AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

Keçirilməsinin 
mümKünlüyünü  vurğulayır  və  bu
143

H.İ.Məmmədova
məqsədlə  Dağlıq  Qarabağa  BMT-nin  sülhməramlı  beynəlxalq 
qüw ələrinin göndərilməsinə tərəfdar olduğunu bildirirdi  (279).
1993-cü  il  martin  31-də  Tünciyənin  Xaric;  Işlər Nazirliyi 
Azrəbaycana qarşı 
təcavüzKar 
этэП эпш   dərhal dayandırmasım 
və  öz  qoşunlarmı  Azrəbaycamn  ərazisindən  çıxarmasmı  Ermə- 
nistandan  tələb  etmişdi.  Baş  nazir  Süleyman  Dəmirəl  T üra- 
yədə  səfərdə  olan  Azərbaycan nümayəndə  heyətini  qəbul  edər- 
кэп  Dağlıq  Qarabağla  bağlı  тйгэккэЬ  vəziyyət  onların  diqqət 
məncəzində  olmuş,  təcavüZKar Ermənistanm  hərəKətbri 
KəsKİn 
pislənmişdir (1 0 ,2 aprel  1993-cü il).
Həmin ərəfədə Ermanistan hərbi  birbşmələri artıq  Kəlbə- 
cər rayonunu  işğal  etməKdə  idi  və  Ermanistan  RespublİKasmın 
antiazərbaycan  siyasəti  Azərbaycanın  Qarabağ  bölgəsinin  hü- 
dudlarmdan  Kənarda  yerləşən  ərazibrini  intensiv  surətdə  işğal 
etməsinin 
Keyfıyyətcə 
yeni  mərhəbsinə  başlamışdı.  Buna  b eb  
bir  hal  к о т э к   edirdi  kİ, 
öz
 
üzvbrinin  təhlüKəsizliyinin  təmin 
edilməsi  sahəsində  geniş  iımcanlan  olan BMT-nin və ATƏT-in 
simasında  beynəlxalq  birlİK  Ermənistan-Azəraycan  müharibə- 
sində  Kİmin təcavüzKar oldugunu göstərməmiş və Ermənistamn 
təcavüzKar  siyasətinin  qarşısmı  almaq  üçün  о  vaxtadəK  əslində 
heç  bir  əməli  tədbir  görməmişdi.  Cəbhədə  yaranmış  vəziyyətin 
daha  genişmiqyaslı  faciəyə  gətirib  çıxaracağmdan  ehtiyatlanan 
Azərbaycan  rəbbərl iyi  dövlətbrin,  diinya  ö k ə b ri  höKumətlə- 
rinin  başçılannı 
v ə 
parlamentbrini,  BMT-ni,  ATƏT-i,  İKT-ni 
digər nüfuzlu beynəlxalq 
təşKİlatlan 
Ermənistan Respublkasmm 
təcavüzKar 
əməllərini  prinsipial  surətdə  pisbməyə,  təcavüzKan 
cilovlamaq  üçün  qəti  tədbirbr  görməyə  çağırdı.  LaKin  bu,  bey- 
nəlxalq aləmdə lazımi  əKs-səda doğurmadı,  ATƏT və onun üzv- 
brindən  heç  biri  Ermənistana  qarşı  beynəlxalq  hüquq  norma- 
laraıa uyğun samcsiyaların tətbiqinə dair çıxış etmədi.
Yaranmış  vəziyyətə  ATƏT  üzvlərindən  yalmz  Türnyə 
ədabtli  münasibət  göstərərəK  Azərbaycana  qarşı  hərbi  əməliy- 
yatlarm  gücbndirilm əsi  ib   əlaqədar  Ermənistana  humanitar
144
A zp rb a yc a n   R espuhiİK asının x a r ic i s iy a sə tin d ə
E rn w n ista n -A zə rb a y c a n   D a ğ lıq   O a ra b a ğ  m ü n a q işə si
yardımım  dayandırmağa,  Ermənistandan  və  Ermənistana  uçan 
bütün təyyarəbr üçün öz səmasmı bağlamağa qərar verdi.
BütövlüKdə,  göstərilən  dövrədəK  yar  .nmış  vəziyyətin 
ümumi mənzərəsi  aşağıdaKi  Kİmi  idi.  Beynəlxalq birlİK,  о  cüm- 
lədən  ATƏT  son  zamanlar  Ermənistan-Azərbaycan  münaqişə- 
sində  mümKün  qodər  Kənarda qalmağı  və  Dağlıq  Qarabağ  mü- 
naqişəsini  sülh  yolu  i b   həll  etməK  üçün  hər 
İkİ 
tərəfi  danışıq- 
lara  qoşmağa  səy  göstərirdi.  ABŞ  və  Fransa  isə  əKsinə,  erməni 
lobbisinin  güclü  təzyiqi  altmda  İrəvana  aşKarca  caıııyananlıq 
etdiyi  halda,  rəsmi  səviyyədə  BaKiya  xoş  münasibətlərini 
əsasən  siyasi  v a sitə b rb   göstərirdibr.  Beynəlxalq  birlİK  isə  ma- 
rağı  olan  Gürciistan  tərəfrn  iştiraKi  i b   Cenevrə  və  MinsK  Kon- 
franslarım  təşKİl  etmişdi.  Başqa sözb,  hadisəbrə  münasibətdə, 
həm  beynəlxalq qurumların, həm də onların üzvü olan ayrı-ayrı 
d ö v b tb rin   siyasi  manipulyasiyaya  daha  çox  meyl  etməsi  nə- 
zərə çaфırdı.
Cəbhədə  yaranmış  vəziyyət  Türeiyənin  siyasi  dairəbrini 
daha  çox  naıahat  edirdi.  Prezident  Süleyman  Dəmrəlin  sədrliyi 
i b  
iyulun  25-də  Keçirilmiş 
yüKsaK 
səviyyəli  iclasda  Ermənis- 
tan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  ədalətli  həllini 
təm in  etməK  üçün  bu  işdə  beynəlxalq  təşKİlatların  rolunu 
m üəyyənbşdirən  təKİiflər  müzaKİrə  edildi.  TürKİyə  XlN-nin 
hazırladığı  təKİiflər  bunlardan  ibarət  idi:  BMT  TŞ-nın  təcili 
iclasınm  çağırılması,  Erməni stan-Azərbaycan  sərhəddində 
« m a v i 
dəbilqəlilərin»  yerləşdirilməsi,  Yuxarı  Qarabağ  erməni- 
lərinə  Ermənistamn  yardım  göstərdiyini  sübut  etməK  üçün 
bölgəyə  missiya  göndərilnıəsi,  Azərbaycanın  və  Ermənistanın 
üzv  olduğu  ATƏT  və  Avropa  birliyi  çərçivəsində  fəaliyyətə 
başlanması  və bir sıra 
diplomatİK tə d b irb rin  g ö rü lım si.
Iclasdan  sonra  Tündyə  Cümhuriyətinin  mövqeyi  barədə 
TürKİyədə  fəaliyyət  göstərən  bir  çıra  səfirlk b rin   rəhbərlərinə 
rəsmi  qaydada açıqlama verilmişdir.
145

H.İ.Məmmədova
Süleyman  Dəmirəl  L.Ter-Petrosyana  telefonla  Azərbay- 
can torpaqlarınm  işğal  edilməsinin Tündyədə böyüK  hiddət do- 
ğurması  barədə  xəb^rdarlıq  etmişdi.  Petrosyan  isə  hadisələrin 
guya Ermənistan nəzarəti altmdan çıxdığı üçün Dağlıq Qarabağ 
ermənilərinin  əməlləri  ilə  əlaqədar  baş  verdiyini  bəhanə 
gətirmişdi.
1994-cü  ilin  ortalannda  cəbhə  bölgəsində  atəşıcəs  əldə 
edildİKdən 
sonra  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  aradan  qal- 
dınlm ası 
istiqamətində  Azərbaycan  hÖKumətinin  ATƏT-in  bu 
məsəbyə  dair  prinsipləri  ilə  tam  uzlaşan  dəqiq  Konsepsiyası 
mövcud idı.  Ümumiyyətlə, yaranmış şəraitdə Azərbaycan tərəfı 
belə hesab edirdi xi, təcavüzün nəticəbrini  aradan qaldırmaq və 
problemin  hərtərəfli  şəKİldə  nizamlanmasına  dair  sülh 
danışıqlarma  fceçməıc  üçün  aşağıdaKi  birinci  dərəcəli  vəzifəbri 
yerinə yetirməK lazımdır:
- döyüş əməliyyatlarmın bütün zonası üzərində nəzarət qoy- 
maq  üçün  və  nizamasalma  sahəsindo  tədbirbrin  həyata  Keçi- 
rilməsini  təmin  etməK  üçün  lazımi  miqdarda  beynəlxalq  müşa- 
hidəçilərin mərhələ-mərhəb deyil, eyni zamanda yerbşdirilməsi;
-  Azərbaycan  RespublİKasmın  qəsb  edilmiş  ərazilərində 
Ermənistan  RespublİKasının  işğalçı  qüvvəbrinin  dərhal,  qeyd- 
şərtsiz çıxanlması;
-  qeyri-nizamlı  silahiı  birbşm əbrin  tərKsilah  edilməsi  V
3 
buraxılması,  Dağlıq  Qarabağ  bölgəsinin  hərbi  iqtidardan 
sahnması;
-  döyüş  əməliyyatları  zonasına yenidən  silah  göndərməyin 
qarşısınm alınması;
- m əcburi KÖçKÜnbrin ö z  daim i yaşayış yerlərinə təhlüıcəsiz 
qayıtmasx.
Bu  m ə s ə b b r  eyni  zamanda  Şimali  AtlantİKa  ƏməKdaş- 
lığı  Şurasmın  (ŞAƏŞ)  Istanbul  şəhərində  Keçirilmiş  10  iyun
1994-cü il tarixli sessiyasmda da müzaKİrə predmeti olmuşdur.
146
Azərbaycuıt RespııhlİKasııuıı xarici siyasatinda
Ermənistaıı-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
Bundan  bir  həftə 
sonra 
iyunun  18-də  ATƏT-in  MinsK 
qrupunun  sədri  Y.Eliasson  yenidən  Ваюуа  rəsmi  səfərə  gəldi. 
Heydər  Ə liyevb  görüşdə  iştiraK  edən  nümayəndə  heyəti  Öz 
tənribinə  görə  ə v v ək ib rd ən  prinsipial  şəKİldə  fərqbnirdi.  B e b  
Kİ, 
bu görüşdə  Rusiya Federasiyasmm hər hansı formada təmsil 
edən  heç  bir 
diplom at  iştiraK 
etmirdi.  Əvəzində  iştiraıcçılar 
sırasında  MinsK  qrupunun  üzvü  olan  Tünciyənin  nümayəndəsi
-   TürKİyə  Cümhuriyyətinin  AzərbaycandaKi  fövqəladə  və 
səlahiyətli  səfıri  A.Karamanoğlu  vardı.  Bunu  Dağlıq  Qarabağ 
münaqişəsinin  nizama  salınmasmda  Rusiyadan  daha  çox 
Türıdyənin  imKanlarına  önəm 
verilm əsində 
ATƏT-in  iradəsi- 
nin  ifadəsi  Kİmi  qəbul  etməK  olardı.  LaKİn  görüşdə  «Indi  çox 
incə bir 
məqam 
yetişmişdir.  E b  vəziyyət yaranmışdır 
kİ, 
vəziy- 
yət  həm  yaxşıya,  həm  də  pisə  doğru  əy ib   bibr.  Atəşıcəs  əldə 
edilmişdir,  ona xeyli müddətdir xi, 
əm əl 
olunur,  laKİn saKİtliyin 
pozulacağı  qorxusu qalmaqdadır»- dəyən  Y.Eliasson bu mərhə- 
ladə 
A TƏ T-b  yanaşı  Rusiyanın  da  sülh  cəhdbrinin  Koordi- 
nasiya  edilməsinin  vacibliyini  önə  çəKmişdir.  Azərbaycan  pre- 
zidenti  isə yaranmış vəziyyətə  öz mövqeyini  b e b   açıqlamışdır: 
«Özünüz  də  əmin  olursunuz  Ki,  Azərbaycan  RespubÜKası 
həmişə  olduğu  Kİmi,  АТЭМ -ə  və  onun  prinsipbrinə  sadiqdir. 
Mən  özüm 
S izin  
sülh 
prosesindəKİ  iştirajanızı 
vacib  sayıram. 
Inanıram  Kİ,  danışıqlarda  irəlibyə  b ib cəy k »   (65).  Heydər 
Əliyev,  digər  tərəfdən,  sülhyaratma  prosesində  Ermənistanm 
AT'ƏT-b  İKİbaşlı  oyun  oynamaq  istəməsi  cəhdindən  nara- 
hatlığını  bildirmişdi.
MinsK  qrupunun  sədri  səfir  Y.Eliassonun  MinsK  qrupu­
nun  iştiraKçıları  olan  9  dövbt  -   Almaniya,  ABŞ,  Belarus, 
Fransa,  Macarıstan,  Italiya,  Rusiya,  Isveç  və  TürKİyə  adından 
mətbuat üçün  Vyana məclisinin  gedişi  zamanı  verdiyi  boyanat- 
da  deyilirdi:  «Atəşin  dayandınlması  amanabənd  olsa  da, 
münaqişə  bölgəsində  vəziyyəti  sabitbşdirmiş  və  ЬеЬНкЬ,  sülh 
prosesinin  irəlibm əsinə  imKan  vermişdir.  ATƏM  atəşin  uzun
147

Я. İ.Məmrmdo va
müddətə dayandınlması  haqqında saziş  imzalanması təqdirində 
beynəlxalq  müşahidəçiləri  münaqişə  bölgəsinə  dərhal  göndər- 
т э к   mümKün  olsun  deyə  bütün  lazımı  tədbirbri  görmüşdür» 
(10,  15  iyun  1994-cüil).
Bütün  bımlara  baxmayaraq  Dağlıq  Qarabağ  probleminin 
həlli  reallığa  çevrilə  bilmirdi.  Ona  görə  də  məsələyə  daha  nü- 
fiızlu  beynəlxalq  səviyyədə  baxılması  getdkcə  aKtuallaşırdı. 
LaKİn  BMT  TŞ-nm  bu  problem!  müzaKİrə  edib-etməcəyindən 
və  yaxud  ona  dair  hansı  qətnamə  çıxaracağmdan  asılı  olmaya- 
raq dünya birliyi  münaqişəsinin  aradan  qaldmlması  prosesində 
başlıca rolu пэ ABŞ-a, пэ Rusiyaya,  пэ Türıriyəyə,  nə  də başqa 
ökəyə, məhz yenə də ATƏT-ə verirdi.
1994-cü il  OKtybrm  11-də  və  17-də MinsK  qrupu  sədrinin 
müavini  P.Andermanın  başçılıq  etdiyi  niimayəndə  heyəti  Ba- 
Kiya  gəldi.  Bu  nümayəndə  heyətinin tənäbinə ABŞ-m,  Fransa- 
nm,  Italiyanm  və  TürKİyənin  təmsilçilərindən  başqa  bir  sıra 
hərbi  eKspertlər  də  daxil  idi.  Qrupa  məşhur  diplomat  A.Bryu- 
nerin  daxil  edilməsi  MinsK  qrupunun  fəaliyyətinin  gücləndiril- 
məsi  hesab  edilirdi.  A.Bryunerin  Dağlıq  Qarabağ  barədə 
hərtərəfli  məlumata  malİK  olması  problemin  həllində  miisbət 
nəticələr  əldə  ediləcəyinə  ümid  yaradırdı.  Bu  səfərdə  əsas 
məqsəd  ATƏT  mandatı  altında  fəaliyyət  göstərəcəıc  və  onun 
tərəfindən  maliyyələşdiribcəK  qüvvələrin  müəyyənbdirilməsi 
və  formalaşdmlması  sahəsində  görübn  işbri  fəallaşdırmaqdan 
ibarət idi.
Dağlıq  Qarabağ  problemi  barədə  söhbətlərdə  bu  prinsip- 
b rin   həyata  Keçirilməsində  isə  əsas  rolun  vasitəçi  beynəlxalq 
təşıdlat  Kİmi  ATƏT-э  məxsus  olduğu  bildirilirdi  və  bu  istiqa- 
mətdə onun  fəaliyyətinə  BMT tərəfindon hər cür yardım  göstə- 
riləcəyinə  əminiİK  ifadə  olunurdu.  Eyni  zamanda  ayrı-ayn 
öİKəbrin,  о  cüm bdən  ABŞ-ın,  Rusiyanm  və  Tüntiyənin  təşəb- 
büsbrindən,  onların  vasitəçilk  səybrindən  somərəlı  isiitadə 
olımmasının vacibliyi  önə çəKİlirdi.
148
АыгЬаусап  Respublimsının xarici siyasjtiuıfa
Ermmistan-Azzrbaycan  Dağlıq Qarabağ nıünaqişəsi
Bu  m əsəb   ətrafmda  aparılan  söhbətlərdən  və  çıxışlardan 
b e b   bir  nəticəyə  gəlməK  olur  Kİ,  toplantı  iştiraKçılarmın 
oksə
- 
rijyəti  Dağlıq  Qarabağda  atəşin  etibarh  şəKİldə  dayandırıLaa- 
smı təmin etməK üçün münaqişə zonasma sülhməramlı çoxmilli 
qüvvəbrin  göndərilməsini  zəruri  sayırdı.  Bu  fk ir   ABŞ  prezi­
denti  Bill  Klintonun,  BMT-nin  baş  Katibi  B.Butros-Qalinin 
çıxışlarında,  habeb  sammitin  gedişində  bir çox  nümayəndə  he- 
yətbrinin rəhbərlərinin,  məsələn,  Finlandiya, Portuqaliya və  Is- 
veçrənin  d ö v b t  başçılarınm  Heydər  Əliyevb  görüşbrində 
təKİif Kİmi  səslənmişdi,  Nəticədə  deKabrm  6-da  Budapeşt  top- 
lantısmda 
ATƏT-in  üzvü  olan  dövbtbrin  nümayəndə  heyət- 
lərinin  eK spertbri 
ATƏT-in  himayəsi  altında  Dağlıq  Qarabağa 
3  min nəfərlk sülhməramh qüw ə göndərilməsini nəzərdə tutan 
sənədi  razılaşdırdılar.  Bununla da,  deməK olar  Kİ,  ATƏT  öz ta­
rixi  ərzində  ən mühüm  addımlarmdan  birini  atmış  oldu,  Dağhq 
Qarabağ  və  onun  ətrafmda  baş  verən  hadisəbrdən  danışan 
B.Butros-Qali  qeyd  etdi  Kİ,  Ermənistan-Azərbaycan  münaqişə- 
sinin aradan  qaldmlmasmda ATƏT bundan sonra da xüsusi  rol 
oynamalıdır. 
Bəzi  nüm ayəndəbr isə  Dağlıq  Qarabağ problcmi- 
nin  nizamlanmasında  ATƏT-in  potensialından  lazımınca  fay- 
dalanmadığv  qənaətində idi.  Tündyənin baş naziri  T.Ç ilbr çıxı- 
şmda  bu  məsələyə  b e b   münasibət  bildirmişdi:  «Azərbaycan 
torpaqlarınm  böyüK  bir  hissəsi  Ermənistan  tərəfmdən  işğal 
olunmuşdur,  bir milyondan  çox  qaçqm var.  Biz Bosniya müna- 
qişəsinə  son  qoyulmasmda  g eck d k .  Əgər  beynəJxalq  birlİK, 
ATƏM  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  aradan  qaldırılmasında 
da geckərsə,  о zaman  bu təşKİlatların  heç birinin əhəmiyyəti  və 
rolu olmayacaqdır» (295).
Budapeşt  sammitində  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinə  son 
qoymaq  üçün  ATƏT-in  sülhməramlı  qüvvəbrinin  yaradılması 
ətrafmda  Minsfc  qnıpu  üzvü  oian  ö k ələr  arasmda  fk ir  ayrılığı 
mövcud  idi.  B e b   kİ,  T üm yənin  təhlüıcəsizliyinə  хэЫ  gətirə 
bibcəK 
təKcə 
Rusiya  qoşunlarmm  münaqişə  bölgəsində  yerbş-
149

H.İ.Məmmədova
dirilməsinin  yolverilməzliyi  barədə  T.Çiilorin 
fİKrinə 
cavab 
olaraq  Апкагат Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsində bitərəf 
hesab  etməyən  İrəvan  təmsilçiləri  sülhyaratma  Köntingentinm 
təndbinə  tünc əsgərlərinin daxil edilməsinin qəti əleyhinə  çıxış 
etdibr.
Azərbaycan  Hərbi  Qüvvəbrinin  əldə  olunmuş  razılığa 
ciddi 
əm əl 
etməsinə 
rəğmən  1995-ci  ilin  yanvar  ayında  şirnal 
və  сэпиЬ-qərb  istiqamətində  atəşıcəsi  pozan  erm ənibr  beynəl- 
xalq ictimaiyyəti  çaşdırmaq məqsədib bunu Azərbaycan tərəfi- 
nin üstünə  yıxmağa cəhd  göstərdi.  LaKİn  Azərbaycan 
höKumə- 
tinin  vaxtmda  atdığı  diplomatİK  addımlar  nəticəsində  baş 
vermiş hadisəyə  obyeKtiv qiymət verildi:  MinsK qrupu ökələri- 
nin,  о  cümbdətı  ABŞ-m,  Rusiyanm,  Aimaniyanm  və  T üm yə- 
nin 
BaKidaKi diplomatİK 
nümayəndəbri Ermənistanm toxribatçı 
этэН зппэ son qoymaq m əqsədib lazımi tədbirbf görməıc üçün 
öz höKümətbrinə məiumat verdilər.
Erməni  tərəfi  danışıqlarda  açıq  surətdə  tələb  etdibr  kİ, 
sülhü mühafızə  q ü w ə b ri  əvvəlcə regiona göndərilsin  və  sonra 
sülh  müqavibsinin  bağlanmasına  dair  danışıqlar  başlansın. 
Onlar  eyni  zamanda  sülhməramlı  qüvvəbrin  tərıdbində 
TürKİyənin  olmasma  etiraz  etdildər.  Ermənibrin  MosKva danı- 
şıqlarmda Dağlıq  Qarabağ azərbaycanlı icmasınm iştiraKi  əiey- 
hinə  çıxsalar  da  MinsK  qrupu  həmsədrbrinin  səybri  nəticə- 
sində azərbaycanh  icmasımn hüquqları bərpa olundu.
Ixinci 
dünya 
müharibəsinin 
başa  çatmasının  50  illiyi 
münasibətib 
Londonda  Keçiribn  şənlİKbrdə  iştiraK  edən 
Heydər  Əliyev  BöyüK  Britaniyanın  baş  naziri  Con  Meycor  və 
Ingiltərənin xarici  iş b r və m ilbtlər birliyi  üzrə d övbt 
Katibi 
ib  
görüşbrindo  bu  məsoləyə  xüsusi  olaraq  toxunmuş,  Rusiyanın 
Ermənistanda  hərbi  baza  statusuna  malİK  25  min  nəfərlk 
qoşunun  saxlanmasım  Ermənistamn  Dağlıq  Qarabağ  münaqi- 
şəsini  Rusiya vasitəsilə tənbaşma  lıəll  etınəK planları  i b   əlaqə- 
dar olduğunu 
bildirmişdi. 
Heydər Əliyev Ingiltərənin, Azərbay-
150
eanın  təKcə  iqtisadi  tərəfdaşı  Kİrai  deyil,  həm  də  ATƏT  üzvü 
Kİmi,  Dağlıq  Qarabağ  probleminin  həllində  yaxmdan  iştiraKinı 
arzulamışdır.
ABŞ-ın  vitse  prezidenti  A.Qor,  TürKİyənin  baş  naziri 
T.Çilbr  Fransanın  yeni  seçilmiş  prezidenti  JaK  ŞiraK,  RF-nın 
baş  naziri  V.Çemomırdın  Aimaniyanm  xarici  işb r  naziri 
K.Kimcel  və  başqaları  ib   söhbətlərində  də  bu  m əsəb  müzaıcirə 
edildi.  Ona  görə  də  ATƏT-in  və  MDB-nin  k i   üzviinün 
Azərbaycan  sərhədbri  yaxınlığmda q ü w ə nümayiş etdirməsinə 
Azərbaycan  tərəfi  sərt  reaKsiya  verməyə  məcbur  idi.  Səfər 
çərçivəsində müxtəlif görüşbrdə Rusiya diplomatlarınm tez-tez 
«Dağlıq  Qarabağ  RespublİKası»,  «Dağlıq  Qarabağ  ordusu» 
ifadəbrindən istifadə etm əbri Rusiyanm siyasi  dairəbrində  Er- 
mənistan-Azərbaycan  münaqişəsinə münasibətdə  errnəni  meyl- 
li  qüvvəbrin mövcudluğundan xəbər verirdi.
Heydər  Əliyev  1995-ci  il  martm  5-do  Tündyənin  Xarici 
Işb r Naziri  Ə.Inönünii  qəbul  etdi.  Son  vaxtlar  göriilmüş  böyüK 
tədbirbrə  və  MinsK  qrupunun həmsədbri  ib   Baıcıda Keçirilmiş 
çoxsaylı  görüşbrə  baxmayaraq  münaqişənin  həllində  hələ  də 
heç  bir  iralibyişin  olmadığından  narahatlığım  bildirən  Heydər 
Əliyev  MinsK  qrupunun  fəaliyyətinin  gücbndirilməsi  üçün 
TürKİyənin  fəallıq  göstərməsinin  vacibliyini  önə  çəKmişdir: 
«ABŞ  Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyünün  və  müstəqilliyini 
dəstəKbrnəKdə  davam  edir.  ...Emıənistan  ib   Azərbaycan  ara- 
sında  münaqişənin 
siyasi 
yolla həll  olunması  üçün  daha  böyik 
dialoqa və əməli  əmƏKdaşlığa ehtiyac vardır.  M əsəbn,  TürKİyə, 
Ermənistan və Azərbaycan  arasmda ərazi  dəhlizbrinin açılması 
sahəsində  ə k b   olunan  tərəqqi  sizin  xalqlarımz  arasında 
dialoqun  və  əməfcdaşlağm  gücbndirilnıəsinə  к о т э к   edərdi. 
B eb   bir  addım  hər  İKİ  tərəfdə  bir-birinə  inam  yaradardı.  ABŞ 
ATƏT-in  danışıqlar  yolu  i b   sülhə  nail  olmasma  və  münaqi- 
şənin  həllinin  çoxm ilbtli  sülhü  mühafızə  qüvvəbri  vasitəsib 
gücləndirilməsinə yönəlmiş  səybrini 
dəstəKİəyəcəKdir» 
(66).
АгэгЬаусап RespublİKasınm xtırici siyıısztim h
_
___________
Ermənistan-Azsrbaycan  Dağlıq  Qarabağ münaqişasi
151

H. İ.Məmnıado va
Heydər Əliyev Fransamn h əftəlk  «Puan» jum alım n müx- 
birinə  verdiyi 
müsahibəsində  demişdir:  «Təsəvvur  edin,  əgər 
Ermənistanm  bu  prinsipləri  -   ATƏT-in,  B irbşm iş  M illətbr 
TəşKİlatmın  beynəlxalq  hüquq  normal arma  söyxənən  prin- 
sipbri qəbul etmirsə,  deməK, özünün пэ qədər təcavüzKar oldu- 
ğunu  dünyaya  nümayiş  etdirir»  (112,  57).  O,  həmçinin 
bildirmişdi 
ki,  «Bu müharibənin və  bu faciələrin  günahxan  biz 
deyiÜK.  Bununla  b eb,  biz  həmin  məsələni  sülh  yolu  ib   həll 
etməK 
istəyirİK.  LaKİn  problemi  sülh  yolu  ilə  holl  etməK  üçün 
beynəlxalq  təşKİlatlann  -   Birləşmiş  M ilb tb r  TəşKİlatının, 
ATƏT-in  v s  digər  tsşKİlatlann  fəal  ıcöməyi  lazımdır».  «Məhz 
bu m əsəbdə  biz indiyədəK beynəlxalq  təşKİlatların,  о  cümlədən 
ATƏT-in  MinsK  qrupunun  fəaliyyətini  hiss  etmirİK.  Ona  görə 
də  bu  gün,  açığım  deyim,  şübhə  etməvə  başlayıram,  görəsən, 
doğrudanmı  bütün 
k
İ
ç
İ
k
 
və
  böyÜK  dövlətlər,  bütün  beynəlxalq 
təşKİlatlar  beynəlxalq  hüququn  sarsılmazlığı,  hər  bir  dövlətin 
beynəlxalq  atamdə  tanınmış  çərçivədə  suverenliyinin,  ərazi 
bütövlüyünün  və  sərhədiərinin  toxunulmazlığı  mövqeyində 
möhıcəm  dayanır?  Bax,  vəziyyət  belədir.  Mən  bir  daha  bu 
barədə 
ütək
 ağnsı  ilə damşıram.  Yenə də əlavə edirəm kİ,  buna 
baxmayaraq,  biz  münaqişənin  dincÜKİə  həlli  yollarım  axtar- 
maqda davam e d irk »  (112, 320-321).
Tündyə  Qarabağ münaqişəsinin  həiiinə xüsusi  əhəmiyyət 
verdiyini  vo  MinsK  qrupu çnrçivosindn  bu  sahado  daha fəal  rol 
oynamaq  arzusunda  olduğunu  ATƏT-in  MinsK  qrupunun 
Finlandiyanm  paytaxtı  Helsimci  şəhərində  Keçirilməsi  nəzərdə 
tutulan  danışıqlar  ərəfəsində  bir  daha  təsdiq  etdi:  Xarici  Işlor 
Nazirliyi  tərafindən  Tünciyənin  MosKvadaKi  Keçmiş  səfıri 
Ayxan  Kamel  Dağlıq  Qarabağ  problemi  üzrə xiisusi  səfir təyin 
olundu.
Helsimd  YeKun  AKtımn  10  prinsipi  var  və  bunlar  bir-bi- 
rilə  tamamilə  bağlıdır  (467).  Bunlardan  birinin  pozulması, 
ümumiyyətlə, təşKİlatın əsas prinsipbrinin pozulması Kİmi  şərh
152
Azərbaycan Respublimsimn xarici siyasəiinds
Ermənistan-Azarbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
oluna bibr.  Bəlli  olduğu  Kİmi,  bu qurumun qərarlan  {consensus 
əsasında  qəbul  olunur.  Amma  ATƏT-in  qərarlannm  qəbulun- 
daKi  Konsensus  amili  prosesbrin  daha  optimal  vaxtda  tənzim- 
bnməsinə inman vermir.  Bu gün isə «Konsensus-1» prinsipinin 
tətbiq  edilməsi  və  bcavüzKarlarla  hesablaşmamaq  təKİifı  də 
gündəmdədir (140,119).
1995-ci  il may ayımn sonlannda Niderlandda NATO-nun 
«Sülh  naminə  tərəfdaşlıq»  proqramı  çərçivəsində  Keçirilmiş 
toplantıda  müzaKİrə  olunan  əsas  m əsəbbrdən  biri  də  tahlüKƏ- 
sizlİK  m əsəbsi  idi.  Bura  ihc  növbədə  Avropada  təhlmosizliyin 
perspeKtivləri:  Avropa təhJüKəsizliymin yerıi  sistemi,  ATƏT və 
Avropa  Birliyi  Kİmi  beynəlxalq  qurumlarm  qarşılıqlı  əlaqəbri 
və sair m əsəblər aid idi  (422).
Türıciyənin  xarici  siyasət  idarəsinin  məsbhətçisı  səfir 
Onur Öymən iyunun  8-də Amcarada MinsK qrupunun həmsədri 
və  Finlandiyanm  bu 
təşKİlatdaıcı 
nümayəndəsi  Rene Nüberq  ib  
görüşündə  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  aradan  qaldırılması 
üçün  MinsK  qrupunun  fəaliyyətinin  daha  da  gücbndirilməsinə 
ehtiyac  duyulduğunu  bildirmişdir.  Öz  ökəsm in  bu  m əsəb  ib  
əlaqədar  mövqeyini  açıqlayan  Türeiyə  diplomatı  münaqişənin 
ATƏT  çərçivəsinda  aradan  qaldırılması  üçün  erm ənibrin  işğal 
etdİKİəri  Azərbaycan  torpaqlanndan  çıxarılmasının  əsas  şərt 
olduğunu  bildirmiş  və  yalnız  bu  halda  Tünciyə-Ermənistan 
münasibətbrinin inxişaf etdirib bibcəyinə işarə etmişdir (448).
Sessiyanm  sonunda  Keçirilmiş  ATƏT-in  PA-nm  уекип 
pienar iclasmda Ottava bəyannaməsi  qəbul  edildi.  Qeyd  etdiyi- 
miz  Kİmi,  xüsusib  Almaniya  və  Finlandiyanm  nümayondəbri 
tərəfmdən  göstəribn 
böyüK 
dəstəK  nəticəsində  bəyanamənin 
mətainə  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  rnünaqişəsi- 
nin həll  olunması  i b   bağlı  13  bənddən  ibarət ayrıca fəsil  salın- 
dı.  Bu  fəsildə  Azərbaycanm  tutduğu  mövqe  tam am ib  bəyənil- 
mişdir.  ATƏT  PA-m  1995-ci  il  12-14  iyul  tarixində  Azərbay- 
canda  rəsmi  səfərinin  уекип!arına  həsr  olunmuş  Azərbaycan-
153

H.İ.Mdmmədova
Türıciyə  birgə  mətbuat  bəyanatmda  ATƏT-in  MinsK  sülh  pro- 
sesi  çərçivəsində  MinsK  qrupunun  bütün  üzvbrinin  bu  sülh 
prosesinin  hər  m ərhəbsində  birgə  iştiraK  etn  .  sinin  vacibliyi 
qeyd  olunmuş,  Türıdyə  tərəfi  MinsK  qrupunun  qərarlannm 
həvata  Keçirilməsində  bşKİlatm  digər  üzvləri  ib   fəal  təmasla- 
rını artıracağmı bildirmişdir.
ATƏT-in  üzvü  olan  öİKəbrin  xarici  işlər  nazirlərinin
1995-ci  ilin  deKabrmda  Budapeştdə  KeçiribcəK  görüşünədəıc 
Dağlıq  Qarabağ  problemi  ətrafında  yaranmış  vəziyyəti  ətraflı 
təhqiq  etməK,  Azərbaycamn  və  Ermənistanxn  siyasi  rəhbərbri 
ib  m ə sb h ə tb şm ə b r aparmaq və bir çox  texnİKİ  məsəbləri  həll 
etməK  məqsədilə  MinsK  Konfransının  həm sədrbri  H.Talvitye- 
nin  (Finlandiya)  və  V.LozinsKİnin  (Rusiya),  habelə  Rusiya 
prezidentinin  səlahiyyətli  nümayəndəsi  Vladimir  Kazimirovun 
MinsK  Konfransmm  Tünciyə,  ABŞ  və  Isveçrədən  olan  üzvlə- 
rinin  daxil  olduğu  nümayəndə  heyəti  bölgəyə  səfər  etdi.  Səfər 
çərçivəsində  Baıada,  İrəvanda  və  Xamcəndində  BöyüK  Siyasi 
Sazişin  özü,  eləcə  də  ona əlavələr müzaıdrə  edilmişdir.  Aparıl- 
mış  dam şıqlann  və  müşahidəbrin nəticəbri  Budapeşt görüşün- 
dəKİ 
hesabata əlavə edilməK üçün təqdim edildi.
Ümumiyyətlə,  MosKva  Zirvə  toplantısı  ərəfəsində  və  on- 
dan sonra ATƏT-in MinsK qrupu çərçivəsində aparılan danışıq- 
larla  yanaşı,  Dağlıq  Qarabağ  probleminin  həllində  Rusiya  və 
onun  rəhbərliyi  tərəfindən  böyüK  fəalhq  duyulmağa  başlan- 
mışdır.  MosKva  görüşiində  bu məsələnin  gündəliısına  baxmayaraq  d ö v b t  başçılarmm,