Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

3.Şəxsiyyətin mənəvi keyfiyyətlərinin formalaşması
Uşağın əxlaqi tərbiyəsi məktəbəqədər uşaqlıqdan başlayır. Amma məktəbdə ilk dəfə olaraq həyata keçirilməsinə nəzarət edilən mənəvi tələblər sistemi ilə qarşılaşır. Bu yaşda olan uşaqlar artıq bu tələbləri yerinə yetirməyə hazırdırlar. Məktəbə girərək, onlar üçün bu tələbləri birləşdirən yeni bir sosial mövqe tutmağa çalışırlar. Müəllim sosial tələblərin daşıyıcısı kimi çıxış edir.
İbtidai məktəb yaşı şəxsiyyətin inkişafında həlledici dəyişikliklərin yaşı olmasa da, buna baxmayaraq, bu dövrdə şəxsiyyətin formalaşması olduqca nəzərəçarpacaq dərəcədə baş verir. Məktəbə daxil olmaq, böyüklər və həmyaşıdları ilə yeni münasibətlər, komandaya daxil olmaq, yeni fəaliyyət növü - bütün bunlar ətrafdakı reallıqla yeni münasibətlər sisteminin formalaşmasına və möhkəmlənməsinə həlledici təsir göstərir: digər insanlara, komandaya. , təhsil fəaliyyətinə və əlaqədar vəzifələrə, xarakter, iradə formalaşdırır, maraq dairəsini genişləndirir, qabiliyyətlərin inkişafını müəyyən edir. Öz növbəsində, başqaları ilə qarşılıqlı əlaqə uşağın əxlaqi davranış subyekti kimi formalaşması üçün əsasdır. İbtidai məktəb yaşında əxlaqi davranışın əsası qoyulur, əxlaq normalarının və davranış qaydalarının mənimsənilməsi baş verir.
Kiçik yaşlı şagirdlərdə formalaşan əxlaqi keyfiyyətlərdən hansının əsas, hansının ikinci dərəcəli olması barədə alimlərin yekdil fikri yoxdur, yəni. onlardan yaranır.
İnsan hər dəfə öz seçimini edəndə - müəyyən münasibətlərə girib girməmək və necə dəqiqliklə, insan cəmiyyətdə mövcud olan və qəbul edib öyrənməli olduğu müəyyən əxlaq normalarını rəhbər tutur. Bu, mənəvi dəyərlərin insanın sosial mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi prosesində mənimsənilməsi qənaətinə gəlir, yəni. sosiallaşma prosesində. Qeyd etmək lazımdır ki, insanın hansı sosiallaşma prosesinin, kortəbii və ya məqsədyönlü, əxlaqi dəyərləri daha uğurla öyrənməsi ilə bağlı alimlərin ümumi fikri yoxdur.
Mənəvi dəyərlərin mənimsənilməsi ilə yanaşı, kiçik şagird həm də ətrafındakıların və özünün hərəkətlərində və hərəkətlərində mənəvi dəyərlərin əhəmiyyətini qiymətləndirməyi öyrənir.
İnsanın əxlaqi keyfiyyətlərinin formalaşmasında formalaşan keyfiyyətlərin mahiyyəti məsələsi mühüm olaraq qalır. İnsanın əxlaqi keyfiyyətlərinin xarakteri həm müsbət, həm də mənfi ola bilər. Bu məsələ fərdin sosial nəzarəti məsələsi ilə bağlıdır. Çoxsaylı araşdırmalar göstərir ki, uşaq müəyyən bir hərəkəti yerinə yetirərkən çox vaxt böyüklərin onun hərəkətinə münasibətinə diqqət yetirir. Bu vəziyyətdə, inanırıq ki, bir uşaq tərəfindən əxlaq normalarının mücərrəd mənimsənilməsi haqqında danışa bilərik, yəni. özündən asılı olmayaraq. İnsanın əxlaqi keyfiyyətlərinin formalaşmasından və yetkinləşməsindən o zaman danışmaq olar ki, insanın bu keyfiyyətlərinin formalaşdığı bütün obyektlər həqiqətən müəyyən emosional təcrübələrə səbəb olsun.
Tədqiqatlar göstərir ki, əxlaqi keyfiyyətlər ən yaxşı şəkildə gündəlik həyatdan kiçik tələbələrə situasiyaların təqdim edilməsi əsasında formalaşır, burada o, təkcə ətrafındakı insanların davranışını qiymətləndirə bilməz, həm də öz davranışını qiymətləndirə bilər, bunun əsasında danışa bilərik. əxlaq normalarının mənimsənilməsi haqqında.
Uşağın başqalarını və özünü qiymətləndirmək qabiliyyəti ilə, erkən uşaqlıqdan onda formalaşan və müəyyən bir insanın mənəvi imicində təcəssüm olunan "mənəvi ideal" kimi bir anlayış əlaqələndirilir . Alimlər hesab edirlər ki, əxlaqi ideal uşağın davranışını istiqamətləndirən, başqalarını və özünü qiymətləndirmək üçün meyar rolunu oynayan obrazdır. Beləliklə, əxlaqi idealın olması həm də daimi motivin olması deməkdir. Amma yadda saxlamaq lazımdır ki, əxlaqi ideal dəyişməz qalmır, o, həyati müşahidələrdən, ədəbiyyatdan və digər mənbələrdən daima təkmilləşir, yeni xüsusiyyətlərlə zənginləşir.
Motivlər, əxlaqi davranışın bir variantını seçmək üçün əsas kimi, səbəb və arqumentlərin birləşməsidir, fərdin motivlərinin və təcrübələrinin mürəkkəb dəstinin nəticəsidir. Motivlərə əsasən şagirdin əxlaqi şüurunun və niyyətlərinin səviyyəsini müəyyən etmək olar, lakin onun mənəvi yetkinliyinin ən dolğun meyarı cəmiyyət üçün faydalı olan mənəvi dəyərli motiv və davranışın vəhdəti hesab edilməlidir. Bu baxımdan məktəblilərdə motivasiya sahəsinin inkişafında davranış və fəaliyyətdə müsbət nəticə, düzgün qiymətləndirmə və bu fəaliyyətdə uğur əldə etmək üçün real imkanların nəzərə alınması mühüm rol oynayır.
Hərəkətin əsasını motiv təşkil edir, davranışın sabitliyini isə motivlər sistemi təmin edir. Motivlərin hər bir qrupunda şəxsiyyətin istiqamətini müəyyən edən dominantlar aparıcı mövqe tutur. Bu baxımdan sosial dəyərli motivlərin üstünlük təşkil etməsi insanı əxlaqi hərəkətlərə sövq edir, eqoist motivlərin olması isə müəyyən edilmiş norma və qiymətləndirmələrə məhəl qoymayan hərəkətlərə gətirib çıxarır.
Kiçik yaşlı şagirdlərin digər insanlarla münasibətlərinin əsasında məsuliyyət, inam, həssaslıq, həssaslıq kimi mənəvi keyfiyyətlər dayanır. Öz növbəsində, başqaları ilə qarşılıqlı əlaqə uşağın əxlaqi davranış subyekti kimi formalaşması üçün əsasdır.
Psixologiyada insanın hər hansı mənəvi keyfiyyətinin təzahürünün göstəriciləri hesab olunur:
- bu keyfiyyət haqqında biliklər;
- fərdin yaranan mənəvi keyfiyyətinə emosional müsbət münasibətin olması;
- əxlaqi əməl və hərəkətlərin təkmilləşməsində iradi fəaliyyətin təzahürü.
Birinci komponentin mənası olduqca açıqdır. Həqiqətən, məsuliyyətli, özünə inamlı, həssas və empatik olmaq üçün bu keyfiyyətlər haqqında bilik əldə etmək lazımdır . Bu sözlərin mənasını başa düşməyin görünən sadəliyinə baxmayaraq, müəyyən çətinliklər var.
Beləliklə, insanın əxlaqi keyfiyyətlərinin strukturunun təhlili hər bir keyfiyyətin nə qədər mürəkkəb və çoxşaxəli olduğunu, onun tərkib hissələrinin nə qədər sıx bağlı olduğunu, əxlaqi keyfiyyətlərdən hər hansı birinin formalaşması yolunun nə qədər çətin olduğunu göstərir.

ƏDƏBİYYAT

1. Əhmədov Ə. «Mənəviyyat, gözəllik, tərbiyə». Bakı, 1993. səh. 50 – 88.
2. Mədəniyyət tarixi və nəzəriyyəsi. Ali məktəblər üçün dərslik. Manafova M.J.,
Əfəndiyeva N.T. və Şahhüseynova S.A.-nın ümumi redaktəsilə. Bakı, 2010. I
Bölmə, Fəsil I.
3. Şahhüseynova S.A. Etika. Dərslik. Bakı, 2009. Fəsil II.
4. Бархин Н.Г. Специфика исcкуства. М., 1984. c. 45-86.
5. Бедхлубенко С.Д. Природа исскусства. М., 1982. c. 30-67.
6. Бражник С.И. Исскуства и его роль в эстетическом воспитании работников
ОВД. М., 1985. c. 48-57.