AZӘrbaycan elmlәr akademiyasi

7.
 
VI Fәsil 
"Dövlәtlәrin  әrazi bütövlüyünә aid hüquq normalarına uyğun hәrәkәt edәrәk 
xalqların öz müqәddәratını tәyin etmәk hüququna hörmәt" bәslәmәli! 
 
Avropada tәhlükәsizlik vә  әmәkdaşlıq tәşkilatının üzvü olan ölkәlәrin dövlәt vә 
hökumәt başçılarının Lissabon zirvә görüşündә (dekabr, 1996) başqa sәnәdlәrlә yanaşı 
ATӘT-in fәaliyyәt göstәrәn sәdrinin Dağlıq Qarabağ münaqişәsi haqqında bәyanatı 
qәbul edilmişdir. Bәyanatda Dağlıq Qarabağ münaqişәsini tәnzimlәmәk üçün üç әsas 
prinsip müәyyәnlәşdirilib: 
“ - Ermәnistan Respublikasının vә Azәrbaycan Respublikasının әrazi bütövlüyü; 
- Azәrbaycanın tәrkibindә Dağlıq Qarabağa öz müqәddәratını  tәyin etmәyә 
әsaslanan bir razılaşmada müәyyәn edilәn, Dağlıq Qarabağ üçün әn yüksәk 
özünüidarәetmә dәrәcәsi verәn hüquqi status; 
- ... Dağlıq Qarabağın vә onun bütün әhalisinin tәminatlı tәhlükәsizliyi; 
 Ermәnistan istisna olmaqla bütün digәr( iştirakçı dövlәtlәrin - 53 dövlәtin yekdilliklә 
qәbul etdiyi bu bәyanat Azәrbaycanın haqq işinin siyasi vә Diplomatik qәlәbәsidir, 
Azәrbaycanın  әrazi bütövlüyünün dünya miqyasında dәstәklәnmәsi demәkdir. Eyni 
zamanda bu, Ermәnistanın dünya miqyasında tәklәnmәsi, Ermәnistanın Dağlıq 
Qarabağa iddialarının rәdd edilmәsi, Ermәnistan İşğalçılıq siyasәtinin pislәnmәsi vә iflası 
demәkdir. 
Ermәnistan rәhbәrliyi, siyasi xadimlәri Lissabon görüşü ilә әlaqәdar Dağlıq Qarabağ 
mәsәlәsi әtrafında yaranmış yeni beynәlxalq şәraiti, düşdüklәri ağır diplomatik vәziyyәti 
başa düşәrәk, ATӘT sәdrinin Dağlıq Qarabağ haqqında bәyanatına qarşı bir növ “sәlib 
yürüşü” tәşkil etmişlәr. Onlar, habelә onların Moskvadakı züy tutanları hәmin bәyanatın 
әhәmiyyәtini heçә endirmәk niyyәti ilә Dağlıq Qarabağ  mәsәlәsindә xalqların öz 
müqәddәratını  tәyin etmәk hüququ prinsipini bayraq ediblәr vә sözügedәn bәyanatı 
Avropada tәhlükәsizlik vә  әmәkdaşlıq üzrә müşavirәnin (Helsinki 1975) Yekun Aktına 
qarşı qoymaq xәtti götürüblәr. Bu istiqamәtdә onlar hәtta Yekun Aktını tәhrif etmәkdәn 
çәkinmirlәr. 

Tofiq Köçərli 
- 116 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Stupişinin adı çәkilәn mәqalәsi bu qәbildәndir. Azәrbaycan Respublikasının Rusiyada 
sәfiri R.H.Rizayevlә polemika aparan müәllif yazır ki, Ç.Rizayev “köhnә mahnı oxuyur: 
әrazi bütövlüyü hәr şeydәn üstündür, hәr bir xalqın öz müqәddәratını tәyin etmәk tәbii 
hüququ ilә hesablaşmamaq da olar”. .  
R.H.Rizayevә aid etdiyi fikri tәkzib üçün Stupişin Helsinki Yekun Aktına müraciәt 
edir.  İddia edir ki, hәmin fundamental sәnәddә “bu (әrazi bütövlüyü - T.K.) ya dikәr 
prinsipin (öz müqәddәratını tәyin etmәk hüququ -T.K.)” üstünlüyünә hәtta işarә yoxdur. 
Әksinә, onların bәrabәr mәnalılığı qeyd olunmuşdur”. Müәllif Lissabon zirvә görüşündә 
ATӘT sәdrinin Dağlıq Qarabağa dair bәyanatını az qala lağa qoyaraq yazır: “Bәyanat 
hüquqi norma deyildir. Beynәlxalq birliyin deklarativ olmayan başlıca, özü dә hüquqi 
sәnәdindә  “әrazi bütövlüyü” yoxdur. “Әrazi bütövlüyü” BMT-nin Nizam-namәsindә 
yoxdur”. Bunun ardınca müәllif belә nәticәyә gәlir: “Lissabonda, yaxud ha-radasa başqa 
yerdә  nә deyirlәrsә desinlәr, kim bәyan edirsә etsin, Azәrbaycanın Qarabağa heç bir 
hüququ olmamışdır, yenә dә Azәrbaycan Qarabağa heç bir hüquq almamışdır”. 
Bәri başdan deyәk: Stupişin Azәrbaycan Respublikasının sәfirinә böhtan atmışdır. 
Eyni zamanda Helsinki müşavirәsinin Yekun Aktını saxtalaşdırmışdır. Üçüncü halda o, 
Lissabon sammitinin әsas sәnәdini Helsinki Yekun Aktına qarşı qoymuş, BMT 
Nizamnamәsini saxtalaşdırmış  vә  ağ yalan uydurmuşdur. hәmçinin o, Dağlıq Qarabağ 
mәsәlәsindә elmi nadanlığını, siyasi qәrәzini vә beynәlxalq hüquq mәsәlәlәrindә 
kütlüyünü nümayiş etdirmişdir. 
Deyilәnlәri ayrı-ayrılıqda nәzәrdәn keçirәk. 
R.H.Rizayev “Независимая газета”dakı “Moskva Bakı üçün mühüm partnyor olaraq 
qalır” adlı  mәqalәsindә (04.04.97) Lissabonda qәbul olunmuş üç prinsipi xatırladaraq 
yazmışdır: 
“Rusiya diplomatiyasının bu formulanı, hәm xarici tәcavüzә  mәruz qalmış 
Azәrbaycan dövlәtinin  әrazi bütövlüyünü qorumaq prinsipi baxımdan, hәm dә  hәr bir 
millәtin öz müqәddәratını tәyin etmәk tezisini dәstәklәmәk baxımdan qüsursuz olan bu 
formulanı әmәli olaraq hәyata keçirmәyә kömәk etmәsi Rusiyanın qәrәzsiz vasitәçi kimi 
Ermәnistan vә Azәrbaycan arasında münaqişәnin nizama salınmasında nüfuzunu 
әhәmiyyәtli dәrәcәdә artırardı...” 

Tofiq Köçərli 
- 117 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Vәssalam. hәmin prinsiplәr haqqında Azәrbaycan sәfiri yalnız vә yalnız bunları 
yazmışdır! Görünür ki, Azәrbaycan sәfiri diplomatik takt göstәrәrәk hәmin prinsiplәrdәn 
heç birinә üstünlük vermәmiş,  әrazi bütövlüyü prinsipini hәr bir millәtin öz 
müqәddәratını tәyin etmәk prinsipinә qarşı qoymamış vә “öz müqәddәratını tәyin etmәk 
hüququ ilә hesablaşmamaq da olar” fikrini söylәmәmişdir.. 
Aydın olur ki, Stupişin Azәrbaycan sәfirin açıq-aşkar qara yaxıb. hәm dә aydın olur 
ki, Stupişin peşәkar böhtançıdır, peşәkar uydurmaçıdır. 
Bu keyfiyyәtlәr, üstәlik qәrәz Stupişinin Helsinki Yekun Aktına münasibәtindә  dә 
özünü bariz şәkildә göstәrmişdir. Tәkrar edәk: Stupişin yazır ki, yekun Aktında “bu ya 
dikәr prinsipin üstünlüyünә hәtta işarә yoxdur. Әksinә, onların bәrabәr mәnalılığı qeyd 
olunmuşdur”. 
Belәdirmi? 
Yekun Aktının “Xalqların hüquq bәrabәrliyi vә öz müqәddәratını  tәyin etmәk 
hüququ” adlanan VIII fәslinә diqqәt yetirәk. 
Orada deyilir: 
“İştirakçı dövlәtlәr daim BMT Nizamnamәsinin mәqsәdlәrinә, müvafiq beynәlxalq 
hüquq normalarına, o cümlәdәn dövlәtlәrin  әrazi bütövlüyünә aid hüquq normalarına 
uyğun hәrәkәt edәrәk xalqların hüquq bәrabәrliyinә  vә öz müqәddәratını  tәyin etmәk 
hüququna hörmәt bәslәyәcәklәr. 
Xalqların hüquq bәrabәrliyi vә öz müqәddәratını  tәyin etmәk hüququ prinsipinә 
әsasәn bütün xalqların hәmişә öz daxili vә xarici siyasi statatusunu kәnardan müdaxilә 
olmadan tam azadlıq şәraitindә, istәdiyi vaxt vә istәdiyi kimi müәyyәn etmәk, öz siyasi, 
iqtisadi vә mәdәni inkişafını öz istәdiyi kimi hәyata keçirmәk hüququ vardır. 
İştirakçı dövlәtlәr tәsdiq edirlәr ki, xalqların hüquq bәrabәrliyinә, öz müqәddәratını 
tәyin etmәk hüququna hörmәt bәslәnilmәsi vә bunların sәmәrәli  şәkildә  hәyata 
keçirilmәsi onların arasında, elәcә dә bütün dövlәtlәr arasında dostluq münasibәtlәrinin 
inkişafı üçün ümumi әhәmiyyәtә malikdir; onlar hәmçinin xatırladırlar ki, bu prinsipin hәr 
hansı bir şәkildә pozulmasına yol vermәmәyin böyük әhәmiyyәti vardır”. 
Fәslin tam mәtni belәdir. 

Tofiq Köçərli 
- 118 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Bu mәtni oxuyacaq hәr bir qәrәzsiz  şәxs özü yәqinlik hasil edә bilәr ki, Yekun 
Aktında  әrazi bütövlüyü prinsipinin üstünlük tәşkil etmәsi vә öz müqәddәratını  tәyin 
etmәk prinsipinin әrazi bütövlüyü prinsipinә tabe vә asılı xarakteri birmәnalı, xüsusi 
olaraq vә  qәti vurğulanmışdır. Açıq-aşkar vә eyhamsız deyilmişdir ki, “müvafiq 
beynәlxalq hüquq normalarına, o cümlәdәn dövlәtlәrin  әrazi bütövlüyünә aid hüquq 
normalarına uyğun hәrәkәt” etmәklә xalqların öz müqәddәratını tәyin etmәk hüququna 
hörmәt bәslәnilmәlidir! 
Stupişinin görmәmәzliyә vurduğu bir prinsipial cәhәti dә  nәzәrә çatdıraq. Yekun 
Aktında birmәnalı qeyd edilir ki, öz müqәddәratını tәyin etmәk hüququ prinsipi әsasında 
xalqlar öz daxili vә xarici siyasi statusunu “kәnardan müdaxilә olmadan” müәyyәn 
etmәlidirlәr. 
Dağlıq Qarabağ mәsәlәsindә “kәnardan müdaxilә” olubmu? 
Gün kimi aydındır ki, Dağlıq Qarabağ hadisәlәri kәnar barmağın işidir. Dağlıq 
Qarabağ separatizmi Yerevanda düşünülüb, planlaşdırılıb vә Xankәndinә ixrac edilib, 
Yerevandan idarә olunub vә olunur. Stupişin bu hәqiqәtlәrә göz yumur. 
Rusiya Federasiyasının Ermәnistanda sәfiri olmuş Stupişin öz rәisi Rusiya Xarici İşlәr 
Nazirinin birinci müavini işlәmiş Fedor Şelov-Kovedyayevi dә  eşitmәmәzliyә vurur. O 
Şelov-Kovedyayevi ki, Qalina Starovoytova SSRİ Ali Sovetinә Yerevandan deputat 
seçilәrkәn, onun vәkili olmuşdu vә birinci müavin işlәyәndә  dә ermәnipәrәstliyi ilә 
fәrqlәnmişdi. 
Rusiya Xarici İşlәr Nazirinin birinci müavini Şelov-Kovedyayev etiraf etmәli olmuşdu: 
“Dağlıq Qarabağ münaqişәsi yaxşı planlaşdırılmış (“yaxşı planlaşdırılmış”! - T.K.), 
qabaqcadan hazırlanmış (“qabaqcadan hazırlanmış”! - T.K.) aksiyadır. Bunu hәyata 
keçirmәk Ermәnistanın (“Ermәnistanın” - T.K.) kommunist rәhbәrliyinә  nәsib oldu ... 
“Qarabağ hәrәkatının” liderlәri millәtin öz müqәddәratını tәyin etmәk prinsipini hәddәn 
artıq  şişirdәrәk, Onu separatizm başlanan (“separatizm başlanan”! - T.K.) ifrata 
çatdırdılar”. 
“Qarabağ  hәrәkatı” statusun “kәnardan müdaxilә olunmadan” müәyyәnlәşdirilmәsi 
haqqında Helsinki müşavirәsinin tәlәbinә tamamilә ziddir. Çünki bu “hәrәkat” ideyası 
Dağlıq Qarabağa kәnardan - Ermәnistandan gәtirilmişdir, bu “hәrәkatı” kәnar qüvvә - 

Tofiq Köçərli 
- 119 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Ermәnistan hazırlayıb, tәşkil edib, bu “hәrәkat” Ermәnistanın sayәsindә mövcuddur, bu 
“hәrәkat”ın liderlәri yalnız vә yalnız Ermәnistanın vә Ermәnistanı açıq dәstәklәyәnlәrin 
sayәsindә xoruzlanırlar. 
Qarabağ hәrәkatı”nı bu vә ya başqa şәkildә dәstәklәyәn hәr bir dövlәt, ya hәr bir 
kәs obyektiv olaraq beynәlxalq hüquq normalarına, Helsinki Yekun Aktına qarşı  çıxır, 
obyektiv olaraq işğalçını qızışdırır, separatizmә rәvac verir. 
Helsinki Yekun Aktında dövlәtlәr “bir-birinin ... әrazi bütövlüyü” Hüququna hörmәt 
etmәyi, “hәr hansı bir dövlәtin әrazi bütövlüyünә ... qarşı ... hәr hansı başqa bir yolla 
zor işlәtmәyәcәklәrini vә zorla hәdәlәmәyәcәklәrini” öhdәlәrinә götürmüş  vә  bәyan 
etmişlәr ki, “bu prinsipi pozmağı, yәni zor işlәtmәklә hәdәlәmәyi vә ya zor işlәtmәyi heç 
bir mülahizә ilә әsaslandırmaq olmaz”. 
Azәrbaycan Respublikası dikәr dövlәtlәrlә, o cümlәdәn Ermәnistanla münasibәtlәrdә 
göstәrilәn prinsiplәrә dönmәdәn vә ardıcıl olaraq әmәl etmişdir vә edir. Azәrbaycanla 
münasibәtlәrdә  hәmin prinsiplәri kobudcasına pozan Ermәnistandır. Mәhz Ermәnistan 
Azәrbaycanın әrazi bütövlüyü hüququna hörmәtsizlik göstәrmiş, bu hüquqa qәsd etmiş 
vә Azәrbaycanın әrazi bütövlüyünә qarşı zor işlәtmişdir. 
Helsinki müşavirәsi bәyan edibdir ki, iştirakçı dövlәtlәr, “heç dә bir-birinin әrazisini 
beynәlxalq hüquqa zidd olaraq hәrbi işğal obyektinә, yaxud başqa vә ya .... dolayı 
zorakılıq tәdbirlәrin obyektinә çevirmәyәcәklәr. Bu cür işğal vә ya zәbtetmә qanuni 
hesab edilmәyәcәkdir”. 
Ermәnistan bu öhdәliyi dә kobudcasına vә nümayişkaranә pozmuşdur: Ermәnistan 
Azәrbaycan әrazisinin 20 faizini işğal etmiş, bir milyon Azәrbaycan vәtәndaşının öz yurd-
yuvasından qaçqın vә köçkün düşmә-sinә, on minlәrlә günahsız insanların ölümünә bais 
olmuşdur. 
Dünya dövlәtlәri BMT, ATӘT, beynәlxalq ictimaiyyәt bu hәqiqәtlәrә etinasızlıq 
göstәrmәmәli, azğınlaşmış tәcavüzkarı cilovlamaq üçün tәsirli tәdbirlәr görmәlidirlәr. 
Yekun Aktı  bәyan etmişdir ki, “Avropa dövlәtlәrinin sәrhәdlәri pozulmaz 
sәrhәdlәrdir”, “dövlәtlәrin sәrhәdlәri beynәlxalq hüquqa uyğun surәtdә, dinc yolla vә 
razılığa gәlmәk  әsasında dәyişdirilә bilәr”, “bu sәrhәdlәrә heç bir şәkildә  qәsd” 
edilmәmәlidir. Bununla әlaqәdar öhdәlik götürülüb ki, “hәr hansı bir iştirakçı dövlәtin 

Tofiq Köçərli 
- 120 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
әrazisini qismәn vә ya bütünlüklә  işğal vә  qәsb etmәk mәqsәdini güdәn heç bir tәlәb 
irәli sürmәyәcәk vә heç bir hәrәkәt etmәyәcәklәr”. 
Ermәnistan bu müddәaları da kobudcasına pozmuşdur, bu öhdәliyә  dә 
nümayişkaranә naxәlәf çıxmışdır. Sözdә beynәlxalq normalara, sadiqliyini bildirәn 
Ermәnistan, işdә hәmin normaları kobudcasına pozaraq, ATӘT üzvü olan Azәrbaycanın 
sәrhәdlәrinә qәsd etmiş, onun sәrhәdlәrini hәrbi yolla dәyişdirmişdir. 
Yekun Aktında bәyan edilmişdir ki, “iştirakçı dövlәtlәr qarşılıqlı münasibәtlәrdәn asılı 
olmayaraq, dikәr iştirakçı dövlәtin daxili sәlahiyyәtinә aid daxili vә ya xarici işlәrә  hәr 
hansı bir şәkildә, bilavasitә vә ya dolayısı ilә, fәrdi vә ya kollektiv surәtdә qarışmaqdan 
çәkinәcәklәr”, “silahlı müdaxilәnin ... heç bir formasına әl atmayacaqlar”. 
Ermәnistan bu öhdәliyә  dә  mәhәl qoymamış, Azәrbaycanın daxili işi olan Dağlıq 
Qarabağ  mәsәlәsinә bilavasitә qarışmış, Azәrbaycana qarşı silahlı müdaxilәnin hәr bir 
formasını tәtbiq etmişdir. 
BMT, ATӘT, dünya ictimaiyyәti bu hәqiqәtlәrә göz yummalıdırlar. 
Yekun Aktında yuxarıda sadalanan prinsiplәrdәn bәzilәrinin hәyata keçirilmәsinә aid 
mәsәlәlәr dә müәyyәnlәşdirilmişdir. Mәsәlәn, iştirakçı dövlәtlәr boyun olmuşlar ki, BMT 
“mәqsәdlәrinә  vә prinsiplәrinә, iştirakçı dövlәtlәrin qarşılıqlı münasibәtlәrdә  rәhbәr 
tutacaqları prinsiplәr haqqında Bәyannamәnin müddәalarına zidd olaraq başqa iştirakçı 
dövlәtә qarşı heç bir silahlı qüvvә  tәtbiq etmәyәcәk, xüsusәn onun әrazisinә 
soxulmayacaq vә ya basqın etmәyәcәkdir”. Bu bir danılmaz faktdır ki, Ermәnistan 
Azәrbaycana qarşı silahlı qüvvә  tәtbiq etmiş, Azәrbaycan  әrazisinә soxulmuş, 
Azәrbaycan әrazisini işğal etmәkdә davam edir. 
Әkәr ATӘT özü müәyyәnlәşdirdiyi prinsiplәrә  әmәl olunmasına ciddi nәzarәt 
etmәsә, hәmin prinsiplәrin bu gün Ermәnistan, sabah hansısa başqa bir dövlәt 
tәrәfindәn nümayişkaranә  rәdd edilmәsinә prinsipial qiymәt verә bilmәsә, tәcavüzkara 
qarşı  tәsirli tәdbirlәr görә bilmәsә, ona bәslәnәn ümidi doğrultmayacaq, ket-kedә 
sәmәrәsiz vә perspektivsiz bir tәşkilata çevrilәcәkdir. 
Zәnnimcә, Ermәnistanın 1988-çi ildәn üzü bәri Azәrbaycanda törәtdiyi cinayәtlәri 
tәhqiq etmәk üçün fövqәladә Dövlәt Komissiyası, habelә Fövqәladә  İctimai Komissiya 
yaradılmalıdır. Daha yaxşı olar ki, qeyri-hökumәt beynәlxalq tәşkilatları da cәlb etmәklә 

Tofiq Köçərli 
- 121 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Ermәnistanın Azәrbaycanda törәtdiyi cinayәtlәri tәhqiq edәn Beynәlxalq  İctimai 
Komissiya tәşkil olunsun. Bu komissiya Dövlәt Komissiyası ilә yanaşı vә onunla әlaqәdә 
işlәyәrәk, Ermәnistanın Helsinki Yekun Aktını konkret olaraq neçә pozduğunu, 
Ermәnistanın Azәrbaycanda törәtdiyi cinayәtlәri ümumilәşdirib dünya ictimaiyyәtinә 
çatdırmaqda, Ermәnistanın tәcavüzkar bir dövlәt kimi ifşa vә ittiham edilmәsindә 
müәyyәn rol oynaya bilәr. 
İndi görәk Stupişin Lissabon sammitinin әsas sәnәdindә  “әrazi bütövlüyü yoxdur” 
deyәrkәn mәsuliyyәt hissinә malik olub ya yox. 
Lissabon zirvә görüşündә iki bәyannamә  qәbul edilmişdir. Bir sәnәd “XXI әsr 
Avropası üçün ümumi vә hәrtәrәfli tәhlükәsizlik modeli haqqında Lissabon bәyannamәsi” 
adlanır. O birisi, “Lissabon zirvә görüşünün bәyannamәsi”dir. hәr iki sәnәd hüquqi 
sәnәddir. Adından mәlum olduğu kimi, sәnәdlәrdәn biri kәlәn  әsrdә Avropada 
tәhlükәsizlik modeli mәsәlәlәrinә hәsr olunub. 
Orada konkret olaraq deyilmişdir: “Biz birlikdә öhdәmizә götürürük: 
- Hәmrәy hәrәkәt edәrәk, ATӘT çәrçivәsindә  qәbul edilib Helsinki Yekun Aktın-da 
tәsbit edilmiş prinsip vә öhdәliklәrin tamamilә yerinә yetirilmәsini tәmin etmәk 
- beynәlxalq hüququ pozub hәr hansı bir iştirakçı dövlәtin  әrazi bütövlüyünә, ya 
siyasi müstәqilliyinә qarşı zor işlәdәn, ya zor işlәtmәklә  hәdәlәyәn iştirakçı dövlәtә 
kömәk göstәrmәmәk”. 
Nә  mәlum olur? Lissabon sammitinin hüquqi sәnәdindә  “әrazi bütövlüyü” anlayışı 
aydın vә birmәnalı vurğulanıbmış! Bir dә ki, әgәr sәnәddә hәtta “әrazi bütövlüyü” ifadәsi 
heç olmasaydı belә orada dәfәlәrlә dövlәtlәrin suverenliyi prinsipi vurğulanmışdır! Axı, 
әrazi bütövlüyü hüququ suverenliyin tәrkib hissәsidir. Stupişin zәhmәt çәkib Helsinki 
Yekun Aktını diqqәtlә oxusaydı, görәrdi ki, sәnәdin “Suveren bәrabәrlik, suverenliyә xas 
olan hüquqlara hörmәt” fәslindә deyilir ki, “iştirakçı dövlәtlәr bir-birinin suveren 
bәrabәrliyi-nә  vә xüsusiyyәtlәrinә, habelә onların suverenliyi üçün sәciyyәvi olan vә 
hәmin suverenliyә daxil olan bütün hüquqi bәrabәrlik,  әrazi bütövlüyü ... hüquqlarına 
hörmәt edә-çәkdir”! 

Tofiq Köçərli 
- 122 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
İkinci sәnәdi - “Lissabon zirvә görüşünün bәyannamәsi”ni nәzәrdәn keçirәk. 
Bәyannamә “ATӘT-in Helsinki Yekun Aktında ... tәsbit edilmiş prinsiplәri bir daha 
tәsdiq” edir, 20 vә 21-çi bәndlәrdә isә “әrazi bütövlüyü” prinsipini açıq-aşkar vurğulayır! 
Demәli, Stupişin Lissabon sammitinin әsas sәnәdlәrini dә mәsuliyyәtsizcәsinә tәhrif 
etmişdir. 
Bәs alim-diplomat BMT Nizamnamәsinә neçә yanaşmışdır? 
Vicdansızcasına vә mәsuliyyәtsizcәsinә! 
Stupişin iddia edir ki, BMT Nizam-namәsindә “әrazi bütövlüyü” yoxdur. 
Bu, tam uydurmadır vә  ağ yalandır. Nizamnamәnin 2-çi maddәsindә deyilir: BMT 
üzvlәri “öz beynәlxalq münasibәtlәrindә hәr bir dövlәtin әrazi toxunulmazlığını ya siyasi 
müstәqilliyini zorla hәdәlәmәyәcәklәrini, ya zor işlәtmәyәcәklәrini” öhdәlәrinә 
götürürlәr. Ümumiyyәtlә, “әrazi toxunulmaz-lığı”, başqa sözlә “әrazi bütövlüyü” prinsipi 
BMT Nizamnamәsinin mәhәk daşını tәşkil edir. 
Deyilәnlәrdәn tam aydın olur ki, diplomat Stupişin beynәlxalq hüquq mәsәlәlәrindә 
dә kәmsavad vә naşı imiş. 
Belә bir meyl müşahidә olunur: xalq-ların öz müqәddәratını  tәyin etmәk hüququ 
haqqında yazan bәzi moskvalı müәlliflәr yalnız Dağlıq Qarabağdan, bәzәn dә 
Abxaziyadan söhbәt açırlar. Dağlıq Qarabağ mövzusu әlbәttә, heç kimin inhisarı altında 
deyildir. Lakin elә bil Rusiyanın özündә bu cür problem yoxdur! Dağlıq Qarabağı hәdәf 
seçәn, onun öz müqәddәratını  tәyin etmәk hüququ carçısı olan qәzәbli vә  tәhrikçi 
Moskva müәlliflәri Rusiyada qeyri-rus xalqlarının hәmin hüququ problemi barәdә 
ümumiyyәtlә ağızlarına su alıb susurlar. Stupişin dә o cümlәdәn. 
Rusiya, mәlum olduğu kimi, çoxmillәtli dövlәtdir. Rusiyada, deyәk ki, Çeçenistan var, 
Tatarıstan var, Dağıstan var vә i.a. Bu әzә-li çeçen, tatar ya Dağıstan torpaqlarına rus 
әsgәrlәrinin ayağı  dәydiyi vaxt da, Rusiyanın bu ölkәlәri işğal etdiyi vaxt da dәqiq 
bәllidir. 
Bir tarixçi, nәzәriyyәçi vә diplomat kimi Stupişinlәr hәmin xalqların, Rusiya 
tәrkibindәki dikәr belә taleli xalqların gәlәcәk tarixi yolu barәdә  nә fikirlәşirlәr? hәmin 
xalqların müqәddәratını  tәyin etmәk hüququ problemi varmı? Susurlar. Başqasına 
vәkillik iddiasına düşüb öz problemlәrini “unudurlar”. 

Tofiq Köçərli 
- 123 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Rusiyada hamı bilir ki, Rusiya vaxtı ilә hansı sәrhәdlәrdә mövcud olub, yaxud әzәli 
çeçen, tatar vә s. torpaqlara rus әsgәrlәrinin ayağı nә vaxt dәyib, Rusiya hәmin әrazilәri 
özünә nә vaxt vә necә ilhaq edib. Yәqin tarixi әdalәt, beynәlxalq normalar tәrәfdarları 
bilirlәr ki, qәhrәman çeçen xalqının vә Rusiyaya ilhaq edilmiş dikәr әrazilәrin xalqlarının 
ayrılmağa vә müstәqil dövlәt yaratmağa tarixi hüquqları var. Buna baxmayaraq bir çox 
Rusiya xadimlәri (hәm dövlәt, hәm siyasi, hәm hәrbi, hәm dә elm xadimlәri) bu vә ya 
başqa milli respublikanın Rusiyadan ayrılmaq cәhdlәrini pislәyir, rәdd edir, ayrılmağın 
yolverilmәzliyi vurğulayırlar. Dövlәt isә belә  cәhdlәri atom bombasından savayı bütün 
dikәr kütlәvi qırğın silahlarını  işә salmaqla mәhv etmәyә, bütöv xalqın azadlıq ruhunu 
öldürmәyә çalışır. Çeçenistanda olduğu kimi. 
“Xalqlar hәbsxanası” olan çar Rusiya-sının, sonra Müvәqqәti hökumәtin, Kolçakların 
vә Denikinlәrin “Vahid vә bölünmәz Rusiya” şüarı indi Rusiyada dәbdәdir, dildәn 
düşmür. Bәyan edilir ki, Rusiya sәrhәd-lәri pozulmaz vә toxunulmazdır. 
Mәsәlәnin belә qoyuluşunun nә dәrә-cәdә әdalәtli vә haqlı olması ilә işimiz yoxdur. 
Bizi maraqlandıran cәhәt Rusiya xadimlәrinin Rusiya üçün ali prinsip hesab etdiklәri әrazi 
bütövlüyü prinsipini başqa müstәqil dövlәtlәrә şamil edib etmәmәlәri mәsәlәsidir. 
Tәәssüflә qeyd olunmalıdır ki, Rusiya müәlliflәri ölkәnin bölünmәzliyi, onun 
sәrhәdlәrinin toxunulmazlığı problemindә Rusiyaya rәva bilmәdiklәrini başqa müstәqil 
dövlәtlәrә rәva bilirlәr: Mәsәlәn, bir tәrәfdәn deyirlәr ki, Rusiya bölünmәzdir, Çeçenistan 
ayrılıb müstәqil dövlәt olmamalıdır, dikәr tәrәfdәn, Dağlıq Qarabağın Azәrbaycandan 
ayrılıb müstәqillik almasını tәlәb edirlәr!. 
Bu, ikili standart, ikili әxlaq siyasәtinin klassik nümunәsidir, xüsusәn dә Rusiya kimi 
böyük dövlәtә şәrәf gәtirmәyәn haldır. 
Rusiya xadimlәri nәzәrә almalıdırlar ki, Qarabağ nә Çeçenistandır, nә dә Tatarıstan. 
Rusiyadan ayrılmağa vә müstәqillәşmәyә tam tarixi hüququ olan Çeçenistandan fәrqli 
olaraq, Dağlıq Qarabağın belә tarixi hüququ yoxdur. Әgәr Rusiya hәmin ölkәlәri 
müharibә ilә Rusiyaya ilhaq etmişdirsә, Azәrbaycan Qarabağı “işğal” edib özünә 
qatmayıb. XVIII әsr sәyyahı Evliyә  Çәlәbinin sәrrast dediyi kimi, Qarabağ “kiçik 
Azәrbaycan” olub. Qarabağ, elәcә dә onun dağlıq hissәsi, yәni Dağlıq Qarabağ bir gün 
dә olsun Ermәnistanın olmayıb, bir gün dә olsun Ermәnistan tәrkibindә olmayıb. 

Tofiq Köçərli 
- 124 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Qarabağ, tarixi Azәrbaycanın - Albaniyanın  әrazisi olub. Antik dövr müәllifi 
Strabondan üzü bәri bir çox elm nüfuz-larının qeydә aldıqları kimi, Albaniyada bir çox 
müxtәlif dilli tayfa yaşamışdır. Strabonlar hәmin tayfalar içәrisindә ermәnilәrin olmasını 
qeydә almamışlar. Dağlıq Qarabağın da aborigen әhalisi, tәbii, albanlar olmuşlar. Onlar 
sonralar ermәni kilsәsinin tәsiri altında öz dillәrini itirmiş, ermәni dilini vә dinini qәbul 
etmiş, ermәnilәşmişlәr. Bir çox Rusiya, habelә bәzi ermәni tәdqiqatçıları (mәsәlәn, akad. 
Yeremyan) Dağlıq Qarabağ ermәnilәrinin albanlardan dönmә olmalarını tәsdiqlәmişlәr. 
Albaniya dövlәti süqut etdikdәn sonra Dağlıq Qarabağ daim Azәrbaycan әrazisindә 
mövcud olmuş müsәlman dövlәtlәrinin, nәhayәt Pәnah  Әli xanın yaratdığı Qarabağ 
xanlığının tәrkibindә olmuşdur. 1805-ci ildә Qarabağ xanlığı  mәcburiyyәt qarşısında 
Rusiyanın vassallığını  qәbul edәndә, Rusiya çarı  mәhz “Şuşalı  vә Qarabağlı  İbrahim 
xanın ... ölkәnin bütövlüyünün saxlanmasına öz imperator zәmanәtini” verdi. Rusiya 
imperator zәmanәtinә naxәlәf çıxıb 1822-ci ildә Qarabağ xanlığını lәğv edәndә Qarabağ 
“müsәlman әyalәti” kimi, “ermәni әyalәti” deyil, mәhz “müsәlman әyalәti” kimi Rusiyaya 
birlәşdirildi. 
Bir gün dә olsun Ermәnistan tәrki-1-bindә olmayan Qarabağ, Rusiya tәrkibinә da-xil 
edildikdәn Sonra da Azәrbaycan  әrazisi olmaqdan çıxmamışdı. Müstәqil Azәrbaycan 
Cümhuriyyәti yaradılarkәn bütün Qarabağı әhatә edәn Qarabağ general-qubernatorluğu 
tәşkil olundu. 1918-1921-ci illәr  әrzindә Ermәnistan dәfәlәrlә Dağlıq Qarabağı 
Azәrbaycandan ayırıb Ermәnistana birlәşdirmәyә cәhd göstәrmişdi (diplomatik, siyasi vә 
hәtta hәrbi cәhdlәr). Lakin hәmin cәhdlәr, kәlәk vә hiylәlәr puç olmuşdu. 
Rusiya müәlliflәri bütün bu tarixi faktlara köz yumurlar. Onlar Qarabağda 
ermәnilәrin xüsusi çәkisi haqqında tarixi faktlarla da hesablaşmırlar. 
Qarabağ әhalisinin etnik tәrkibi haqqında faktları tәkrarlayaq: Rusiya mәmurlarının 
1823-çü ildә hazırladıqları  vә sonra Tiflisdә rusca çap olunmuş “Qarabağ  әyalәtinin 
tәsviri...” kitabına görә, 1823-çü ildә Qarabağ әyalәtindә 20095 ailә, o cümlәdәn 15729 
Azәrbaycanlı ailәsi vә 4366 ermәni ailәsi olmuşdur, yәni ermәnilәr Qarabağ  әhalisinin 
cәmi 21,7 faizini tәşkil etmişlәr. Qarabağın paytaxtı Şuşa şәhәrindә hәmin 1823-çü ildә 
ermәnilәr әhalinin 27,5 faizini tәşkil etmişdilәr. 

Tofiq Köçərli 
- 125 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Rusiyanın ermәnilәri  İrandan vә Türkiyәdәn Zaqafqaziyaya, başlıca olaraq 
“müsәlman  әyalәtlәrinә” köçürmәk siyasәti ermәnilәrin sayının Azәrbaycan  әrazisindә 
әhәmiyyәtli dәrәcәdә artması ilә nәticәlәndi. Rusiya mәnbәlәrinә görә, artıq 1832-çi ildә 
ermәnilәr Qarabağ  әhalisinin 31,6 faizini (1823-cü ildә 21,7 faiz), Şuşa  әhalisinin isә 
44,9 faizini (1823-cü ildә 27,5 faiz) tәşkil etmişdilәr. 
Tarixi baxımdan vә etnik tәrkib baxımından “ermәni Qarabağı” (ifadә Z.Balayanın, 
V.Stupişinin vә dikәr “yan”larındır) belә Qarabağ olmuşdur! 
Rusiya, mәhz Rusiya “müsәlman  әyalәti” olan Qarabağın, onun mәrkәzi  Şuşa 
şәhәrinin “ermәnilәşdirilmәsini” tәşkil etmişdi. 
Stupişinlәr üçün bu tarixi faktlar ya yoxdur, ya da heç nәdir. Onları maraqlandıran 
başqa  şeylәrdir. Mәsәlәn, Stupişin, 1991-çi ildә Düzәn Qarabağın “iyirmi beş ermәni 
kәndinin deportasiyaya mәruz qalmasına” köz yaşı tökür. Anaq 1848-1953-çü illәr 
әrzindә Ermәnistanda dövlәt sәviyyә-sindә Azәrbaycanlılara qarşı törәdilәn çinayәti-150 
min nәfәr Azәrbaycanlının kütlәvi surәtdә öz doğma “oğuz-türk diyarı”ndan deportasiya 
edilmәsini, yaxud Ermәnistanda qalmış yüz minlәrlә Azәrbaycanlının 1988-çi ildә 
deportasiya edilmәsini vә belәliklә Ermәnistandan Azәrbaycanlıların tamamilә zorla 
deportasiya olunmasını heç dilә gәtirmir. 
Belә “yaddaşsızlığa”, belә qәrәzә, belә prinsipsizliyә nә ad verәsәn?! 
Lakin Stupişin Düzәn Qarabağ mәsәlә-sindә inadlı vә ardıcıldır. “O yazır: 
“Düzәn Qarabağ sadәcә Azәrbaycan SSR-in öz tәrkibinә daxil edildi”. 
Qәribәdir, görәsәn Düzәn Qarabağ hansı dövlәtin tәrkibindә idi: ki, oradan 
Azәrbaycan tәrkibinә daxil edilәydi? Yaxud o, Azәrbaycanın tәrkibindәn çıxmışdımı ki, 
onu Sovet Azәrbaycanının tәrkibinә “daxil edәsәn”. 
Sәrsәm danışmağın da hәddi olmalıdır, Ç.Stupişin! 
1918-çi ildә Azәrbaycanın müstәqilliyinin elan edilmәsi vә Azәrbaycan 
Cümhuriyyәtinin yaradılması ilә Rusiyanın Azәrbaycanda, o cümlәdәn Qarabağda 
hökmranlığına son qoyuldu. Azәrbaycan Cümhuriyyәti yaradılıb onun әrazisi vә 
sәrhәdlәri müәyyәnlәşdirilәrkәn, heç kәsin, nә rusun, nә Azәrbaycanlının, nә ermәninin, 
heç kәsin, hәtta  әn gic adamın belә  xәyalına Düzәn Qarabağın kimә  mәxsus olması 

Tofiq Köçərli 
- 126 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
mәsәlәsi gәlmәmişdi. Çünki bu, hamı üçün gün kimi aydın idi. Rusiya da belә bir iddiada 
olmamışdı: nә 1918-çi ildә Azәrbaycan Cümhuriyyәti yaradılanda, nә dә sonra. 
Rusiya Bakıya iddia etmişdi! 1918-çi il avqustun 27-dә, artıq Bakıda Sovet 
hakimiyyәti devrildiyi şәraitdә RSFSR Almaniya ilә Brest-Litovsk müqavilәsinә  “Әlavә 
müqavilә” imzalayaraq, Azәrbaycan xalqından, Azәrbaycan Cümhuriyyәtindәn tam 
xәlvәt Azәrbaycanın paytaxtını - Bakını Rusiyaya ilhaq etmәk haqqında sövdәlәşmişdilәr: 
Almaniya üçüncü dövlәti (Türkiyәni) Bakıya buraxmamalı, bunun әvәzindә Rusiya Bakı 
neftinin dörddә birini Almaniyaya vermәli idi! 
RSFSR Xarici işlәr komissarı Q.V.Çiçerin dәrhal, sentyabrın 2-dә “Bakı  qәzasının 
hәmişәlik olaraq Rusiyada qalmasını” rәsmәn vә  tәntәnәli  şәkildә elan etmişdi. 1918-
1919-çu illәrdә RSFSR dәfәlәrlә Bakının Rusiya şәhәri olmasını vurğulamışdı. Hansı 
hüquqla? Yalnız “güc hüququ” ilә! 
Lakin RSFSR ilә Almaniyanın antiazәrbaycan sövdәlәşmәsi Bakının azad edilmәsinin 
vә Bakının Ana Vәtәn - Azәrbaycanla qovuşmasının qarşısını ala bilmә-di. Rusiyanın Bakı 
şәhәrini vә Bakı  qәzasını Azәrbaycandan qoparıb “hәmişәlik” Rusiyaya birlәşdirmәk 
niyyәti, Almaniyanın isә Bakı neftinin dörddә birinә sahib ol-maq niyyәti baş tutmadı. 
RSFSR-in Bakı  vә Bakı  qәzası haqqında Azәrbaycan xalqından, onun milli 
dövlәtindәn xәlvәti bağladığı  “Әlavә müqavilә” geniş oxucu kütlәsinә az mәlumdur. 
Hәmin müqavilә RSFSR rәhbәrliyinin Azәrbaycan xalqına düşmәn münasibәt 
bәslәmәsinin bariz nümunәsidir. Azәrbaycan xalqına qarşı cinayәtkar vә xәyanәtkar bir 
aksiyadır, Azәrbaycan xalqının milli hüquq vә milli mәnafelәrinin hәyasızcasına 
tapdalanması demәkdir. 
Moskvada fәaliyyәt göstәrәn Ermәni icmaları konfederasiyasının icraçı katibi 
K.E.Mikaelyan “Независимая газета”da “Üzülmüş missiya” adlı mәqalә dәrc etdirmişdir. 
(29.02.96). Mikaelyana görә, Dağlıq Qarabağ münaqişәsi ermәnilәrә öz müqәddәratını 
tәyin etmәk vә Dağlıq Qarabağın ermәni әhalisinin hüquqlarını müdafiә etmәk mәsәlәsi 
kimi kәnardan qәbul etdirilmişdir. Özü dә ermәnilәrә bunu kәnardan kim qәbul etdirsә 
yaxşıdır? Rusiya! Mikaelyan belә düşünür. 
Mәsәlәnin ermәnilәrә  mәhz Mikaelyan deyәn  şәkildә “qәbul etdirilmәsinin” düz vә 
ya yalan olması ilә işimiz yoxdur. Buna qoy ruslar özlәri münasibәt bildirsinlәr. 

Tofiq Köçərli 
- 127 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Mikaelyan tәkid edir ki, Dağlıq Qarabağ  mәsәlәsinә “köhnә  hәll edilmәmiş  әrazi 
mübahisәsi kimi” yanaşılsın. Onun fikrincә, Dağlıq Qarabağ vaxtilә “mübahisәli  әrazi” 
olmuş, lakin bolşeviklәr mәsәlәni guya әdalәtsiz hәll edәrәk Dağlıq Qarabağı 
Azәrbaycana “bağışlamışlar”. 
Dağlıq Qarabağın “hәll edilmәmiş mübahisәli  әrazi” olması barәsindә iddia uy-
durmadır. 
Tәkrar da olsa bir daha qısaca qeyd edәk: 
- Dağlıq Qarabağ bütün orta әsrlәr vә yeni tarix әrzindә bir gün dә olsun 
Ermәnistanın tәrkibindә olmamışdır. Bu günә qәdәr hәlә heç bir ermәni müәllifi, yaxud 
başqa bir müәllif Dağlıq Qarabağın konkret olaraq nә zaman, hansı әsrdә, hansı illәrdә 
Ermәnistan tәrkibindә olmasını, yaxud Azәrbaycanın Dağlıq Qarabağı konkret olaraq nә 
zaman, hansı ildә “zәbt edib” özü-nә “ilhaq etmәsini” göstәrә bilmәmişdir. Çünki belә 
fakt yoxdur. Tarix Dağlıq Qarabağın Ermәnistan әrazisi olmasını qeydә almamışdır. 
- 1918-çi ildә Azәrbaycan, Gürcüstan vә Ermәnistan respublikaları yarananda mәhz 
Ermәnistan Dağlıq Qarabağa iddia irәli süzmüş, Dağlıq Qarabağı “mübahisәli  әrazi” 
hesab etmiş vә onu Ermәnistana birlәşdirmәyә cәhd göstәrmişdi. 
Bu hәqiqәt tarix elmindә  qәbul olunmuşdu: 1926-çı il Böyük Sovet 
Ensiklopediyasında. BSE-nin qiymәtini ermәni müәlliflәri dә qәbul edib tәkrarlamışdılar. 
1988-çi ilә qәdәr belә olmuşdu. 
Bolşeviklәrin Dağlıq Qarabağı Azәrbaycana “bәxşiş” etmәlәri haqqında iddia da 
uydurmadır vә tam әsassızdır. Artıq qeyd olunduğu kimi, RK(b)P MK Qafqaz bürosu 
Ermәnistanın Dağlıq Qarabağa iddiasını rәdd edәrәk, “Dağlıq Qarabağı Azәrbaycan SSR 
hüdudlarında saxlamaq” (“saxlamaq”! -T.K) haqqında qәrar qәbul etmişdir. Ermәni 
müәlliflәri vә onların züy tutanları bu olduqca aydın qәrarı Dağlıq Qarabağı Ermәnistanın 
tәrkibindәn “çıxarıb” Azәrbaycana “daxil etmәk”, Azәrbaycana “bәxşiş etmәk” qәrarı kimi 
tәfsir vә tәqdim edirlәr. 
Bu iddialar XX әsrin sonlarının әn böyük yalanlarından biridir. Tarixi hәqiqәt ondan 
ibarәtdir ki, deyilәn qәrarla  әvvәlki gün, yәni iyulun 4-dә  çıxarılan qәrar -”Dağlıq 
Qarabağ Ermәnistan SSR-in tәrkibinә daxil edilsin” (“daxil edilsin”! - T.K) qәrarı  lәğv 
olunmuş  vә belәliklә Ermәnistan hökumәtinin Dağlıq Qarabağı Azәrbaycan tәrkibindәn 

Tofiq Köçərli 
- 128 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
çıxarıb Ermәnistana ilhaq etmәk cәhdi rәdd olunmuşdur. Eyni zamanda Dağlıq 
Qarabağın Azәrbaycan әrazisi olması tәsdiqlәnmişdir. 
Dağlıq Qarabağ mәsәlәsi әtrafında gedәn kәskin siyasi mübarizәnin, bәzәn dә qanlı 
müharibәnin nәticә etibarı ilә göstәrilәn  şәkildә  hәll olunması, yәni “Dağlıq Qarabağı 
Azәrbaycan SSR-i hüdudlarında saxlamaq” haqqında qәrar qәbul edilmәsi Nәriman 
Nәrimanovun әvәzsiz xidmәtidir. 
- O vaxtdan Dağlıq Qarabağ  mәsәlәsi deyilәn mәsәlә ortadan götürüldü. Mәsәlә 
әtrafında sәs-küy yatdı. Bu vәziyyәt 1945-çi ilin axırlarına qәdәr davam etdi. 
Hәmin ilin noyabr ayında Ermәnistan rәhbәrliyi Dağlıq Qarabağ mәsәlәsini yenidәn 
qaldırdı. 
1945-çi ilin noyabrında Ermәnistan K(b)P MK aşağıdakı  mәktubla ÜİK(b)P MK-ya, 
İ.V.Stalinә müraciәt etdi. Gәrәk ki, hә-min mәktub Azәrbaycanca çap olunmayıb. Ona 
görә ermәnilәrin rusca çap etdiyi hәmin mәktubun tam mәtnini vermәyi lazım bilirәm. 
“ÜİK(b)P Mәrkәzi Komitәsinә. 
Yoldaş Stalinә. 
İosif Vissarionoviç! 
Ermәnistanın  әrazisinә bitişik olan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayәti 1923-çü ildәn 
Azәrbaycan SSR tәrkibindәdir. 
Vilayәtin әhalisi әsasәn ermәnilәrdir. 
153 min әhalinin 137 mini ermәnidir. 
Dağlıq Qarabağın kәnd tәsәrrüfatı Ermәnistanın dağlıq hissәsinә oxşardır. Dağlıq 
Qarabağın Ermәnistanın tәrkibinә daxil olması onun inkişafına xeyli kömәk edәrdi vә 
tәsәrrüfata rәhbәrlik yaxşılaşardı. 
Ermәnistan respublika orqanlarının rәhbәrliyi sayәsindә әhaliyә ana dilindә kütlәvi - 
mәdәni vә siyasi xidmәt güclәnәrdi. 
Dağlıq Qarabağ Vilayәtinin Ermәnistana daxil olması yerli kadrlara Ermәnistan ali 
mәktәblәrindә ali tәhsili davam etdirmәk imkanı verәrdi. Dikәr tәrәfdәn, Ermәnistan 
SSR-i Dağlıq Qarabağ vilayәtindәn öz işgüzarlığı ilә  fәrqlәnәn vә hazırda tәbii olaraq 
Azәrbaycanda tamam kamal istifadә edilmәyәn milli kadrlar alardı. 

Tofiq Köçərli 
- 129 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Bunu vә Dağlıq Qarabağ  әhalisinin arzusunu nәzәrә alaraq, Ermәnistan Mәrkәzi 
Komitәsi vә Xalq Komissarları Soveti Azәrbaycan SSR Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayәtini 
Qarabağ vilayәti sifәtilә Ermәnistan SSR tәrkibinә daxil etmәk haqqında mәsәlәyә 
baxmağı ÜİK(b)P MK vә İttifaq hökumәtinә tәklif edirlәr. 
Bu mәsәlә müsbәt hәll olunarsa, Ermәnistan MK vә Xalq Komissarları Soveti Sovet 
hakimiyyәti qurulması  әrәfәsindә dağılmış Qarabağın keçmiş  mәrkәzi  Şuşa  şәhәrinin 
bәrpa olunması haqqında hökumәtә tәklif verәcәklәr. 
Ermәnistan K(b)P MK-nin katibi Arutinov Q.R.” 
Mәktubda gәtirilәn dәlillәr qondarma, әsassız vә saxta dәlillәrdir. Dağlıq Qarabağın 
1923-çü ildәn Azәrbaycan tәrkibindә olması haqqında iddiaya gәlincә, o da tamamilә 
uydurmadır. Әgәr Dağlıq Qarabağ 1923-cü ilә qәdәr Azәrbaycanın tәrkibindә deyildisә, 
bәs kimin tәrkibindә idi? Ermәnistan Respublikasınınmı?  Әsla yox vә  hәtta bir gün dә 
olsun yox. Dağlıq Qarabağ 1923-cü ilә qәdәr dә Azәrbaycanın tәrkib hissәsi idi, 1921-ci 
il iyulun 5-dә  qәbul olunmuş  qәrarla Dağlıq Qarabağın Azәrbaycan  әrazisi olması 
tәsdiqlәnmiş  vә onun Azәrbaycan tәrkibindә saxlanması  qәt edilmiş  vә Azәrbaycan 
Mәrkәzi İcraiyyә komitәsinin dekreti ilә dә Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayәti yaradılmışdı. 
Dağlıq Qarabağ  әhalisinin “arzusunun” nәzәrә alınması  mәsәlәsindә  dә Arutinov 
saxtakarlıq etmişdi. Stalinә  mәktub ictimaiyyәtdәn,  әhalidәn tam xәlvәt hazırlanmışdı. 
Dağlıq Qarabağ  әhalisinin rәyi heç bir şәkildә öyrәnilmәmişdi. Nә  rәy sorğusu, nә  dә 
deyәk ki, kütlәlәrin hansısa yığıncağı keçirilmәmişdi. Vilayәtin partiya vә sovet orqanları 
Da mәsәlә barәsindә heç bir qәrar qәbul etmәmişdilәr. 
Dağlıq Qarabağın mәhz “Qarabağ vilayәti” adı altında Ermәnistana qatılması  tәklifi 
dә yәqin boş yerә edilmәmişdi. Görünür, tәklif reallaşdığı halda, Ermәnistanın Qarabağ 
vilayәti gәlәcәkdә bütün Qarabağa iddia etmәk üçün әsas kimi düşünülürmüş. 
ÜİK(b)P MK-sı Ermәnistanın mәktubunu baxılmaq üçün Azәrbaycan K(b)P MK-nın 
birinci katibi Mir Cәfәr Bağırova göndәrir. M.C.Bağırovun göstәrişi ilә Azәrbaycanın 
1918-çi il xәritәsi hazırlanır. Xәritә  vә M.C.Bağırovun müvafiq mәktubu Stalinә 
göndәrilir. M.C.Bağırov Dağlıq Qarabağın  Şuşa rayonu istisna olmaqla, Ermәnistana 
verilmәsinә etiraz etmir. Lakin bunun әvәzindә Azәrbaycanlıların qәdimdәn mәskunlaşıb 
kip yaşadıqları Ermәnistan rayonlarının Azәrbaycana birlәş-dirilmәsini tәlәb edir. 

Tofiq Köçərli 
- 130 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
M.C.Bağırovun tәkliflәrinin ÜİK(b)P MK-da müzakirәsi haqqında  әlimizdә  sәnәd 
yoxdur. Bu mәlumdur ki, Ermәnistan rәhbәrlәrinin Dağlıq Qarabağı Ermәnistan tәrkibinә 
daxil etmәk haqqında tәklifi qәti rәdd edilmişdir. 
O zaman Azәrbaycan K(b)P MK katibi işlәmiş  mәrhum Hәsәn Hәsәnovun vaxtı ilә 
şәxsi söhbәtdә mәnә dediyinә görә, Stalin Bağırovun cavab mәktubu ilә tanış olduqdan 
sonra belә qısa vә yığcam bir dәrkәnar qoymuşdu: 
“Dәli-zad olmamısınız ki? Arxivә” 
Belәliklә, M.C.Bağırovun qәtiyyәtli demarşı, ölçülüb-biçilib әsaslandırılmış alternativ 
tәklifi Ermәnistanın Dağlıq Qarabağ haqqında planlarını puç etdi. 
1985-çi il gәldi. Gәldi öz yenidәn-qurması” ilә! Bu vaxta qәdәr ermәni diasporu 
bәyan edirdi ki, “bizim әrazi tәlәblәrimiz yalnız Türkiyәyәdir”. 1985-çi ilin dekabrında 
ABŞ-dakı daşnak partiyası  vә Ermәni milli komitәsi birlәşmiş Ermәnistan yaratmağı  vә 
Qarabağla Naxçıvanı, habelә Gürcüstanın Axalkalaki bölgәsini Ermәnistanla birlәşdirmәyi 
strateji mәqsәd elan etdilәr. 
O vaxtlardan Ermәnistanın Dağlıq Qarabağa iddiaları  aşkar xarakter aldı. Zori 
Balayanlar maneәsiz meydan oxumağa başladılar. M.S.Qorbaçovun yaxın adamı  vә 
mәslәhәtçisi akademik Abel Aqanbeqyan müәyyәn mәnada ittifaq rәsmi dairәlәrinin vә 
әlbәttә ki, Ermәnistan rәhbәrliyinin Dağlıq Qarabağ kartını açdı. Aqanbeqyan 1987-çi ilin 
noyabrında Parisdә  bәyan etdi ki, o, Qarabağın Ermәnistana verilmәsini arzulayır. O, 
bunu belә  “әsaslandırdı”: “Bir iqtisadçı kimi hesab edirәm ki, Qarabağ Azәrbaycandan 
daha Çox Ermәnistanla bağlıdır”. 
Bu, tam saxta “dәlil” idi. 
Heç bir zaman Dağlıq Qarabağ iqtisadi cәhәtdәn Ermәnistanla bağlı olmamışdı. heç 
bir zaman! 
Әn başlıcası, Aqanbeqyanın Parisdәki çıxışından mәlum oldu ki, Dağlıq Qarabağı 
Ermәnistanla birlәşdirmәk istiqamәtindә әmәli addım atılmışdır. Aqanbeqyan açıq bildirdi 
ki, “bu mәsәlәyә (Dağlıq Qarabağa - T.K) dair mәn bir tәklif tәqdim etmişәm. İnanıram 
ki, bu problem yenidәnqurma, demokratiya şәraitindә öz hәllini tapacaqdır”. 
Aqanbeqyanın Parisdәki çıxışı ilә әslindә “Qarabağ  hәrәkatının” başlanmasına işarә 
vә istiqamәt verildi. Bunun üçün vaxt tәsadüfi seçilmәmişdi. 

Tofiq Köçərli 
- 131 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
- Qorbaçovun dağıdıcı “yenidәnqurma”sı başlamışdı.  İttifaq partiya vә Sovet 
hakimiyyәtindә möhkәmlәnmiş  Şahnazarov, Aqanbeqyan, Brutens, Sitaryan vә b. 
Qorbaçovun Azәrbaycan siyasәtinә nәinki tәsir edir, hәtta bu siyasәti tәyin edirdilәr. 
- Azәrbaycana fәrsiz rәhbәrlik nәsib olmuşdu. Qәtiyyәtli Heydәr  Әliyev 
hakimiyyәtdәn uzaqlaşdırılmışdı. 
Bu amillәr Dağlıq Qarabağda separatizmin tüğyan etmәsini şәrtlәndirmişdi, 
Qondarma “hәll edilmәmiş әrazi mübarizәsinin” qısa tarixçәsi belәdir. 
Mikaelyanın Dağlıq Qarabağ  mәsәlәsi-nә  mәhz “hәll edilmәmiş  әrazi mübahisәsi 
kimi” yanaşmaq tәlәbi tarixi cәhәtdәn әsas-sız vә strateji planda perspektivsizdir. 
Nә üçün Mikaelyan bütün başqa ermәni müәlliflәrindәn, habelә Stupişindәn fәrqli 
olaraq Qarabağ mәsәlәsindә öz müqәddәratını tәyin etmәk hüququna deyil, “mübahisәli 
әrazi” mәsәlәsinә üstünlük verir? 
Görünür, o, beynәlxalq hüququ, mәsәlәn, diplomat vә elmlәr doktoru Stupişindәn 
daha yaxşı bilir vә başa düşür ki, müstәqil dövlәt yaratmağa vә ayrılmağa qәdәr öz 
müqәddәratını tәyin etmәk hüququ heç dә hamının şәksiz hüququ demәk deyildir. 
Zәnnimcә, bu hüquq hәr hansı bir mil-lәtin bu vә ya başqa dövlәtdә mәskunlaşan, 
hәtta kip mәskunlaşan hissәlәrinә deyil, bütövlükdә millәtә aiddir. BMT müstәqillik 
hüququnu müstәmlәkә xalqları vә anneksiya olunmuş әrazilәr üçün elan etmişdir. hәmin 
hüquq beynәlxalq cәhәtdәn tanınmış dövlәtlәrin milli azlıqlarına aid deyil. 
Mütәxәssislәrin yazdığına görә, hazırda dünyada 3 minә yaxın millәt vә 
formalaşmaqda olan potensial millәt, 10 min etnik qrup var. 
Dünyada olan dövlәtlәrin sayı isә çәmi 200-ә qәdәrdir. 
Moskvalı müәllif Viktor Zotov haqlıdır: әgәr “ayrılmağa vә müstәqil dövlәt yaratmağa 
qәdәr” hüququnu bütün xalqlar hә-yata keçirsәlәr, bütün beynәlxalq münasibәtlәr 
dağılar. “Hamının hamı ilә müharibәsi” başlayar (“Свободная  мысль” jurnalı,  № 4, 
1997). Bununla әlaqәdar Zotov tanınmış müәlliflәrin vә siyasi xadimlәrin fikirlәrini gәtirir. 
Hәmin fikirlәr belәdir:  
-  İsveçin keçmiş baş naziri İ.Karlsonun fikrincә, öz müqәddәratını  tәyin etmәk 
mәsәlәsi “tәshih olunmalıdır”, öz müqәddәratını “yeni suveren dövlәtlәr yaratma-dan 
da” tәyin etmәk olar; 

Tofiq Köçərli 
- 132 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
- milli problemlәr üzrә tanınmış  tәdqiqatçı U.Pfaff, “Forin polis” jurnalının baş 
redaktoru Ç.U.Mayno, “Ответственное  общество” jurnalının naşiri A.Etsioni hesab 
edirlәr ki, “milli öz müqәddәratını  tәyin etmәyә ümumi hüququ dәstәklәmәk bugünkü 
şәraitdә tarixi inkişafda geriyә doğru addımdır”; 
- Etsioni daha qәtidir: 
“Bu hәrәkatların (“Qarabağ  hәrәkatı” kimilәrinin - T.K.) әksәriyyәtini mәnәvi 
cәhәtdәn bәyәnilmәkdәn mәhrum etmәk vә onları neçә varsa elә dağıdıcı qüvvә kimi 
görmәk vaxtı çatmışdır!”; 
Nәhayәt, Zotov BMT-nin keçmiş baş katibi B.Butros Qaliyә istinad edir. Butros Qali 
yazmışdır: 
“Mütlәq vә müstәsna suverenlik dövrü keçmişdir, onun nәzәri konsepsiyası heç bir 
zaman real hәyatla tәsdiqlәnmәyib ... әgәr hәr bir etnik, din ya dil qrupu dövlәtçiliyә 
iddia etsә, parçalanmaya hәdd olmayacaqdır, ümumi sülh, tәhlükәsizlik, iqtisadi rifah 
daha da çәtinliklә әldә edilә bilәcәk mәqsәd olacaqdır”. 
SSRİ-dә “... ayrılmağa qәdәr virusu” (ifadә V.Zotovundur) Dağlıq Qarabağda 
yarandı  vә oradan da kәnara yayıldı. Yәqin, Rusiyada bu virusu dәstәklәyәnlәr belә 
ümiddә idilәr ki, hәmin virus Rusiyadan yan keçәcәkdir. Lakin onlar bәrk yanılmışdılar. 
Virus virusdur vә onun üçün sәrhәd, “sanitar zona” yoxdur. 
Nәhayәt, hәmin virus Rusiyanı da yaxa-ladı  vә silkәlәdi. Bәrk yaxaladı. Bәrk 
silkәlәdi! ... 
Keçmiş SSRİ  әrazisinә  әn çox sәpәlәnәn xalq rus xalqıdır. Deyәk ki, tәkcә Bakıda 
200 min nәfәr rus yaşayır. MDB dövlәtlәri arasında elәsi dә vardır ki, orada milyonlarla 
rus mәskunlaşıb.  İndi ayrı-ayrı dövlәtin tәrkibindә mәskunlaşan bu ruslar, yaxud dikәr 
xalqın hissәlәri öz müqәddәratını tәyin etmәk hüququnu bayraq edib ayrılmaq, müstәqil 
dövlәt yaratmaq vә ya hansısa dövlәtlә birlәşmәk istәsә bu böyük fәlakәtlәrә aparıb 
çıxarar. Bu nә  qәdәr tez başa düşülsә, aqressiv separatizm nә  qәdәr tez cilovlansa, 
bütün xalqlar udarlar. Әlbәttә, çox yerlәrdә milli azlıqların kәskin problemlәri var: onlar 
malalanmamalıdır, sivil yolla, demokratikcәsinә,  әdalәtlә  vә qanun çәrçivәsindә  hәll 
edilmәlidir. BMT Nizamnamәsinә, beynәlxalq hüquq normalarına, “o cümlәdәn 

Tofiq Köçərli 
- 133 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
dövlәtlәrin  әrazi bütövlüyünә aid hüquq normalarına uyqun surәtdә  vә  kәnardan 
müdaxilә olunmadan hәll edilmәlidir. 
Әks halda monomilli dövlәtlәr istisna olmaqla bütün qalan dünyada, birinci növbәdә 
dә Rusiyada fәlakәt baş verәr, ümumbәşәri fәlakәt olar. 
Bu real tәhlükәni nәzәrә alaraq BMT-nin Baş mәclisi müharibәnin qurtarmasının 50 
illiyinin bayram edilmәsi haqqında bәyannamәdә bir daha elan etdi: “a) hәr hansı bir 
dövlәtin  әrazi bütövlüyünә ... qarşı zor işlәtmәkdәn ya zorla hәdәlәmәkdәn çәkinmәk 
barәdә öhdәlik tәsdiq olunsun” 
BMT-nin 50 illiyi ilә әlaqәdar bәyannamәdә isә bir daha vurğulandı: Biz “dövlәtlәrin 
suveren bәrabәrliyi vә  әrazi bütövlüyü prinsiplәrinә uyğun olaraq bütün dövlәtlәr 
arasında әdalәt qurmaq vә himayә etmәk” әzmindәyik. 
BMT müstәqillik hüququnu müstәmlәkә xalqları vә anneksiya olunmuş әrazilәr üçün 
elan etmişdir! Hәmin hüquq heç bir vәchlә beynәlxalq cәhәtdәn tanınmış dövlәtlәrin 
milli azlıqlarına aid deyil. 
Ermәni xalqına gәldikdә isә, o da başqa xalqlar kimi öz müqәddәratını tәyin etmәk 
hüququnu realizә edәrәk milli dövlәtini yaratmışdır. Dağlıq Qarabağ ermәnilәri dә 
muxtariyyәt şәklindә öz müqәddәratını tәyin etmişdir. 
Qonşuluq Azәrbaycan vә ermәni xalq larının qismәtidir, taleyidir. Xoşumuza kәlsә 
dә, gәlmәsә  dә belәdir. Bu hamılıqla Ermәnistanda başa düşülüb düşmәnçilik aradan 
qaldırılmasa, nә ölkәlәrimizә әmin-amanlıq gәlәsidir, nә de evlәrimizә dinclik vә firavan 
hәyat. Azәrbaycan vә Ermәnistan dövlәtlәrinin müstәqilliyinin qorunub saxlanması  vә 
möhkәmlәndirilmәsi dә, ümumiyyәtlә “Zaqafqaziya evi”ndә sülh dә  nәticә etibarı ilә 
ümumi dil tapıb düşmәnçiliyi, siyasi vә  hәrbi qarşıdurmanı aradan qaldırmaqdan asılı 
olacaqdır. 
Ermәnilәrin Qarabağda “ermәni silahının ümumdünya tarixi qәlәbәsi” (ifadә 
“Literaturnaya qazeta”nındır) şәrәfinә badә qaldırmalarından xәbәrdarıq. 
Lakin bu vaxtından әvvәl edilәn bayramdır. Rusiyanın kömәyi, rus silahı olmasaydı, 
ermәnilәr cıqqırlarını  çıxara bilmәzdilәr, çıxarsalar da Azәrbaycan xalqı qarşısında, 
Azәrbaycan ordusu vә silahı qarşısında duruş gәtirә bilmәzdilәr. 

Tofiq Köçərli 
- 134 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Hәrbi mәğlubiyyәtimizin daxili sәbәblәri dә çoxdur. Qeyri-sivil, qeyri-demokratik 
hakimiyyәt davası  zәminindә  kәskin daxili didişmәlәrlә, o cümlәdәn milli orduda 
parçalanma vә qarşıdurma ilә, amansız çәkişәn tәrәflәrin hakimiyyәtpәrәstlik, 
mәnsәbpәrәstlik vә  mәblәğpәrәstlik ehtirasının bir çox hallarda vәtәnpәrvәrliyi, milli 
mәnafelәri üstәlәmәsi ilә özümüz-özümüzü hәrbi mәğlubiyyәtә  uğratmışıq. Bәli, 
özümüz-özümüzü! 
Hәrbi mәğlubiyyәtimizin  әlbәttә, başqa sәbәblәri dә var. Biz milli tariximizin 
dәrslәrindәn ibrәt dәrsi almağa, qonşumuzun kimliyini, kәmfürsәtliyini, mәkrli 
niyyәtlәrini dәrk etmәyә etinasız qalmışdıq. hәm dә özümüzdәn razılıq bәlasına tutularaq 
“ermәnilәrin işinә barmaqarası, lağlağı bir nәzәrlә” (M.S.Ordubadi) baxmaqda davam 
etmişdik. Nәticәdә biz müharibә aparmağa psixoloji cәhәtdәn hazır deyildik. Bir var 
ömrün boyu, nәsildәn-nәsilә müharibәyә hazırlaşasan, bir dә var müharibәni heç ağlına 
belә  gәtirmәyәsәn, sabah sәnә  әl qaldıracaq qonşuna sәmimilik göstәrmәkdә davam 
edәsәn, ona inanasan vә inana-inana aldanasan. 
Onsuz da 80-çi illәrin  әvvәllәrin-dәn başlayaraq ümummilli lider sarıdan işimiz 
sarımamışdı. Sonralar isә Azәrbaycanda böyük Sabirin 1911-çi ildә yazdığına bәnzәr 
vәziyyәt yaranmışdı: 
...Hәr yetәn keçdi cәmaәt başına,H 
Hәr ötәn silsilәcünban oldu; 
...Hәr kәs ancaq bacarıb aldı lәqәb, 
Daxili-zümreyi-әrkan oldu; 
Dürtülüb soxdu özün parlamana, 
Parlaman mәcmәi-irfan (?) oldu. 
Pah nә çoxdur bütün İranda lәqәb, 
Kimi bәy oldu, kimi xan oldu ... 
Çıxdı meydana mülәqqәb kişilәr, 
Bәxtәvәrlәr hamı әyan oldu. 
...Lәqәb iş görmәz, әfәndim,kişinin , 
Adı ya Samu Nәriman oldu. 
Kişidәn istәnilәn işdi, iş, 
Kim ki, iş yapdı, o zişan oldu! 
De görәk şimdi müqәddәs vәtәnin 
Hansı bir müşkülü asan oldu? 
Ancaq iş gördü lәqәb “fabrikası”, 
Bütün işlәr ona qurban oldu. 
İndi qandınsa işin әngәlini, 

Tofiq Köçərli 
- 135 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Demә İran niyә viran oldu?! 
80-çi illәrin axırlarından 1993-çü ilin әvvәllәrinә gәdәr Azәrbaycanda yaranmış belә 
traqikomik vәziyyәt, fәrsiz rәhbәrlik, hakimiyyәt iflici, bunlarla әlaqәdar yaranmış 
dәrәbәyilik, qanunsuzluq, özbaşınalıq mәğlubiyyәtimizin әsas sәbәblәrindәndir. 
Taleyran yazıb: 
“Xalqlar bilsәlәr ki, onlara neçә xırda adamlar (“мелкие люди”) hökmranlıq edirlәr, 
dәhşәtә gәlәrlәr” 
Biz dә öz tәcrübәmizdә bildik vә gördük ki, “xırda adamların”, “hәr ötәnin”, “hәr 
yetәnin” “çәmaәt başına” keçmәsi bәdbәxtlikdir, fәlakәtdir, sarsıntılara, siyasi 
zәlzәlәlәrә, mәğlubiyyәtlәrә, o cümlәdәn rüsvayçı hәrbi mәğlubiyyәtә aparan yoldur. 
Bәli, hәrbi mәğlubiyyәtә  uğramışıq. Ancaq sarsılmamışıq. Başımızı itirmәmişik. 
Ümidsizliyә qapılmamışıq.  İnamımızı itirmәmişik. Artıq evimizin içindә milli sülh, milli 
birlik bәrqәrar olub. Uşaqdan böyüyә  hәr bir Azәrbaycanlı Azәrbaycanın bütövlüyü, 
Azәrbaycanın bölünmәz, dönmәz vә  şәriksiz istiqlalı naminә lazım gәlәrsә canını belә 
qurban vermәk  әzmindәdir. Bu amillәr, insan potensialımız, iqtisadi potensialımız, 
mәnәvi-siyasi vә psixoloji potensialımız vә onların tam gücü ilә  hәrәkәtә  gәtirilmәsi, 
müasir hәrb elmi әsasında müasir güclü ordu yaradılması, artıq Azәrbaycana sәriştәli 
rәhbәrlik edilmәsi, bütün bunlar hansı yol ilә olursa-olsun işğal altındakı  әrazilәrimizin 
azad olunmasını tәmin edәcәkdir. Mütlәq edәcәkdir! 
Biz tarixi hüququmuzu qoruyuruq. Vicdanımız pakdır. haqq, әdalәt bizim 
tәrәfimizdәdir. Tarixi baxımdan, strateji baxımdan haqq işimizin qalib gәlәcәyinә  zәrrә 
qәdәr dә şübhә olmamalıdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 

Tofiq Köçərli 
- 136 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət