Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti Fakültə: Tikinti-iqtisad Kafedra: Biznesin iqtisadiyyatı və menecment

5.5. Amerika sistemində səhmdar mülkiyyətinin idarə edilməsinin xarakterik cəhətləri

Amerika sistemində səhmdar mülkiyyətin gözəçarpan cəhətərindən danışaq. Qanuna və mahiyyətinə görə Amerika korporasiyaları səhmdarların mülkiyyəti sayılır. Onların hüququnda sahibkar kimi nəzarət imtiyazı nəzərdə tutulur. İqtisadçılar bunu “nəzarətin qalıq hüququ” adlandırır. Başqa sözlə, səhmdarlar korporasiyanın aktivlərinə aid olan ixtiyari qərarı qəbul etmək hüququna (əgər bu hüquq qanun və ya kontraktın şərtləri ilə başqa şəxslərə, yaxud qruplara verilməyibsə) malikdir. Səhmdarların bu “qalıq” hüquqları olduqca məhduddur. Səhmdarlar nizamnamənin bu və ya digər maddələrinin dəyişdirilməsi, direktorların seçilməsi və dəyişdirilməsi, eləcə də korporasiyanın (onun birləşdirilməsi və ya satılması) ləğvinə səbəb ola bilən mühüm “üzvi” təkliflərin qəbulu və ya rədd edilməsi zamanı səsvermədə iştirak etmək hüququna malikdir. Əgər səhmdarların hüquqları cüzidirsə, onların öhdəlikləri daha da azdır.

Amerika şirkətlərinin səhmdar kapitalı əhəmiyyətli dərəcədə xırdalanıb. Şirkətlərin əksəriyyətinin reyestrində ümumi kapitalın bir faizindən çox payı olan fərdi və ya institusional səhmdar yoxdur. 1988-ci ildə Amerikanın əlli iri korporasiyasından yalnız səkkizinin siyahısında səhmdar kapitalın beş və beşdən çox faizinə malik olan sahibkar vardı. Nəticədə, səhmdarların heç bir qrupu direktorlar şurasında xüsusi nümayəndəlik iddiasında deyildi. Məsələ təkcə ABŞ-da səhmdar kapitalın yüksək dərəcədə xırdalanmasında deyil, fərdi investorlara məxsus olmayan kapitalın təqaüd və qarşılıqlı fondlarda cəmləşməsindədir .
Hazırki zamanda səhmdar kapitalın əlli faizindən çoxunu özündə cəmləşdirən belə institusional investorlar daha çox maliyyə MENECERLƏRİ ÜÇÜN KORPORATİV MƏDƏNİYYƏTİN PRİNSİPLƏRİ ləri simasında çıxış etməyə meyllidirlər. Onlar direktorlar şurasında təmsilçiliyə can atmırlar və bir qayda olaraq, səhmlərinin iri zərfinə malik olduqları şirkətlərə görə, mülkiyyət hüquqlarından törəyən məsuliyyətdən boyun qaçırırlar.
Səhmdar kapitalın yüksək dərəcədə xırdalanması (hər biri korporativ kapitalın cüzi payına sahib olan çoxsaylı investorların mövcudluğu) şirkətin fəaliyyətinə nəzarətin sahibkarlar tərəfindən həyata keçirilməsinə maneə olduğu halda, elə o özü də onlara “ayaqla səs vermək”, yəni sadəcə olaraq səhmlərini satmaq imkanını verir. Halbuki iri investor üçün bu addımı atmaq, o qədər də asan deyildir.
Bazar iqtisadiyyatı çərçivəsində iri səhm zərflərinin satışa çıxarılması, səhmlərin kurs dəyərinin enməsi ilə müşayiət olunur və nəticədə satıcıya böyük zərər dəyir. Bu səbəbdən, iri zərf sahibləri səhmlərindən asanlıqla azad ola bilmir. Elə buna görə də iri səhmdarlar korporasiyanın səmərəli fəaliyyətində çox maraqlıdır və bu onlar üçün həm maraq və həm də zərurət obyektidir. Xırda investorlar isə səhmlərinin satılması (“tərk etmə”) ilə daxili nəzarət sistemində iştirak (“səsvermə”) arasında seçim edə bilər. Səhmdarların kütləvi “tərketmə”si təhlükəsi menecerlər üzərində çox ciddi nəzarət mexanizmidir, çünki o, yeni kapitalın alınmasının məsrəflərini mühüm dərəcədə artırır və eləcə də korporativ nəzarət bazarının fəallaşmasına təkan verir.
Beləliklə, xüsusi kapitalda dəyişikliklər üzrə hesabatın mahiyyəti səhmdarlara suallar vermələrinə imkan yaradan və onun əsasında obyektiv mülahizələr irəli sürmələrini təmin edən zəruri informasiyanın təfərrüatı ilə çatdırılmasından ibarətdir.