AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu



Yüklə 4,41 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/96
tarix03.02.2017
ölçüsü4,41 Mb.
#7380
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   96

 

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI 



A.A.BAKIXANOV ADINA TARİX İNSTİTUTU 

 

 

İSGƏNDƏR BƏY MÜNŞİ TÜRKMAN 

 

 

 

 

DÜNYANI BƏZƏYƏN  

ABBASIN TARİXİ 

 

(Tarixe-aləmaraye-Abbasi) 

 

 

 

 

 

“ŞƏRQ-QƏRB” 

 

Bakı – 2010 

 

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına Tarix 



İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə nəşr olunur 

 

Layihənin rəhbəri, redaktor və ön sözün müəllifi: 



Yaqub Mahmudov  Əməkdar elm xadimi, AMEA-nın  

müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor 

 

Fars dilindən çevirən: 



Şahin Fərzəliyev (Şahin Fazil) tarix elmləri doktoru, professor 

 

Rəyçilər: 



Vasim Məmmədəliyev AMEA-nın həqiqi üzvü, 

 filologiya elmləri doktoru, professor 

 

Vaqif Piriyev tarix elmləri doktoru, professor 

 

Tofiq Cahangirov filologiya üzrəfəlsəfə doktoru, dosent 

 

İsgəndər  bəy  Münşi  Türkman.  Dünyanı  bəzəyən 



Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye-Abbasi). 

Bakı, "Şərq-Qərb Nəşriyyat evi, 2010, 1144 səh. 

 

"Dünyanı  bəzəyən  Abbasın  tarixi"  Azərbaycan  tarixini 



öyrənmək  üçün  qiymətli  ilk  mənbədir.  İsgəndər  bəy  Münşi  Şah 

Abbasın sarayında xidmət etmiş və bu əsərini fars dilində yazmışdı. 

Dünyanın tanınmış şərqşünasları öz tədqiqatlarında bu qiymətli ilk 

mənbəyə  dönə-dönə  istinad  etmişlər.  "Dünyanı  bəzəyən  Abbasın 

tarixi"  əsərinin  başlanğıc  hissəsi  O.Ə.Əfəndiyev  və  N.S.Musalı 

tərəfindən  dilimizə  tərcümə  olunmuş  və  2009-cu  ildə  nəşr 

olunmuşdur.  Hazırkı  tərcümə  isə  əsəri  bütövlükdə  əhatə  edir  və 

Azərbaycan  tarix  elminin  mənbə  bazasının  zənginləşməsi 

baxımından çox mühüm hadisədir. 

 

ISBN 978-9952-34-620-6 

 

© AMEA Tarix İnstitutu, 2010  



© "Şərq-Qərb Nəşriyyat evi, 2010 

 

 



 

BÖYÜK AZƏRBAYCAN TARİXÇİSİNİN  



MƏŞHUR ƏSƏRİ DOĞMA DİLİMİZDƏ 

 

İsgəndər 

bəy 

Münşinin 



"Tarixe-aləmaraye-Abbasi" 

("Dünyanı  bəzəyən  Abbasın  tarixi")  əsərinin  Şahin  Fazil 

tərcüməsinə 

 

ÖN SÖZ 

 

Azərbaycan 



Milli 

Elmlər 


Akademiyasının 

Tarix 


İnstitutunda  Azərbaycan  tarixinin  indiyədək  öyrənilməyərək  qalan 

çoxsaylı  problemlərinin  tədqiq  olunması  diqqət  mərkəzinə 

götürülmüşdür. 

Azərbaycanın 

müxtəlif 

tarixi 


dövrlərdə 

itirilmiş 

torpaqlarının  tarixinin  araşdırılaraq  bugünkü  nəsillərə  olduğu  kimi 

çatdırılması tarixçilərin əsas tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. 

Azərbaycan tarixinin xüsusi məqsədlərlə təhrif olunmuş və 

saxtalaşdırılmış səhifələri də yenidən yazılır. 

Tarixçilərimiz  yuxarıda  göstərilən  şərəfli  və  mürəkkəb 

vəzifələri  həyata  keçirərkən  son  dərəcə  ağır  çətinliklərlə  üz-üzə 

qalırlar.  Başlıca  çətinlik  ilk  mənbələrin  qıtlığıdır.  Daha  doğrusu, 

müxtəlif  xarici  dillərdə  olan  və  dünyanın  bir  çox  ölkələrində 

saxlanılan  ilk  mənbələrin  ölkəmizə  gətirilərək  nəşr  olunmasına  və 

tədqiqatçılara 

çatdırılmasına 

indiyədək 

lazımınca 

diqqət 


yetirilməmişdir. Bu bir yana qalsın, hətta ölkəmizdə saxlanılan arxiv 

sənədləri də nəşr olunmamış, geniş elmi dairələrə və oxucu kütləsinə 

çatdırılmamışdır. 

Yuxarıda  qeyd  olunanları  nəzərə  alaraq  Tarix  İnstitutu 

xarici ölkələrin arxiv  və kitabxanalarmda saxlanılan ilk mənbələrin 

Azərbaycana  gətirilərək  nəşr  olunması  kimi  çox  mühüm  bir 

layihənin həyata keçirilməsinə başlamışdır. 

Az  vaxt  içərisində  Tarix  İnstitutunda  bu  layihənin  həyata 

keçirilməsi sahəsində mühüm uğurlar qazanılmışdır. 

"Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  tarixi  Böyük 

Britaniyanın arxiv sənədlərində" (Bakı, 2008), "Azərbaycan xalqına 

qarşı  1918-ci  il  mart  soyqırımı"nın  I  cildi  (Bakı,  2009),  "İrəvan 

əyalətinin  müfəssəl  dəftəri"  (Bakı,  2009),  "İrəvan  əyalətinin  icmal 

dəftəri"  (Bakı,  2009),  İsgəndər  bəy  Münşinin  "Tarixe-aləmarayi  - 

Abbasi"  əsərinin  doğma  dilimizə  tərcüməsi  (Bakı,  2009),  "Gəncə-


 

Qarabağ əyalətinin icmal dəftəri"  (Bakı, 2010),  "Azərbaycan tarixi 



arxiv sənədlərində (XVIII-XX əsrin əvvəlləri). I cild. Rusiya Dövlət 

Hərbi Tarix Arxivinin sənədləri" (Bakı, 2010), "Azərbaycan xalqına 

qarşı 1918-ci il Mart soyqırımı. III cild. Xatirələr" Sənədlər toplusu 

(Bakı,  2010),  "Azərbaycan  tarixi  arxiv  sənədlərində  (1917-1920-ci 

illər). I cild. Rusiya Dövlət Sosial-Siyasi Tarix Arxivinin sənədləri" 

(Bakı,  2010),  "Azərbaycan  xalqına  qarşı  1918-1920-ci  illər 

soyqırımı. II cild, I kitab. Gəncə quberniyası", "Azərbaycan xalqına 

qarşı  1918-1920-ci  illər  soyqırımı.  II  cild,  2-ci  kitab.  İrəvan 

quberniyasında  soyqırımı"  və  digər  nəşrlər  institut  əməkdaşlarının 

Azərbaycan tarix elminə mühüm töhfələridir. 

Azərbaycanın  görkəmli  orta  əsr  tarixçisi  İsgəndər  bəy 

Münşinin fars dilində yazdığı "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" ("Dünyanı 

bəzəyən Abbasın tarixi") əsərinin bütöv halda doğma dilimizdə işıq 

üzü  görməsi  Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyasının  Tarix 

İnstitutunda  icra  olunan  "Azərbaycan  tarixinə  dair  ilk  mənbələrin 

nəşri"  layihəsinin həyata keçirilməsi sayəsində əldə olunan növbəti 

uğur, həm də ən mühüm nailiyyətlərdən biridir. 

İsgəndər  bəy  Münşinin  adı  yuxarıda  qeyd  olunan  əsərinin 

ana  dilinə  çevrilərək  geniş  oxucu  kütləsinə  təqdim  olunması,  hər 

şeydən  əvvəl,  qədim  tarixçilik  ənənələrinə  malik  olan  xalqımızın 

orta əsrlərdə də möhtəşəm tarix əsərləri yaratdığını sübut edir. Başqa 

sözlə,  Azərbaycan  xalqı  A.A.Bakıxanovun  "Gülüstani-İrəm"indən 

çox-çox  əvvəl  də  tariximizə  dair  qiymətli  ilk  mənbələr  yaratmaq 

ənənəsinə və bu cür ilk mənbələri ərsəyə gətirən İsgəndər bəy Münşi 

kimi görkəmli tarixçilər yetirmək dühasına malik olmuşdur. 

Azərbaycanın  orta  əsrlər  tarixini,  xüsusilə  Səfəvi 

imperiyasının  tarixini  araşdırmaq  üçün  son  dərəcə  qiymətli  ilk 

mənbə  olan  "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin  doğma  dilimizə  bütöv 

halda tərcüməsi Azərbaycan tarix elminə çox mühüm töhfədir. 

Yeri  gəlmişkən,  böyük  Azərbaycan  tarixçisi  İsgəndər  bəy 

Münşinin  məşhur  əsərinin  ana  dilimizə  tərcüməsinin  özü  də  bir 

tarixdir.  Bu  əsəri  hələ  1939-1950-ci  illərdə  Muxtar  Əfəndizadə, 

F.Babayev  və  A.Qasımov  Azərbaycan  dilinə  çevirməyə  təşəbbüs 

göstərmişlər.  Hazırda  "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin  Muxtar 

Əfəndizadə  tərəfindən  tərcümə  edilmiş  285  səhifəsi,  F.Babayev 

tərəfindən dilimizə çevrilmiş 102 səhifəsi və A.Qasımov tərəfindən 

tərcümə  olunmuş  27  səhifəsi  Tarix  İnstitutunun  Elmi  Arxivində 

saxlanılır (Bax: inventar №№ 934,910, 2078). 



 

Bu  qiymətli  əsərin  dilimizə  peşəkar  tarixçilər  tərəfindən 



çevrilməsinə  hələ  XX  əsrin  50-ci  illərində  tarixçi  alim  Əbülhəsən 

Rəhmani tərəfindən başlanmışdı.  Lakin Ə.Rəhmani  bu qiymətli ilk 

mənbəyə ayrıca tədqiqat əsəri

1

 həsr etsə də, nədənsə, tərcüməni başa 



çatdıra bilməmişdi.

2

  Sonralar  bu  iş  institutun  elmi  tədqiqat  planına 



daxil edilmiş və İsgəndər bəy Münşinin məşhur əsərinin bütövlükdə 

deyil,  yalnız  Azərbaycana  aid  məlumatlarının  tərcümə  olunması 

qərara  alınmışdı.  Əlbəttə,  bu  yanlış  qərar  idi.  Və  qərar  olaraq  da 

qalırdı.  Nəhayət,  2004-cü  ildə  Tarix  İnstitunda  rəhbərliyə 

başladıqdan  sonra  bizim  təklifimizlə  İnstitutun  Elmi  Şurası  böyük 

Azərbaycan  tarixçisinin  "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"  əsərinin  bütöv 

halda  tərcümə  olunmasını  qərara  aldı  və  həmin  qərarın  icrasına 

başlandı.  Nəhayət,  2009-cu  ildə  "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin 

Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyasının  müxbir  üzvü 

O.Ə.Əfəndiyev  və  onun  yetirməsi  N.S.Musalı  tərəfindən  tərcümə 

olunmuş  başlanğıc  hissəsi  çapdan  çıxdı.

3

  Bu,  əlbəttə,  Səfəvi 



tarixinin öyrənilməsi işinə çox mühüm töhfədir. 

Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix elmləri doktoru, 

professor  Şahin  Fərzəliyevin  (Şahin  Fazilin)  oxuculara  təqdim 

olunan  bu  tərcüməsi  isə  tam  tərcümədir,  daha  doğrusu  "Tarixe-

aləmarayi-Abbasi"nin bütövlükdə tərcüməsidir. 

"Dünyanı  bəzəyən  Abbasın  tarixi"nin  ("Tarixe-aləmaraye-

Abbasi”nin)  bütöv  halda  dilimizə  çevrilməsi  Azərbaycan  tarix 

elminin  mənbə  bazasının  zənginləşməsi  baxımından  çox  mühüm 

hadisədir.  Böyük  Azərbaycan  tarixçisi  İsgəndər  bəy  Münşinin  fars 

dilində  yazdığı  bu  qiymətli  əsərin  müəllifin  öz  ana  dilində  nəşr 

olunması  Azərbaycanın  geniş  oxucu  kütlələrinin  Səfəvi  dövlətinin 

tarixi  ilə  bağlı  biliklərini,  məlumat  dairəsini  daha  da 

genişləndirəcəkdir. Bu qiymətli ilk  mənbə bizim üçün həm də ona 

görə dəyərlidir ki, orada yazılanlar xalqımızın tarixi barədə bizim öz 

tarixçimizin - Azərbaycan tarixçisinin yazdıqlarıdır. 

                                                           

1

  А.А.  Рахмани.  «Тарих  –  и  алем  арай-и  Аббаси»  как  источник  по  истории 



Азербайджана. Баку, 1960. 

2

  Ə.Rəhmaninin  "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"dən  etdiyi  tərcümənin  bir  hissəsi  (cəmi 



47 səhifə) AMEA Tarix İnstitutunun Elmi Arxivində saxlanılır (Bax: inventar № 49). 

3

  O.Ə.Əfəndiyev  və  N.S.Musalı  "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"  əsərini  İran  alimi  İrəc 



Əfşarın  nəşrindən  tərcümə  etmişlər.  Bax:  İsgəndər  bəy  Türkman  Münşi.  "Tarix-i 

aləmaray-i Abbasi" (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi), I cild, Bakı, 2009. 



 

İsgəndər  bəy  Münşi  öz  dövrünün  görkəmli  alimlərindən 



biri  idi.  Hərtərəfli  biliyə,  geniş  dünyagörüşlü  İsgəndər  bəy  tarix 

sahəsində  zəngin  biliyə  malik  olmaqla  yanaşı,  həm  də  şair,  nasir, 

xəttat  idi.  Hesab  elminə  də  yiyələnmiş,  musiqi  sahəsi  ilə  də 

maraqlanmışdı. Farscanı, ərəbcəni mükəmməl bilirdi. 1560-1634-cü 

illərdə ömür sürmüş İsgəndər bəy gənc yaşlarında Səfəvi ordusunda 

xidmət  etmiş,  Azərbaycan  qızılbaş  döyüşçülərinin  hərbi  həyatını 

yaxından  müşahidə  edə  bilmişdi.  Sonralar  Şah  Abbas  sarayında 

münşi  vəzifəsində  çalışmış  İsgəndər  bəy  Münşi Səfəvi  hökmdarını 

və  onun  vəziri  Hatəm  bəy  Ordubadini  bir  çox  hərbi  səfərlərdə 

müşayiət  etmiş,  gördüklərini  qələmə  almış  və  "Tarixe-aləmaraye-

Abbasi" adı ilə məşhur olan mükəmməl bir Səfəvi tarixi yaratmışdır. 

"Tarixe-aləmaraye-Abbasi"  üç  cilddən  ibarətdir.  Əsərin  I 

cildi 1571-1586, II cildi 1587-1616, III cildi isə 1617-1629-cu illəri 

əhatə edir və iki kitabda çap olunmuşdur. 

Bu  qiymətli  əsərin  yazılmasına  müəllif  ömrünün  14  ilini 

(1616-1629) həsr etmişdir. 

"Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin 

əlyazmaları 

dünyanın 

müxtəlif ölkələrinin kitabxanalarında, o cümlədən Azərbaycan Milli 

Elmlər  Akademiyasının  Məhəmməd  Füzuli  adına  Əlyazmalar 

İnstitutunda saxlanılır. Dünya ölkələrinin bir çox məşhur tarixçiləri, 

o cümlədən Azərbaycan tarixçiləri Azərbaycan, Cənubi Qafqaz, İran 

və  digər  Yaxın  və  Orta  Şərq  ölkələrinin  tarixindən  bəhs  edərkən 

İsgəndər  bəy  Münşiyə  dönə-dönə  istinad  etmişlər.  Bu  qiymətli 

əsərin  müxtəlif  hissələri  Osmanlı  türkcəsinə,  ingilis,  rus  və  başqa 

dillərə  də  tərcümə  olunmuşdur.  İsgəndər  bəy  Münşinin  "Tarixe-

aləmaraye-Abbasi"  əsəri  Azərbaycan  Səfəvi  sülaləsinin  və 

dövlətinin,  bütövlükdə  Səfəvi  imperiyasının  tarixini  araşdırmaq 

üçün  ən  qiymətli  ilk  mənbədir.  Əsərdə  bəhs  olunan  hadisələrin 

böyük əksəriyyəti  müəllifin şəxsi müşahidələrinə əsaslanır. Və real 

tarixi  faktlardır.  Səfəvi  hökmdarı  Böyük  Şah  Abbas  Səfəvi 

imperiyasının  tarixi  torpaqlarını  geri  qaytarmaq  üçün  qalibiyyətli 

müharibələr  apardığından  Səfəvilərin  hərbi-siyasi  tarixini,  xüsusilə 

Azərbaycan Səfəvi döyüşçülərinin cəngavərlik tarixini və xalqımızın 

hərbi  sərkərdəlik  keçmişini  öyrənmək  üçün  "Tarixe-aləmaraye-

Abbasi" əsəri misilsiz ilk mənbədir. Xüsusilə ona görə ki, İsgəndər 

bəy  Münşi  sadəcə  olaraq  salnaməçi  deyildi.  O,  qələmə  aldığı 

mövzuya  ilahi  bir  münasibət  bəsləyir,  "Quran"  ayələrindən 

faydalanır,  hər  hansı  bir  hadisədən  bəhs  edərkən  özündən  əwəlki 



 

müəlliflərə də müraciət edir, onlardan iqtibaslar gətirir, yeri gəldikdə 



müqayisələr  aparır,  qələmə  aldığı  hadisələri  və  faktları  təhlil  edir. 

Bütün əsər boyu verdiyi çoxsaylı şeir parçaları, zərbi-məsəllər onun 

həm  də  istedadlı  şair  və  xalq  həyatının  mahir  bilicisi  olduğunu 

göstərir. 

Məsələn,  İsgəndər  bəy  Münşi  yüzillərlə  müxtəlif 

Azərbaycan dövlətlərinin paytaxtı olmuş Təbriz barədə, bütövlükdə 

Azərbaycan  haqqında  çox  qiymətli  məlumatlar  verir.  O,  qeyd  edir 

ki, Təbriz "uzun müddət fərman verən padşahların səltənət mərkəzi 

olmuşdur"  ("Dünyanı  bəzəyən  Abbasın  tarixi",  Şahin  Fazilin 

əlyazması  səh.  560).  Təbrizin  "abadlığı  və  əhalisinin  sayı  elə  bir 

həddə  gəlib  çatmışdı  ki,  bütün  İslam  şəhərləri  arasında  onun  kimi 

əzəmətli,  əhalisi  çox  olan  və  abad  yer  yox  idi"("Dünyanı  bəzəyən 

Abbasın  tarixi",  səh.  561).  Bir  çox  ilk  mənbələr  kimi  "Tarixe-

aləmaraye-Abbasi"  əsərində  də  vurğulanır  ki,  Azərbaycan 

bütövlükdə "İranın", yəni Səfəvi imperiyasının əsas güc qaynağı idi 

("Dünyanı bəzəyən  Abbasın tarixi", səh. 561).  İsgəndər bəy Münşi 

qeyd  edir  ki,  Azərbaycan  bütün  "İran  məmləkətinin  əsas  ləşkər 

(hərbi  qüvvə  -  Y.M.)  yığımı  mərkəzidir"  ("Dünyanı  bəzəyən 

Abbasın  tarixi",  səh.  558).  Bu  məlumat  hərb  tariximizi  öyrənmək 

üçün çox qiymətli tarixi faktdır. 

İsgəndər bəy Münşi Azərbaycanın digər şəhərləri  və tarixi 

yerləri barədə də olduqca  maraqlı  məlumatlar  verir. O, Şəki şəhəri 

və  Şəki  bölgəsindən  bəhs  edərkən  "olduqca  uca  və  möhkəm  qala" 

olan Gələsən-Görəsən qalasından bəhs edir və yazır ki, "hələ şövkət 

sahiblərinin  heç  biri  bu  qalanı  fəth  edə  bilməyib"  ("Dünyanı 

bəzəyən  Abbasın  tarixi",  səh.  163).  İsgəndər  bəy  Münşi  dədə-

babadan  Şəkini  idarə  edən  "Şirvanşahiyyə  kökündən  olan"  Həsən 

bəydən  və  Şəki  hakimliyindən  bəhs  edərkən  bu  diyarın  möhkəm 

qalaları  içərisində  Sığnaq  qalasının  da  adını  çəkir,  Şah  Təhmasibin 

özünün  məşhur  sərkərdələrindən  birini  -  möhürdar  Şahqulu  Sultan 

Ustaclını "qüvvətli döyüşçülərdən ibarət bir dəstə ilə Sığnaq qalasını 

fəth  etmək  üçün  göndərdiyini"  qeyd  edir  ("Dünyanı  bəzəyən 

Abbasın tarixi", səh. 163). 

İsgəndər 

bəy 

Münşinin 



"Tarixe-aləmaraye-Abbasi" 

əsərində  Şirvan  haqqında,  xüsusilə  Şah  Təhmasibin  1538-ci  ildə 

Şirvana yürüşü barədə, "Şirvanın ən möhkəm qalası" olan Gülüstan 

qalası  müdafiəçilərinin  Səfəvi  hərbi  qüvvələrinə  qəhrəmancasına 



 

müqavimət  göstərməsinə  dair  çox  maraqlı  məlumatlar  vardır 



("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi", səh. 158). 

"Tarixe-aləmaraye-Abbasi"də  Dərbənd  səddi  ("İsgəndər 

səddi"),  Narınqala,  Dərbənd  şəhəri  barədə  də  maraqlı  məlumatlar 

vardır. İsgəndər bəy Münşi qədim Azərbaycan şəhəri olan Dərbəndi, 

haqlı  olaraq,  "Şirvan  Dərbəndi"  adlandırır  ("Dünyanı  bəzəyən 

Abbasın tarixi", səh. 487). 

İsgəndər  bəy  Münşinin  Naxçıvan,  Ordubad,  Şamaxı 

şəhərləri,  Bakı  qalası,  Lənkəran,  Şindan  qalası,  Qəhqəhə  qalası  və 

digər  şəhərlərimiz,  qalalarımız  haqqındakı  məlumatları  olduqca 

maraqlıdır. 

"Tarixe-aləmaraye-Abbasi"  əsərinin  çox  qabarıq  nəzərə 

çarpan  xüsusiyyətlərindən  biri  də  budur  ki,  onun  müəllifi  İsgəndər 

bəy  Münşi  öz  əsərini  zamanın  tələbi  ilə  farsca  yazsa  da,  müəllif 

bütün əsər boyu doğma Azərbaycanına sonsuz məhəbbət bəslədiyini 

oxuculara  açıq-aydın  hiss  etdirir.  İsgəndər  bəy  öz  əsərində  onun 

üçün  doğma  olan  dahi  Azərbaycan  şairi  Nizami  Gəncəviyə  tez-tez 

müraciət  edir,  onu  "ariflərin  ən  böyüyü,  adlı-sanlı  Şeyx  Nizami" 

adlandırır  ("Dünyanı  bəzəyən  Abbasın  tarixi",  səh.  278),  dahi 

şairimizdən tez-tez beytlər gətirir. Və yaxud böyük Azərbaycan şairi 

Əfzələddin  Xaqanidən  bəhs  edərkən  yazır  ki,  Əfzələddin  Xaqani 

Məhuçöhrü  mədh  etdiyi  üçün  özünə  "Xaqani"  təxəllüsü 

götürmüşdür.  İsgəndər  bəy  Münşi  digər  bir  məlumatında  isə  Şeyx 

Səfiəddin  Səfəvi  ilə  İran  şairi  Şeyx  Müslihiddin  Sədi  Şirazinin 

görüşündən bəhs edir  və azərbaycanlı  şeyxinin iranlı şeyxdən razı 

qalmadığını  qeyd  edir:  "Şeyx  Səfiəddin  Şeyx  Müslihiddin  Sədi ilə 

söhbət  etdi,  amma  onunla  həmsöhbət  olmaqdan  xoşlanmadı" 

("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi", səh. 28). 

"Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin 

Azərbaycanla 

bağlı 


məlumatları  içərisində  Ordubad,  Nəsirəddin  Tusi  və  Hatəm  bəy 

Ordubadi haqqında yazdıqları da tarixi keçmişimizin  doğru-düzgün 

öyrənilməsi baxımından çox qiymətlidir. Qədim  Azərbaycan şəhəri 

Ordubaddan ürəkdolusu söhbət açan  İsgəndər bəy Münşi bu diyarı 

"bütün  aləmdə  məşhur  olan  cənnətməkan"  adlandırır,  Səfəvi-

Osmanlı  müharibələri  zamanı  işğalçılara  dəfələrlə  müqavimət 

göstərdiyi  üçün  Ordubadın  hədsiz  dağıntılara  məruz  qaldığını  və 

buna  görə  də  Böyük  Şah  Abbas  tərəfindən  bütün  dövlət 

vergilərindən azad olunduğunu qeyd edir. 


 

İsgəndər bəy Münşi öz əsərində Azərbaycan xalqının dahi 



oğlu "bəşəriyyətin ustadı", "millətin və dinin himayəçisi" Nəsirəddin 

Tusinin  və  böyük  dövlət  xadimi,  Böyük  Şah  Abbasın  baş  vəziri 

Hatəm  bəy  Ordubadinin  də  məhz  Ordubaddan  olduqlarını  xüsusi 

olaraq vurğulayır ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi", səh. 791). 

Əlbəttə, böyük Azərbaycan tarixçisinin Azərbaycan-Səfəvi 

hökmdarı  Böyük  Şah  Abbasın  şərəfinə  yazdığı  "Tarixe-aləmaraye-

Abbasi"  kimi  çox  mötəbər  bir  tarixi  mənbədə  dahi  Nəsirəddin 

Tusinin  və  böyük  dövlət  xadimi  Hatəm  bəy  Ordubadinin 

Azərbaycan xalqının övladları olmasına dair tarixi həqiqətin təsdiq 

olunması Azərbaycan tarixinə çox qiymətli töhfədir. 

"Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin bir ilk mənbə kimi digər bir 

xüsusiyyəti  də  Azərbaycan  oxucusu  üçün  maraqlıdır.  İsgəndər  bəy 

Münşi  öz  əsərində  yeri  gəldikcə,  daha  doğrusu  qələmə  aldığı 

hadisəni fars dilində sərrast mənalandırmaq mümkün olmadıqda, öz 

doğma  dilinə  -  Azərbaycan  türkcəsinə  müraciət  edir.  Və  bununla 

həm  doğma  dilinin  üstünlüklərini,  həm  də  özünün  milli 

mənsubiyyətini nəzərə çapdınr. 

Bir  sözlə,  xalqımıza  məxsus  olan  "Tarixe-aləmaraye-

Abbasi" kimi qiymətli bir ilk mənbənin doğma dilimizdə bütövlükdə 

nəşr  olunması  tarix  elmimizə  çox  mühüm  töhfədir.  Və  bu  töhfə 

oxucularda,  keçmişimizlə  maraqlanan  hər  kəsdə  doğma  tariximizə 

sevgini daha da artıracaqdır. 

Bir neçə söz bu böyük, olduqca əhəmiyyətli və son dərəcə 

ağır işi başa çatdıran Şahin Fərzəliyev (Şahin Fazil) haqqında. Şahin 

ölkəmizdə  fars  dilinin  ən  yaxşı  bilicilərindəndir.  İxtisasca 

şərqşünasdır.  Tarix  elmləri  doktorudur.  Professordur.  Tərcümə 

etdiyi əsərdə bəhs olunan dövrlə bağlı qiymətli tədqiqat əsərlərinin 

müəllifidir.  Ömrünün  13  ilini  Əfqanıstanda  yaşamış,  tərcüməçilik 

etmişdir. Əfqanıstanın dövlət medalları ilə təltif olunmuşdur. Şahin 

həm  də  görkəmli  qəzəlxanımızdır.  Onlarla  şeir  kitabı,  bir  neçə 

divanı  və  poemaları  var.  Azərbaycan  şairlərinin  əsərlərini  farscaya 

çevirərək  Kabulda,  əfqan  şair  və  yazıçılarının  əsərlərini  isə 

Azərbaycan dilinə çevirərək Bakıda nəşr etdirmişdir. Şahin Fazil bir 

sıra  beynəlxalq  elmi  məclislərdə  tariximizin  ayrı-ayrı  məsələlərinə 

həsr olunmuş məruzələrlə çıxış etmişdir. 

Şübhə etmirəm ki, böyük tarixçimiz İsgəndər bəy Münşinin 

"Tarixe-aləmaraye-Abbasi"  əsərinin  bütöv  halda  doğma  dilimizdə 

ilk  nəşri  tarix  elmimizin  tarixində  mühüm  hadisədir.  Və  "Tarixe-



10 

 

aləmaraye-Abbasi"nin ölkəmizdə fars dilinin ən yaxşı bilicilərindən 



olan  görkəmli  alimlərimiz  akademik  Vasim  Məmmədəliyev,  tarix 

elmləri  doktoru,  professor  Vaqif  Piriyev  və  filologiya  üzrə  fəlsəfə 

doktoru, dosent Tofiq Cahangirovun yüksək qiymət verdikləri Şahin 

Fazil tərcüməsi uzunömürlü olacaqdır. 

 

Yaqub Mahmudov 

Əməkdar elm xadimi, 

AMEA-mn müxbir üzvü, 

tarix elmləri doktoru, professor 

 

 

 



11 

 

TƏRCÜMƏÇİDƏN 



 

Təxəllüsü  vəzifəsinə  uyğun  "Münşi",  özü  isə  Azərbaycan 

türklərinin  türkman  tayfasına  mənsub  olan  İsgəndər  bəy  Münşi 

(1560-1634), şərqşünaslıq aləmində çox tanınan  müəlliflərdəndir  və 

o, bu şöhrətə məhz ilk Səfəvilərin, xüsusilə Şah Abbasın tarixini əks 

etdirən  "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"  ("Dünyanı  bəzəyən  Abbasın 

tarixi") adlı əsərini yazmaqla yetişmişdir. 

1560-cı 


ildə  doğulan,  gənclik  illərində  "dövlət 

qulluqçuları"na ("ərbabi-dövlət") qulluq edən, 26 yaşından etibarən 

səfəvi sarayında  münşi (katib) olan  və 74 il ömür sürən bu tarixçi, 

şair,  xəttat  və  münəccim  yaşadığı  dövrdə  baş  vermiş  bir  çox 

hadisələri  şəxsən  müşahidə  edərək  onları  öz  kitabında  əks 

etdirmişdir.  Artıq  bir  neçə  əsrdir  ki,  "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" 

əsərindən,  demək  olar  ki,  dünyanın  bütün  şərqşünaslıq 

mərkəzlərində  geniş  istifadə  olunur.  Mirzə  Fətəli  Axundov 

"Aldanmış  kəvakib"  əsərini  məhz  bu  kitabın  bir  süjetindən  əxz 

etmişdir. 

XVI əsr  və XVII əsrin ilk 30 ilində Azərbaycanın ictimai, 

iqtisadi,  siyasi,  mədəni,  diplomatik,  ideoloji  həyatında  baş  verən 

hadisələr  İsgəndər  bəy  Münşinin  ilkin  mənbə  kimi  son  dərəcə 

qiymətli  olan  bu  əsərində  ətraflı  işıqlandırılmışdır.  Buna  görə  də 

AMEA  A.Bakıxanov  adına  Tarix  İnstitutu  böyük  tarixçimizin 

qələmindən  çıxmış  "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"  kitabını  bütünlüklə 

fars dilindən Azərbaycan dilinə çevirmək  və onu oxuculara təqdim 

etmək qərarına gəldi. Olduqca böyük zəhmət tələb edən bu iş artıq 

yerinə  yetirilmişdir  və  fəxr  edirəm  ki,  mənə  olunan  təklifə  əməl 

etmişəm.  Əsər  3  dibaçəni,  1  xatiməni

4

,  habelə  bir  neçə  "səhifə" 



("cild") və "məqsəd"i əhatə edən mürəkkəb bir kitabdır. 

                                                           

4

  Qeyd:  "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"  əsərində  müəllif  "xatimə"  adlanacaq  gələcək 



hissədən  söz  açaraq  yazır:  "Xatimə-köhnə  kitablardan  oxuduğum  və  həyatım  boyu 

müşahidə  etdiyim  qəribə  hekayətlər,  maraqlı  rəvayətlər  və  dövranın  nadir  hadisələri 

haqqındadır.  İnşallah,  əgər  ömür  vəfa  edərsə,  o  hissə  üçüncü  cilddə  yazılacaqdır 

"(Bax:  İsgəndər  bəy  Münşi,  Tarixe-aləmaraye-Abbasi",  I  kitab,  Tehran,  hicri  1382 

(miladi  2003),  Şahin  Fazil  tərcüməsi,  səh.  16).  Görünür  ki,  İsgəndər  bəy  kitabının 

yazılmasını  nəzərdə  tutduğu  "Xatimə"  hissəsini  yazmamışdır,  çünki  biz  də  kitabda 

həmin  hissəyə  təsadüf  etmədik.  Bu  fikri  "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"  kitabı  haqqında 

məlumat  verən  ÇA.Stori  (Bax:  Ч.А.Стори.  Персидская  литература.  Био-

библиографический  обзор.    Переработал  и  дополнил  Ю.Э.Брегель,  часть  II, 

Москва,  1972,  с.  875),  həmçinin  İsgəndər  bəy  Münşinin  kitabının  I  cildini  fars 



12 

 

İsgəndər  bəyin  planına  görə  demək  olar  ki,  "Tarixe-



aləmaraye-Abbasi"  3  "cild"ə,  12  "Məqalə"yə  və  müxtəlif  fəsillərə 

(zikr,  şərh,  goftar)  bölünməli  idi.  Kitabı  nəşrə  hazırlayan  və  çap 

edən  İran  tədqiqatçısı  İrəc  Əfşar  həcmcə  qeyri-bərabər  3  cilddən 

(səhifədən)  ibarət  olan  bu  tarixi  salnaməni  oxuculara  2  hissədə 

(bəxş)  təqdim  etməsinin  səbəbini  belə  izah  edir:  "Bu  kitabın 

cildlərinin bərabər həcmdə olmaması səbəbindəndir ki, onun birinci 

səhifəsi və ikinci səhifəsinin yarısı I hissədə, ikinci səhifənin ikinci 

yarısı  və  üçüncü  səhifə  isə  göstəricilərlə  birlikdə  II  hissədə  çap 

olunmuşdur".  Qeyd  olunmalıdır  ki,  İsgəndər  bəy  Münşi  tərəfindən 

"Müqəddimə",  "Məqalə"  və  "Səhifə"  adlandırılan  ifadələr  hcç  də 

bizim  qəbul  etdiyimiz  mənada  bir  neçə  vərəqdən  ibarət  yazı 

anlayışına uyğun gəlmir və kitabın hər iki hissəsini əhatə edir. 

İsgəndər bəyin özü şair olduğu üçün kitabında özündən və 

başqa şairlərdən yüzlərlə beytdən ibarət məsnəvi, nəzm, qitə, rübai, 

maddeyi-tarix  və  s.  poetik  nümunələr  vermişdir.  Onun  müxtəlif 

hadisələrlə  əlaqədar  misal  gətirdiyi  şeir  parçaları  içərisində  bizim 

Nizami  Gəncəvidən  və  məşhur  İran  şairi  Əbülqasim  Firdovsidən 

çoxsaylı beytlər mövcuddur. "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"də dəfələrlə 

Quran  ayələri  misal  gətirilmiş,  bəzi  tarixi  mənbələrdən  istifadə 

olunmuş və zərbül məsəllərdən nümunələr verilmişdir. 

Hər  şeydən  əvvəl  qeyd  etmək  istərdim  ki,  bu  tərcümə  işi 

əsərin  İran tarixçisi  İrəc Əfşar tərəfindən çap olunan hicri tarix ilə 

1382-ci  il  (miladi  2003)  üçüncü  nəşri  əsas  götürülməklə  yerinə 

yetirilmişdir.

5

 

Görkəmli  Azərbaycan  tarixçisi  İsgəndər  bəy  Münşi 



Türkman  haqqında  ölkəmizdə  ilk  dolğun  məlumatı  mərhum 

həmkanmız,  tarix  elmləri  doktoru  Əbülhəsən  Əli  oğlu  Rəhmani 

vermişdir.

6

  İsgəndər  bəyin  özünü  və  sözünü  qiymətləndirən  və 



əsərindən istifadə edən bir sıra tədqiqatçılar olmuşdur (məs., Süheyli 

                                                                                                               

dilindən  azərbaycancaya  çevirən  Oqtay  Əfəndiyev  və  Namiq  Musalı  (Bax:  İsgəndər 

bəy  Münşi,  Tarixe-aləmaraye-Abbasi"  ("Dünyanı  bəzəyən  Abbasın  tarixi"),  I  cild, 

Bakı,  2009,  səh.  36)  da  qeyd  etmişlər.  Lakin  III  cildin  sonunda  "Kitabın  xətmi 

haqqında  bir  neçə  kəlmə  (fəqərə)"  adlanan  kiçik  bir  "xatimə"  vardır  ki,  bu  "xatimə" 

İsgəndər bəyin yazmasını nəzərdə tutduğu "Xatimə" deyildir. 

5

 İsgəndər bəy Türkman. Tarixe-aləmaraye-Abbasi (İrəc Əfşar  nəşri),  I və II  hissələr, 



Tehran, h. 1382 (m. 2003). 

6

  A.A.Paxмaни.  "Tapиx-и    алам  арай-и  Аббаси"  кaк  источник  по  истории 



Азербайджана. Баку, 1960, c. 8-15. 

13 

 

Xansari,  Nəsrullah  Fəlsəfi,  Rzazadə  Şəfəq,  İ.RPetruşevski, 



O.Ə.Əfəndiyev,  M.X.Heydərov,  S.M.Onullahi,  Ş.F.Fərzəliyev, 

Ş.K.Məmmədova  və  başqaları),  lakin  bir  daha  qeyd  etməliyəm  ki, 

Ə.Ə.Rəhmaninin  ilk  tədqiqat  işi  məhz  İsgəndər  bəy  Münşinin 

qələmindən  çıxan  və  bu  salnaməçinin  yaşadığı  dövr  tarixinin  ilkin 

mənbəyi  olan  "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin  ("Dünyanı  bəzəyən 

Abbasın  tarixi")  tədqiqinə  yönəldiyindən  o,  bu  haqda  daha  çox 

yazmış, nəticədə özündən sonra mühüm bir monoqrafik əsər yadigar 

qoymuşdur. 

1560-cı ildə Azərbaycanın  "türkman" adlı türk qəbiləsində 

dünyaya  göz  açan  İsgəndər bəy  gənc  yaşlarından  mühasibat (siyaq) 

elmi  işlə  məşğul  olmuş,  səfəvi  hökmdarı  Şah  Məhəmməd 

Xudabəndənin  (hakimiyyət  illəri  1578-1587)  süvari  qulamlar 

xidmətinə  qatılmış,  32-33  yaşında  I  Şah  Abbas  Səfəvinin 

(hakimiyyət  illəri  1587-1629)  münşilərindən  (katib)  biri  kimi  ali 

divanda işləməyə başlamışdır. Ə.Rəhmaninin gəldiyi qənaətə  görə, 

onun  bir  münşi  kimi  saray  xidmətinə  cəlb  edilməsində  Səfəvilər 

dövlətinin  etimadlısı  (etimadüddövləsi),  həmyerlimiz  Hatəm  bəy 

Ordubadinin rolu olmuşdur. "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"də  İsgəndər 

bəylə Hatəm bəy arasında olan dostluq münasibəti barədə dəfələrlə 

məlumat verilmişdir. 

Qeyd  olunmalıdır  ki,  İsgəndər  bəy  gənc  yaşında  ikən  bir 

döyüşdə  də  iştirak  etmişdir.  Şah  Məhəmməd  Xudabəndənin  oğlu 

Həmzə  Mirzə  Səfəvinin  üsyankar  əmirlərlə  qarşıdurmasına  həsr 

olunmuş  hissədə  (hicri  995/miladi  1586)  müəllif  yazır  ki,  onun 26 

yaşı  olarkən  könüllü  olaraq  şah  dəftərxanasını  tərk  edir,  əyninə 

zirehli  paltar  geyinir,  silaha  sarılır  və  Həmzə  Mirzənin  döyüşçü 

dəstəsinə qoşulur. Əsərdə oxuyuruq: "Bu sətirlərin müəllifi deyir ki, 

o zaman ömrünün həyat mərhələlərindən iyirmi altısı ötmüşdür və o, 

nəvvab  şahzadənin  qələm  ərbabı  silkindən  olub,  divana  mənsub 

şəxslərdən biri idi, iyirmi altı yaşlı adamlara xas olan nəfs cəhaləti 

və  dərrakəsizlik  üzündən  əyninə  zireh  geyinib,  silaha  sarılıb,  sivri 

nizə tutub, igidlik ərbabı zümrəsinə daxil olub, nəvvab şahzadənin 

xidmətindən  ayrılıb  fəthə  qədər  onunla  birlikdə  oldu, hadisələri  öz 

gözləri ilə gördü, gördüyü kimi də yazdı."

7

 

                                                           



7

  İsgəndər  bəy  Türkman.  Tarixe-aləmaraye-Abbasi,  Şahin  Fazil  tərcüməsi,  I  hissə, 

səh. 609. 


14 

 

İsgəndər  bəy  mənşə  etibarilə  kimdir?  Onun  əslən 



azərbaycanlı olmasının sübata heç bir ehtiyacı yoxdur. Lakin ingilis 

tədqiqatçısı  Ç.A.Stori  "Fars  ədəbiyyatı"  adlı  bio-biblioqrafik 

kitabında  tarixçi  Əbülhəsən  bəy  İbrahim  Qəzvininin  "Fəvaide-

səfəviyyə"  ("Səfəvilərin  faydaları")  adlı  tarix  əsərinə  əsaslanaraq

8

 

"Tarixe-aləmaraye-Abbasi"  müəllifini "İsgəndər əş-şəhir bi Monşi", 



yəni "Münşi kimi məşhur olan İsgəndər" adlandırır. Ç.Storiyə görə, 

İsgəndər h. 969 (m. 1561/62)-ci ildə doğulmuşdur. Alimin gətirdiyi 

bu  doğum  tarixinin  təshihə  ehtiyacı  vardır.  Tədqiqatçılardan 

Y.E.Breqel və N.D.Mikluxo-Maklay yuxarıda göstərilən 1561/62-ci 

il  tarixini  dəstəklədikləri  halda,  İrəc  Əfşar,  O.Əfəndiyev, 

Ə.Rəhmani,  S.Onullahi,  Ş.Fərzəliyev  və  başqaları  İsgəndər  bəyin 

1560-cı  ildə  doğulduğunu  yazmışlar.

9

  Sonralar  O.Əfəndiyev  və 



N.Musalı  müəllifin  öz  materiallarından  istifadə  edərək,  onun 

təvəllüdünün 1560/61-ci ilə təsadüf etdiyini bildirmişlər.

10

 

Ç.Stori  İsgəndər  bəyin  əsil-nəcabəti  haqqında  "ehtimal  ki, 



heç nə məlum deyildir" yazır.

11

 Doğrudur, İsgəndər bəyin özü də bu 



haqda  heç  nə  demir.  Orta  əsr  salnaməçiləri,  ümumiyyətlə,  özləri 

haqqında xəsisliklə məlumat  verirlər,  Amma bizim tarixçinin adına 

əlavə olunan və mənşəcə kimliyini bildirən "türkman" ifadəsi məgər 

onun  məşhur  türk  tayfalarından  birinə  mənsubluğunun  sübutu 

deyilmi?  Axı  azərbaycanlıların  etnogenezisində  fəal  iştirak  etmiş 

türkman  tayfası  XV-XVII  əsrlər  tariximizin  dövlət  quruculuğu 

sahəsində böyük nüfuz və fəaliyyətə malik olmuş, müstəsna xidmət 

göstərmişdir.  Səlcuqilərin  tərkibində  İrana,  Azərbaycana  və  Kiçik 

Asiya  torpaqlarına  gələn  türkmanlar  sonralar  tərəfdarı  olduqları 

ağqoyunlulardan  ayrılaraq  qızılbaş  tayfa  birliyinin  yaranmasında 

fəal  iştirak  etmişlər.  Məgər  Cənubi  Azərbaycandakı  Türkman, 

Türkmançay (bu toponim bizim ədəbiyyatımızda bu günədək səhvən 

                                                           

8

 



Ч.А.Стори.  Персидская  литература.  Био-библиографической  обзор. 

Переработал и дополнил. Ю.Э. Бретель, Москва 1972, Часть III, с. 1741. 

9

 İsgəndər bəy Türkman. Göst.əsər, I hissə. İrəc Əfşarın müqəddiməsi, səh. 15; Октан 



Эфендиев. Азербайджанское государство Сефевидов в  XVI  веке, Баку, 1981, с. 

24;  А.Рахмани.  Азербайджан  в  конце  XVI  и  в  XVII  веке,  Баку,  1981,  с.  6.;  

S.M.Onullahi.  XIII-XVII  əsrlərdə  Təbriz  şəhərinin  tarixi,  Bakı,  1982,  s.  17;  Şahin 

Fazil  Fərzəlibəyli.  Azərbaycan  və  Osmanlı  imperiyası  XV-XVI  əsrlərdə,  II  nəşr, 

Bakı, 1999, səh. 18. 

10

  İsgəndər  bəy  Münşi.  Tarixe-aləmaraye  Abbasi  (Abbasın  dünyanı  bəzəyən  tarixi), 



Fars dilindən tərcümə edənlər Oqtay Əfəndiyev və Namiq Musalı, Bakı, 2009, səh. 4. 

11

 Yenə orada, II hissə, s. 873. 



15 

 

"Türkmənçay" kimi yazılır - Ş.F.), Türkmankəndi, eləcə də Göyçay 



və Bərdə rayonlarındakı türkman kəndləri

12

 "türkman" toponimi ilə 



müstəqil  əlaqədar  deyilmi?  Bugünkü  İranda  60  min  nəfərdən  çox 

türkmanın  (!)  yaşadığı  da  məlumdur.

13

  Türkman  tayfa  üzvləri 



haqqında  belə  məlumatların  olması  İsgəndər  bəy  Türkmanın 

mənşəyinin  türk  olması  xüsusunda  heç  bir  sorğu-sual  doğurmur. 

Belə  olan  halda,  qətiyyətlə  deyə  bilərik  ki,  "Tarixe-aləmaraye-

Abbasi"  kitabının  müəllifi  İsgəndər  bəy  Münşi  Türkman 

azərbaycanlıdır!!!

 

Şah  Abbas  məiyyətinin  tərkibində  müxtəlif  səfərlərə  və 



hərbi  yürüşlərə  çıxan  İsgəndər  bəy  əsasən  İsfahanda  yaşamışdır. 

Onun  ailəsi  və  övladları  haqqında  da  əsərində  məlumat  yoxdur, 

amma  müəllif  özünün  ən  yaxın  qohumu  kimi  qardaşı  oğlu 

Məhəmməd Salehi tərifləyir və bu şairin şerlərindən misallar gətirir 

ki, bu haqda aşağıda məlumat verəcəyik. 

İsgəndər  bəy  Şah  Abbasla  birlikdə  Azərbaycanın,  demək 

olar  ki,  bütün  böyük  şəhərlərində,  o  cümlədən  Təbriz,  Ərdəbil, 

Naxçıvan,  Əhər,  Xoy,  Maku,  Gəncə,  Ordubad,  Şamaxı,  Bakıda 

olmuş,  öz  münşilik  fəaliyyətinə  uyğun  tapşırıqları  yerinə 

yetirmişdir. 

Bəzi  müəlliflərə  görə,  İsgəndər  bəy  1629-cu  ildə  vəfat 

etmişdir.  Bu  tarixin  səhv  olduğunu  bildirən  Ə.Rəhmani  tarixçinin 

1634-cü  ildə  öldüyünü  göstərir  ki,  bu  fikir  həqiqətə  tam  uyğundur, 

çünki  yazdığı  "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"dən  başqa,  onun  yenə  də 

fars  dilində  yazdığı  "Kitabe-tərəssol  min  münşəate-Xacə  İsgəndər 

bəy Münşi" ("Xacə İsgəndər bəy Münşi tərəfindən yazılan sənədlər 

kitabı")  və "Zeyle-tarixe aləmaraye-Abbasi" ("Dünyanı işıqlandıran 

Abbasın tarixinin ardı") kimi daha iki əsəri qələmə alınmışdır

14

  ki, 


"Zeyl...", əlbəttə, birinci kitabından sonra yazılmışdır. 

İsgəndər  bəy  səfəvi  hökmdarları  tarixinə  həsr  etdiyi  öz 

məşhur əsərini iki variant halında hazırlamışdır.  I variant hicri tarix 

ilə  1025-ci  ildə  (miladi  1616)  tamamlanmış,  II  variant  isə  hicri 

1038-ci  ildə  (miladi  1629)  bitirilmişdir.  Variantların  birincisi  həcm 

etibarilə  çox  böyük  olan  və  12  məqaləyə  bölünən  "Müqəddimə"ni 

                                                           

12

 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, c. IX, Bakı, 1986, səh. 402. 



13

 D-r Məhəmməd Moin. Fərhənge-farsi, c. V, Tehran, h. 1378, səh. 387. 

14

 Ç.A.Stori. Göst. əsər. II hissə, s. 873-874; Ə.Rəhmani. Göst. əsər, səh. 17. 



 

16 

 

və  müəllif  tərəfindən  "Səhifə"  adlanan  iki  cildi  əhatə  edir. 



Variantların ikincisi isə yenə "Səhifə" adlanan üç cildi əhatə edir ki, 

I cilddə 12 məqalə əks olunur, lakin qədim Tehran nüsxəsinə əsasən 

İrəc Əfşar "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin I məqaləsini sonrakı 2-12-

ci  məqalələrdən  ayırmış  və  həmin  11  məqalə  kitabın  ikinci 

hissəsinin 1099-1116-cı səhifələrində verilmişdir. 


Yüklə 4,41 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   96




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin