Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi
Yüklə 1,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Keywords
|
© АМЕА Низами Эянъяви адына Милли Азярбайъан Ядябиййаты Музейи © 2018
Рисаля. Арашдырмалар топлусу. 14. 2018- ISSN 2522-4808 (print)
38 Gülnar ƏQİQ
irsi
Keywords: Gajars, literary environment in XIX century, the poetic heritage of Fataly shah Gajar Ключевые слова: Каджары, литературное среда в XIX веке, поэтическое наследие Фатали шаха Каджара
Farsdilli poeziya adlandırdığımız nəhəng söz xəzinəsi dünya ədəbiyyatının qiymətli incilərini, böyük ədəbi simalarını özündə birləşdirən ədəbi körpüdür. Elə bir körpü ki, onun vasitəsilə dünyanın bir çox millətləri bir-birilə qarşılıqlı mədəni əlaqələr yaratmış, xalqlar, etnik azlıqlar əsrlər boyunca qırılmaz tellərlə bir-birlərinə bağlanmışlar. Məşhur ərəb tarixçisi İbn Xəldun hələ XIV əsrdə yazırdı: “İslam mədəniyyəti yalnız ərəblərin yaratdığı bir abidə deyil, islam dinini qəbul etmiş xalqların birlikdə tikdikləri binadır”. Beləcə, bir çox xalqların birgə yaratdıqları və əsrlərin yadigarı olan bu ecazkar poeziya inciləri Qərb ölkələrini əsrarəngiz Şərqə daim maraq göstərməyə və Şərq dünyasının sirlərini öyrənməyə sövq etmişdir. Yüzilliklər ötmüş, lakin qərbli ədəbiyyatsevərlərin Mövlana, Xaqani, Nizami, Sədi, Hafiz və yüzlərlə digər klassik Şərq şairlərinin yaradıcılığına marağı sönməmişdir. Uzun əsrlər boyu Azərbaycanın böyük söz ustadlarının da yaradıcılığını özündə əks etdirən farsdilli poeziya Şərqin hikmət xəzinəsidir. Ölkəmizdə yüz ildən artıq inkişaf yolu keçmiş şərqşünaslıq elmi uzun illərdir bu hikmət xəzinəsinin araşdırılıb öyrənilməsi ilə məşğuldur. Fars ədəbiyyatına öz töhfəsini vermiş Azərbaycan şairləri çoxdur və onların, demək olar ki, əksəriyyətinin yaradıcılığı ötən əsrin əvvəllərindən başlayaraq həm respublikamızda, həm də onun hüdudlarından kənarda müntəzəm şəkildə tədqiq edilmişdir. Xalqımızın fars ədəbiyyatına dəyərli ədəbi töhfə vermiş söz ustadlarından biri də qüdrətli Qacarlar sülaləsinin ikinci hökmdarı Fətəli şah Qacar olmuşdur. Təəssüf ki, Qacarlar sülaləsinin hakimiyyət illəri tarixi aspektdən araşdırılsa da, bu nəslin istedadlı nümayəndələrinin yaradıcılığı bugünədək dünya və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının diqqətindən kənarda qalmışdır. Qacarlar tayfasının tarixinə nəzər salsaq, onların Azərbaycanın tarixində silinməz iz buraxan qədim və köklü tayfalardan biri olduğunu görərik. Bu soydan çıxmış bir çox görkəmli şəxslər dövlətçilik, hərb və mədəniyyət tariximizin parlaq səhifələrini yazmışlar. Tanınmış tarixçilərimizdən İsgəndər bəy Münşi “Tarixi-aləmarayi-Abbasi”, A.Bakıxanov “Gülüstani-İrəm”, Mirzə Adıgözəl bəy “Qarabağnamə” əsərində bu qədim türksoylu və türkdilli tayfanın əsasən Gəncə, İrəvan və Qarabağ torpaqlarında məskunlaşdıqlarını yazırlar. Tarixi araşdırmalar göstərir ki, döyüşkən Qacar tayfaları Ön Asiyaya XIII əsrdə Çingiz xanın nəvəsi Hülaku xanın qoşunlarının tərkibində gəlmiş, İrandan Qarabağ, İrəvan və Gəncə ərazilərinə köçmüşlər [1, 67]. Рисаля. Арашдырмалар топлусу. 14. 2018- ISSN 2522-4808 (print)
39 Əbdürrəzzaq bəy “Məasiri-sultaniyyə” adlı əsərində deyir: “Abaqa xanın əmrilə bu tayfanın rəislərindən Sərtaq adlı bir nəfər Arqun xana atabəy təyin edilib, Xorasan və Təbəristanda əmir oldu. Onun Qacar adlı bir oğlu vardı, bu tayfanın çoxu onun nəslindəndir. Onlardan bir çoxu zaman keçdikcə Rum və Şam vilayətlərinə getmişlər. Əmir Teymur onlardan 50.000 ailəni gətirib İrəvan, Gəncə və Qarabağ nahiyələrində yerləşdirdi. Onlar gündən-günə artıb cah-calal sahibi oldular” [2, 203]. Qacarların Azərbaycanda siyasi nüfuzu Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyətə gəlişi ilə güclənmişdir. Səfəvi şahlarının öz hakimiyyətini möhkəmləndirməkdə arxalandıqları etibarlı Qızılbaş tayfalarından biri məhz Qacarlar idi. Sah İsmayıl və digər Səfəvi sultanları Qacarların döyüş əzmini və şücaətini yüksək qiymətləndirərək yaşadıqları ərazilərdə onlara “bəylik” verməklə malikiyyət hüququnu rəsmi şəkildə təsdiq etmişlər. Gündən-günə nüfuzu və qüdrəti artan Qacar tayfaları Səfəvilər dövlətində əsas vəzifələri tuturdular. Tarix boyu ölkədə baş verən ictimai-siyasi dəyişikliklər ədəbiyyatın da inkişafına öz təsirini göstərmişdir. Qacarlar sülaləsinin 134 ilədək davam edən səltənəti həm İran, həm də Azərbaycanda böyük siyasi və ədəbi-mədəni hadisələrin baş verdiyi bir dövrə təsadüf edir. Bu dövrü, əslində, vətənimiz üşün həssas tarixi mərhələ hesab etmək olar. “Parçala və hökm sür!” siyasəti ilə hərəkət edən imperialist dövlətləri Azərbaycanın sərhədlərinə təcavüz edərək ölkəmizi ikiyə parçaladılar. Xalqımızın tarixinə qara səhifə kimi yazılmış, Çar Rusiyası ilə İran Qacarlar hökuməti arasında bağlanmış Gülüstan və Türkmənçay sülh müqavilələri məhz Fətəli şah Qacarın hakimiyyət illərində imzalanmışdır. Qacar şahlarının ictimai-siyasi fəaliyyəti daim diqqət mərkəzində olsa da, əfsuslar olsun, bu nəslin nümayəndələrinin, xüsusilə Fətəli şahın poetik irsi, demək olar ki, araşdırılmamışdır. Bu sülalənin əsasını qoyan və Qovanlı Qacar tayfasından olan Ağa Məhəmməd xan Qacar da fitri istedada və iti zəkaya malik olmasına baxmayaraq, heç zaman şeirə-sənətə diqqət ayırmağa fürsət tapmadı. O, bütün var-gücünü atası Məhəmmədhəsən xanın başlayıb bitirə bilmədiyi missiyanı yerinə yetirməyə – ölkənin sərhədlərini bərpa etməyə yönəltdi və nisbətən əmin-amanlığın bərqərar olduğu məmləkəti ölümündən sonra onun vəsiyyətinə əsasən taxta əyləşən Fətəli şahın (Baba xan) ixtiyarına buraxdı. Baba xan Cahanbanu (hakimiyyət illəri –1797-1834) Ağa Məhəmməd şah Qacarın qardaşı Hüseynqulu xan Cahansuz Qovanlı-Qacarın və Aşağı Qovanlı-Qacar tayfasından olan Ağabacı xanımın oğlu idi. Baba xan hələ Ağa Məhəmməd şahın sağlığında vəliəhd seçilmişdi. İngilis şərqşünası Eduard Braun onu “övladpərəst şah” adlandırmışdır [3, 461]. Təzkirələrdə verilən məlumatlara görə, Fətəli şahın böyük hərəmxanası, 189 rəsmi, 800-dək qeyri-rəsmi zövcəsi, 260-ı oğlan, 144-ü qız olmaqla, 500-dək övladı olmuşdur. Ölkədə yaranmış nisbi siyasi sabitlik, təbii ki, ədəbiyyatın da inkişafına öz təsirini göstərirdi. Fətəli şah Qacar 37 illik səltənəti dövründə şeir sənətinə və şairlərə göstərdikləri xüsusi qayğıya görə tarixdə adları əbədiləşən böyük türk sultanları Sultan Mahmud Qəznəvi və Sultan Səncər Səlcuqinin dəbdəbəli saray ədəbiyyatı ənənələrini yenidən dirçəltməyə çalışdı. Bir şox tədqiqatçıların söylədiyi kimi, türk nəslindən olan Səfəvi şahları dərviş – təriqət yolçuları kimi tərbiyə olunduğundan onların hakimiyyət illərində fars Рисаля. Арашдырмалар топлусу. 14. 2018- ISSN 2522-4808 (print)
40 şeiri tənəzzülə uğradı və poeziyada “hind üslubu” adlanan yeni üslub meydana gəldi. Üç yüz ilədək davam edən “hind üslubu” Fətəli şahın hakimiyyət illərində tədricən şeirdən uzaqlaşdırıldı və öz yerini kassik ədəbi üslublara verdi [4, 82]. “Xaqan” təxəllüsü ilə şeirlər yazan Fətəli şah çox keçmədən saraya böyük ədiblər və şairlər ordusu topladı. Onun sarayda təşkil etdiyi “Əncüməni- Xaqan” şeir məclisi XIX yüzilliyin ən mühüm ədəbi hadisəsi idi. Bu məclisdə tez-tez dövrün görkəmli alimləri və şairləri toplaşır, şeirlər oxunur, klassik şeir ənənələri müzakirə edilirdi. XIX yüzilliyin tanınmış şairlərindən Mötəmüddövlə Nişat, Fətəli xan Səba, Seyid Məhəmməd Səhab, Mücəmmər İsfəhani, Vüsal Şirazi və digər böyük söz xiridarlarının iştirak etdiyi şeir məclislərində Qacar şah öz qəzəl, qəsidə və rübailərini də oxuyar və onların fikrini öyrənərdi. Fətəli şahın yaradıcılığına nəzər saldıqda onun Şərq poeziyasının sirlərinə dərindən yiyələndiyinin, incə zövqə və yüksək şairlik təbinə malik olduğunun şahidi oluruq. Qacar şahın zəngin irsi çoxsaylı nəvələri və övladları tərəfindən toplanaraq dəfələrlə gözəl xətlə qələmə alınmış və ilk dəfə nəvəsi Nasirəddin şahın dövründə 1859-cu ildə daşbasma üsulu ilə çap olunmuşdur. Fətəli şahın “Divani-Xaqan” adı ilə məşhur olan külliyyatının nəfis əlyazmaları bu gün İranın milli kitabxanasında, saray kitabxanasında və başqa bu kimi mötəbər kitabxanalarda qorunub saxlanılır. Müasir dövrdə isə şairin külliyyatı iranlı ədəbiyyatşünas Həsən Gülməhəmmədi tərəfindən “Divani-Xaqan” adı altında geniş müqəddimə və şərhlərlə 1992-ci (h/ş. tarixi ilə 1370-ci) ildə Tehranda “Atlas” nəşriyyatında çap olunmuşdur. Fətəli şahın divanına onun qəsidələri, qəzəlləri, rübailəri, tərkibbənd və qitələri, həmçinin məsnəviləri daxildir. Lirik şeirin ən geniş yayılmış növü olan qəzəl onun yaradıcılığında mühüm yer tutur. Şərq klassik şeirində qəzəlın şahı sayılan və söz sahibləri tərəfindən “Lisanolğeyb” adlandırılan Hafiz Şirazinin yaradıcılıq üslubu Fətəli şahın seirlərində açıq-aşkar duyulmaqdadır. O, Hafizin ondan artıq qəzəlinə gözəl nəzirələr yazmışdır. Bunlardan birinə nəzər salaq:
ارارﺎﺨﺑ و ﺪﻨﻗﺮﻤﺳ ﻢﺸﺨﺑ ﺶﻳوﺪﻨه لﺎﺨﺑ ارﺎﻣ لد درﺁ ﺖﺳﺪﺑ ﯼزاﺮﻴﺷ ﮎﺮﺗ نﺁ ﺮﮔا Əgər o şirazlı türk (gözəl) bizim ürəyimizi ələ alsa, Onun qara xalına Səmərqəndlə Buxaranı bağışlaram.
Hafizin bu beytlə başlayan məşhur qəzəlinin təsiri altında Xaqan aşagı- dakı qəzəli yazmışdır:
ار ﺎــﻣ لد ﯼﺮـــﮑﻴﭘ ﯼﺮــﭘ ﻪـﻤﺷﺮﮐ ﮏﻳ ﻪﺑ ﻪـﮐ دﻮــﺑر نﺎـﻨﭼ ار ﺎـﻤﻐﻳ عﺎﺘﻣ نﺎــﮐﺮــﺗ
رود زا شﺪــــــﻨـﻴـﺒـﺑ دراﺪــﻧ بﺎــﺗ ﻪــﮑﻴﺴﮐ ار ارﻻد نﺁ ﯼور ﺪــﻧز ﻪـﺳﻮـﺑ ﻪﻧﻮـــﮕﭼ
زور ﮏـﻳ دﻮـﺷ ﺖﻳﺮـﻴﮕﻟد رﻮـﺸﮐ مﺰـﻋ ﻮﭼ ار ﺎــــــﻴﻧد مﺎـــﻤﺗ ﯼﺮـــﻴﮕﺑ بﺎﺘﻓﺁ ﻮـــﭼ
رﺎﺑ ﮏﻳ ﯼور ﺮﮔا ﯼﺮﺼﻣ ﻒﺳﻮﻳ باﻮﺧ ﻪﺑ ﺎــــــﺨﻴﻟز ﻢــﻏ ز ﯽــﻧﺎﺸﻨﺑ لد نﻮــﺨﺑ ار
ار ﯽــــﻠﻴﻟ ﺶﻳﻮﺧ نﻮﻨﺠﻣ ﻮﺗ ﻩرﺎﺑود ﯽﻨﮐ
ﯼرادﺮـــﺑ ﻩﺎـــﻣ ﻮـــﭼ ﯼور ز بﺎـــﻘﻧ ﺮــﮔا ار ارﺬـــﻋ ﮏﺷر ز ﯼزﻮﺴﺑ رﺎﺑ راﺰه
دﻮــﻤﻧ ﻪﻨﺧر ﮓﻨﺴﺑ نﺎـﻗﺎﺧ ﯼ ﻪﻟﺎﻧ ﻪﮐ نﺎـﻐﻓ اﺮﺗ ﺮﮕﻣ لد دﻮﺑ ﺮﺗ ﺖﺨﺳ ﮓﻨﺳ زا ارﺎﻳ [5,123]
O pəri bədənli bir naz ilə bizim ürəyimizi qənimət aparan türklər kimi oğurladı. Рисаля. Арашдырмалар топлусу. 14. 2018- ISSN 2522-4808 (print)
41 Onu uzaqdan görməyə taqəti olmayan kəs o dilarənin üzündən necə busə alar? Bir gün ürək ölkəsini tutmaq arzusunda olsan, günəş kimi bütün aləmi tutarsan. Birdən misirli Yusifin yuxusuna girsən, Züleyxanın qəlbini qəmdən qana qərq edərsən. Əgər lütf edib Leylinin kəcavəsinə qalxsan, Leylini yenidən öz Məcnunun edərsən. Əgər niqabı o aytək üzündən götürsən, Əzra paxıllıqdan min dəfə yanıb-yaxılar. Ah ki, Xaqanın naləsi daşı da deşər, məgər sənin ürəyin daşdan da möhkəm imiş.
Göründüyü kimi, Xaqan, öz sələfi kimi, məşuqunun vəsfini bu qəzəlin əsas mövzusu seçmişdir. Aşiq və məşuqun, nakam eşqin vəsfi qəzəl janrının ən geniş yayılmış elementlərindəndir. Burada söhbət hətta cansız əşyalara ruh və hərəkət bəxş etməkdən gedir. Bu qəzəldə məşuqunu vəsf edən şair onu aya, günəşə bənzədir. O, bu qəzəldə öz zəngin təxəyyülünə söykənərək qüvvətli bədii təsvir vasitələrindən istifadə etmişdir. Qəzəlin ilk beytində şair məşuqunun nazını qarətçi türk əsgərlərinə, sonuncu beytdə isə məşuqunun ürəyini daşa bənzədərək mübaliğə və iğraq kimi bəlağət sənətindən yararlanmışdır. Klassik Şərq poeziyasına yaxından bələd olan şair tək bir qəzəldə Şərqin üç məşhur eşq əfsanəsinə də işarə edir, bunlar: “Yusif və Züleyxa”, “Leyli və Məcnun”, “Vamiq və Əzra” dastanlarıdır. Əlbəttə ki, bu onun yüksək yaradıcılıq fantaziyasından və göylərdə qanad çalan şairlik təbindən xəbər verir. Aristotelin təbirincə desək, şair “həqiqətən baş verən hadisə haqqında deyil, baş verə biləcək, deməli, mümkünlüyü ehtimal olunan hadisə haqqında danışır” [6, 125]. Bir beytdə lirik qəhrəmanının ürək çırpıntılarını, qəm-kədəri, sevinc və şadlığı təbii boyalarla əks etdirmək şairdən yüksək sənətkarlıq tələb edir. Fətəli şahın klassik poeziya üslubu ənənələrinə sadiq qalaraq qələmə aldığı qəzəllərində daha çox eşqin tərifinə, aşiqin şərhi- halına, məşuqun vəsfinə rast gəlinsə də, bəzən ictimai-fəlsəfi məzmun daşıyan şeirlərlə də qarşılaşırıq. Uzun müddət davam edən İran–Rusiya müharibələri və onun acı nəticələri, İran və Rusiya arasında imzalanmış Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri Qacar şahın da dərin kədərinə səbəb olmuşdur. Bu kədəri o, aşağıdakı misralarda belə ifadə edir: ﺖﺳا ﻢﻟﺎﻋ ﯼاﺮﺑ زا ﺎﻣ ﻢﻏ ﻦﻳا ﺖﺳا ﻢﻏ ار ﺎﻣ و ﯼدﺎﺷ رد ﯽﻤﻟﺎﻋ Bütün aləm şadlıq edir, biz qəmdəyik,
Fətəli şah həm bir hökmdar, həm də şair kimi XIX əsrin ədəbi mühitinin inkişafında böyük rol oynamışdır. O, klassik fars poeziyasını daim yüksək qiymətləndirmiş, bu zəngin söz xəzinəsinin ən dəyərli ideyalarını öz dövrünə gətirmişdir. Fərruxi, Xaqani, Sədi, Hafiz kimi söz ustadlarının sonrakı nəsillərə yadigar qoyub getdiyi poeziya ənənələrindən bəhrələnən Qacar şahın yaradıcılığında klassik şeirə məxsus məzmun və forma vəhdəti özünü büruzə verir.
Рисаля. Арашдырмалар топлусу. 14. 2018- ISSN 2522-4808 (print)
42 Qacar şahın yaradıcılığında dini-məzhəbi mövzulara həsr olunmuş qəzəl və qəsidələr mühüm yer tutur. Əslində, şairin duyğularını qələmə aldığı mərsiyələr lirik şeirin bir növüdür. Bədii sənətkarlıq baxımından Fətəli şahın məzhəbi şeirlərini lirik şeirin digər növlərinə nisbətən daha mükəmməl hesab etmək olar. Mərsiyə janrında Möhtəşəm Kaşanini öz böyük ustadı hesab edən Fətəli şah onun səbkində on iki bəndlik mərsiyələr qələmə almışdır. Həzrət Əlinin şəninə yazdığı aşağıdakı qəsidə Xaqanın güclü şeir təbindən xəbər verir. ﺪهد نﺎﺸﻧ ﻞﺑﺎﺑ ﯼود ﺎﺟ ﺮﺤﺳ ز ﺖﻤﺸﭼ
ﺪﻨﮐ لد ﻪﺑ نﻮﺧ مد ﻪﻤه تا ﻪﻤﺷﺮﮐ ﺮﻴﺗ
ﺪــهد ناﻮــﺗﺎـﻧ ﻦــﺗ ﻪﺑ ناﻮــﺗ ﺖــﺒﻟ ﻞـــﻌﻟ ﺪﻨﮐ ﻪﻠﻤﺣ رﺎﻘﻔﻟاوذ ﺎﺑ
ﻢﺼﺧ ﯼﻮﺴﺑ ﺮﮔ
ﺪهد نﺎﺟ ﻢﻴﺑ زا ﯼو ﻢﺼﺧ ﻢﺧز ﻩدرﻮﺧﺎﻧ ﺮــﭘ ﻒﻴﻌﺿ لﺪﻋ وا زاﻮـــﻧ ﺰـــﺟﺎﻋ رو
ﺪـهد نﺎـﻴﺷﺁ بﺎـﻘﻋ ﮓﻨﭼ ﻪﺑ ار رﻮـﻔﺼﻋ [7, 78]
Gözün Babil cadusunun sehridir, zülfün cənnət bağının sünbülüdür sanki. İşvə oxun hər an qəlbi qana boyayır, dodağının ləli cansıza can verər. Düşmənə tərəf zülfüqarı ilə həmlə etsə, zərbə dəyməmiş qorxudan canını tapşırar. Onun zəif və acizləri əziz tutan ədaləti ilə quşcığaz qartalın caynağında yuva qurar.
Şeirlərində əsasən dünyanın vəfasızlığına, həyatın əbədi olmadığna və hər anın qənimət sayılmasına işarə edən şair zəmanəsinin təfəkkür tərzindən uzaqlaşmağa səy göstərir, onun düşüncə tərzi daha çox orta əsr sxolastik fəlsəfi fikrinə söykənir. Nəticə olaraq qeyd etmək olar ki, Fətəli şah Qacarın hakimiyyətə gəlişi ilə fars ədəbiyyatında uzun müddət hökm sürən durğunluq dövrü sona çatdı və poeziyanın inkişafında yeni bir mərhələ başlandı. Onun şeirləri şeiriyyətə güclü təkan verdi. Hökmdar şair böyük zövq və yüksək təb sahiblərini ətrafına toplayaraq fars şeirinin sönmüş çırağını yenidən alışdırdı. Klassik şeir ənənələrinin yenidən dirçəlişi və Ünsüri, Fərruxi, Xaqani, Nizami, Hafiz və Sədi kimi söz sərraflarının bədii irsinə qayıdış bu dövrün poeziyasının əsas atributu idi.
Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|