AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

yüıcsəK 
qiymət- 
bndirən  Prezident  Ilham  Əliyev  Türıdyədə  rəsmi  səbrdə 
olarıcən  (13-14  aprel  2004-cü  il)  MinsK  qrupunun  öz  üzərinə 
götürdüyü  vasitəçiÜK  missiyasıru  layiqincə  doğrultmadığına 
baxmayaraq, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması pro- 
sesində hadisələrin  məhz Azərbaycanın  xeyrinə  inKİşaf etdiyini 
bildirmişdir (125,  15  aprel 2004-cü il).
Ermənistan-Azərbaycaıı  münaqişəsinin  həlli  istiqamətin- 
də yaranmış yeni geosiyasi şərait də bu prosesin sürətbnməsinə 
yeni  impuls  vermişdir.  TürKİyə  ib   Rusiya  arasmda  məKİK 
diplomatiyasmm özünə yer alması  da, AŞ  PA-nın Daglıq Qara- 
bağa  dair  qətnaməsi  də,  ATƏT-in  yeni  formatda  faıctaraşdırıcı
166
Azərbaycan Respııbtimsının xarici siyusətində
Ertmnistan-Azarbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
missiyasınm fəaliyyətə  başlaması da,  Lran rəsm ibrinin və  ABŞ 
Dövlət  Departamentinin  bəyanatlan  da,  Rusiyanm  xarici  işb r 
naziri  S.Lavrovun  Ваюуа  səfərindən  sonra  ATƏT-in  fəaliy- 
yətdə  olan 
sədri 
Dmitri  Rupelin 
MosKvada 
onunla  Dağlıq  Qa- 
rabag  miinaqişəsinin  həlli  aspeıctbrini 
müzaKİrə 
etməsi  də 
d eyibn b rin  sübutu 
Kİmi 
anlaşılmalıdır,
Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 
nizamlanmasmda 
TürKİyənin  fəaliyyətini  Konıcret 
və  hərtərəfli 
tədqiqindən  aydın olar ki,  TürKİyə Azərbaycamn  müstəqilliyini 
İIk 
dövbt  olaraq  tanıdı  (1991-ci  il 
noyabrm 
9-da) 
və 
tərəflər 
arasmda  diplomatİK  münasibətbr  quruldu  (1992-ci  il  yanvarın 
14-də). 
TürKİyə 
və  Azərbaycan  RespublİKası  arasmda  yaranan 
İKİtərəfli 
m ünasibətbr  yenidən 
müstəqillİK 
qazanmış  Azorbay- 
canın  iqtisadi,  siyasi  və  sosial  problembrin  həllinə  və  dünya 
öİKəbrinə 
inteqrasiya 
olunmasma  şərait  yaratdı,  Azərbaycanm 
milli  dövbtçilİK  maraqlarından irəli  gələn  vəzifələrin  də  уеппэ 
yetirilməsində  TürKİyənin  mühüm 
rol 
oynayacağına  inamı 
artırdı  (122).
Bu  proses  Ermənistan-Azərbaycan  Dağlıq  Qarabağ 
miinaqişəsi  başlanan  andan  TürKİyə  dövbtinin  diqqət 
т э г к э - 
zində  oldu.  Ermənistanın  lıərbi  təcavüzü  nəticəsində  Azərbay- 
canın  pozuimuş  orazi  bütövlüyünün  bərpa  edilməsində  TürKİ- 
yənin  oynaya  bibcəyi  rol  bu  qardaş  dövbtin  xarici  siyasət 
xəttini  Kİfayət  qədər  şərtbndirən  am ilbrdən  birinə  çevrildi. 
B e b   kİ,  SSRJ  dağıldıqdan  sonra  dünyada  formalaşmış  yeni 
geosiyasi  reallıqlar  fonunda  Tünciyə  Yaxın  və  Orta  Şərqdə,  о 
cümlədən  Azərbaycanın  da  daxil  olduğu  Cənubı  Qafqaz regio- 
nunda  gedən  prosesbrdə  öz  milli  maraqlanndan  çıxış  etməK 
smKanı 
əldə etdi.
Tünciyə 
böyüK 
iqtisadi  potensiala  malİK 
ö k ə  
olaraq  186 
mlrd  dollar ÜDM  ib   Yaxın və Orta Şərqin regional  qütbü rolu- 
nu  öz  üzərinə  götürməK  iqtidannda  bir  dövbtdir  (326,  73). 
Bununla  bərabər,  Tündyə  «Genişbndirilmiş  Yaxın  və  Orta
167

H.f.Məmmədova
Şərq»  regionunun  hərbi  güc  mərxəzidir.  Dünyanm  yegaııə  nə- 
həng  hərbt  təşKİlatı  NATO-nun  üzvü  olan  TürKİyənin  hərbi 
paramctrləri də bunu təsdiq edir.
Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 
başlandıgı  i k   günbrdən  Ttirnyə  Böytuc  M ilbt  Məclisində  prob- 
lemlə bağh müzaKİrələr apanldı, Ermənistanm txavüzfcarlıq siya- 
səti dünya ictimaiyyətinə çatdırıldı (1787,233-240;  178).
TürKİyə  beynəlxalq  sülhü  qoruma  fealiyyətinə  qoşul- 
maqla mtinaqişələrin həllində  iştiraıc  etməK üçün  öz mövqcyini 
açıqladı.  BMT-nin  həyata  Keçirdiyi  bir  sıra  tədbirlərdə  iştirax 
etdi,  ATƏT-in  Dağhq  Qarabağ  probleminin  həilində  əsas  rol 
oynaması üçün çox böyüK səy göstərdi,
Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi 
başlandığı  andan  etibarən  Türıdyə  Azərbaycanın  haqlı  mövqe- 
yiııi m üdafb etməıcb bərabər problemin sülh yolu ilə həlli üçün 
beynəlxalq  təşKİlatlar çorçivəsində  ardıcıl  siyasət yürütmüşdür, 
Tünciyə  Azərbaycan  ərazibrinin  işğalma  öz  narazılığmı 
bildirmiş,  Ermənistanm  işğalçılığı  i b   bağlı  d ə fə b rb   bəyanat 
qəbul  etmiş,  bcynəlxalq  informasiya  agentlİKbri  vasitəsib 
dünyaya çatdırmışdır.
Türkiyənin  XlN-i  Ermənistamn  genişmiqyaslı  təcavüzü 
barədə 
Azərbaycanm  XIN-  nin  bəyanatmı  yaydı  (1992-ci  ildə) 
və  bu  barədə NATO-  ya,  ATƏT-ə  və  BMT-  yə  məlumat verdi, 
TürKİyə  höKumət  nümayəndəbri,  həmçİnin  Qara  dəniz hövzəsi 
ölkəbrinin  müşavirəsində  son  hadisələrlə  bağlı  narahatlığım 
bildirdi. 
T ü m y ə  sözügedən problem in  həlli  m əsəbsində  MinsK 
qrupımnn 
fəaüyyəti  çərçivəsində,  xüsusib  ATƏT-in  sam m itb- 
rində,  öz layiqli mövqeyini nümayiş etdirdi.
Türıciyənm  öİKəmizə  göstərdiyi  davamh  siyasi,  iqtisadi 
və  hərbi  dəstəK  nəticə  etibarib  rəsmi  İrəvam  damşıqları  Praqa 
formatında davam etdirməyə  və prinsipcə qarşılıqh güzəştbrsiz 
Keçinməyin mümKünsüzlüyünü 
etiraf etməvə sövq etdi.
168
TiirKİyənin  XİN-i  Ermənistandan təbb etdi  Kİ  (1993-cü  il 
martm  31 ~də),  Azrəbaycana  qarşı  təcavüzıcar  əməlbrini  dərhal 
dayandırsın 
və  qoşunlam ı 
onun  ərazisindən  çıxarsın. 
Bəyanatda  deyilirdi  Kİ,  Ermənistanm  heç  bir  ölçüyə  sığmayan 
əməlləri  münaqişənin  d in c lk b  həlli  yolunda  mancobr  törədir. 
TürKİyənin  siyasi  rəhbərliyi  İrəvanı  müxtəlif  sülh  təşəbbüs- 
brinin  irəli  sürüldüyü  və  ziddiyyətlərin  aradan  qalciırılmasma 
dair  ATƏT  çərçivəsində  MinsK  prosesinin  imcişaf tapdığı  bir 
zamanda  məsuliyyətsiz  hərəKətlərdə  təqsirbndirirdi.  Baş  nazir 
Süleyman  Dəmirəl  Tündyədə  səfərdə  olan  Azərbaycan 
nümayəndə  heyətini  qəbul  edərKən,  kitərəfli  münasibətbrin 
inKİşaf etdirilməsi  məsəbləri  ib  yanaşı,  Dağlıq  Qarabağ müna- 
qişəsi  ib   bağh  mürəKKəb  vəziyyət  də  onlarm  diqqət  тэгк э- 
zində olmuşdur (125, 2 aprel  1993).
Ermənistanın  Azərbaycna  qarşı  qərəzli  ərazi  iddiaları  və 
işğalçıhq  məqsədilə  hərbi  m üdaxibbri  Türıtiyəni  bir  sıra təsir- 
edici  todbirbr görməyə məcbur etdi.  Tünriyə Ermənistandan  vo 
Ermənistana  uçan  bütiiıı  təyyarələr  üçün  öz  səmasmı 
bağlayaraq  Ermənistanı  işğalçjlıq  əm əlbrindən  çoKİndirrnəıc 
üçün  ona humanitar yardım  aparılmasınm  qarşısını  ıosdi  (261, 
407).  Türıdyə  hava  тэкаш   Emənistanm  iizüno  yalnız  1994-cü 
ildə  Azərbaycan  ib   Ermənistan  arasında  atəşıcəs  elan  edil- 
d k d ən  sonra açıldı.
Tünriyənin  gərginliyi  yumşaldaraq  Dağlıq  Qarabağ 
münaqişəsini  nizamlamaq  üçiin  Ermənistanm  iqtisadi  və  enerjt 
çətinlkbrilə  qarşılaşdığı  zamanlarda  yardımm  çatdırılmasına 
şoraii  yaratdığı  halda  beb,  Ermənistan  işğalçı  hücumlarını 
dayandırmadı  (268,  40-50).
Tünriyəyə  qarşı 
düşm ənçilİK  
siyasəti 
y e rid ilm ə s in d ə  
ön 
yerbrdən  birini  tutan  Ermənistanla  bir  sıra  dərin  ziddiyətbrin 
mövcudluğu,  Ermənistanı  idarə  edən  ifrat  m iib tçib rin   öz  siya- 
sətbrini  bir  qayda  olaraq  antitürK  prinsipi  üzərində  qurmalan, 
Ermənistanm  Tüm yəyə  qarşı  əsassız  ərazi  iddiaları  və  «ge-
Azarhttyaın  RespublİKasının xarici siyasstində
___________
Ernwnistan-Azzrbaycan  Dağlıq Qarabağ mütıaqişəsi
169

H .İ.M əm ım dova
nosicbdə  günahlandıraraq  ondan  təzminat  tələb  etməsi  (315), 
erm ənilərm   uydurm a  soyqınmını  şüar  edərəK  müsəlman  türıc- 
lərə  qarşı  soyqırım   siyasəti  həyata Keçirməsi,  erməni  lobbisi  və 
beynəlxalq  a b m d ə   Tündyənin  bütün  potensial  düşmənbrilə 
birbşərəıc  antitürK  cəbhəsi  yaratmaq  üçün  six  əməıcdaşlıq 
qurması,  Tünciyənin  Azərbayean  ib   ittifaqma  qarşı  aqressiv 
siyasət  yürütm əsi,  T ü m yəyə  qarşı  Rusiya  ib   hərbi  mütbfiqlİK 
etməsi  və  öz  ərazisində  Rusiyaya məxsus  hərbi  bazalan yerləş- 
dirməsi  V3  s.  bu  regionda  sülhə  və  əminamanlığa  ciddi  maneə- 
b r   olm aqla  (307)  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  həllini  də 
miimKÜnsüz edir.
TBM M   Insan  Haqlan  Tədqiqat  Komissiyası  Azərbay- 
canın Q arabağ bölgəsində  1988-ci ildən başlayaraq hər gün şid- 
dətbn ən   m üııaqişənin  dayandırılması  üçün  fövqəladə  toplan- 
tılar  və  müzaKİrələr  Keçirir,  Azərbaycamtı  haqq  işinin  Türıdyə 
və  dünya  ictim aiyyətim   çatdırılması  üçün  ardıcıl  olaraq  vacib 
qərarlar  qəbul  edirdi.  Bu  baxımdan  Heydər  Əliyevin  «Bir 
millət,  İKİ  dövlət»  ifadəsi  rəsmi  Ваю-Апкага  münasibətbrinin 
malıiyyətində m ühüm  amilə çevrildi  (245).
Bunurıla  bərabər,  Tünciyə  Ermənistana  qarşılıqlı  anlaş- 
maya  əsaslanan  qonşuluq  siyasəti  yürütməyə  üstiinlüK  verirdi. 
LaKİn,  Erm ənistanın  TürKİyəyə  qarşı  münasibəd  qətiyyən 
dəyişmədi.  B una  görə  də  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  həlli 
m əsələsində  hər  hansı  bir  razılıq  əldo  edilmodi.  ƏKSİnə,  Tünci- 
yənin  Erm ənistana  dair  mövqeyinin  yumşalması,  xüsusib 
Erm ənistan-A zərbaycan,  Daglıq  Qarabağ  miinaqişəsinə  müna- 
sibətdə  sort  m övqe  nümayiş  etdirməməsi,  başqa  sözb,  roəsə- 
b n in   dinc,  beynəlxalq  m exanizm br  vasitəsib  həll  edilməsinə 
dair m ünasibət bildirm əsi Ermonistanın cəsarotbnməsinə səbəb 
oldu,  Erm ənistam n,  Dağlıq  Qarabağdan  əlavə,  Azərbaycanın 
bir neçə rayonunu  d a  işğal  etrnəsi ı b  nəticəbndi.  Bundan sonra 
TürKİyə  rosmi  İrovanla  m ünasibətbrinə  bir  daha  diqqətb  ya~ 
naşm ağ a 
m əcbur  oldu,  sərhədbrini  brmənistanın  uzünə  bağlı
170
Azərbaycan Respublimsının xarici siyasatincb
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq  Qarabağ münaqişəsi
elan  etdi  və  nıəsələ  beynəlxalq  təşKİlatların  (ATƏT,  BMT) 
müzaırirəsinə çıxarıldı (262).
Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinə 
dair  BM I  TŞ-nm  822  saylı  qətnaməsi  qəbul  edildİKdən  sonra 
ABŞ,  Rusiya,  Tündyə may aymın  3-də  sülh təşəbbüsü i b   çıxış 
edərəK 
təKİiflər planı  işbyib hazırladılar (1993-cü  il  aprelin  30- 
da)  (508,  3  may  1993).  Adları  çəKİlən öİKəbrin sözügedən mü- 
naqışə  üzrə  «Təxirəsalmmaz  tədbirbrin  dəqiqbşdirilmiş 
cəd- 
vəli» Azərbaycan və Ermənistanm müzaKİrəsinə təqdim edildi.
Üç  dövbtin -  ABŞ,  Rusiya,  Türıdyə -  birgə  qərarma  gö- 
rə,  1993-  cü  il  mayın  27-nə  qədər  cəbhədəıd  erməni  hərbi 
q ü w ə b ri  işğal  etdiyi  Azərbaycan  ərazibrindən  çıxanlmalı, 
som a vəziyyət  bərpa olunmalı  idi.  Üçlüyün  qəbul  etdiyi  qərara 
görə,  erməni  tərəfı maym  7-dən  9-dəK  qoşunlarmı  Kəlbəcərdən 
çıxaracağına  dair  bəyanat  verməli,  torəflər  hərbi  əməliyyatları 
60  günlüK,  yəni  mayın  12-dəK,  dayandıracaqlannı  elan  etməli, 
m aym   14-də  beynəlxalq  m üşahidəçibr  Kəlbəcərdon  erməni 
qoşunlarmm  çıxanlmasmm  başa  çatdığını  təsdiq  etməli  idibr. 
M aym  17-  dən  isə  «5+1»  m əsbhətçibrm in  damşıqlan  Cenev- 
rədə  davam  etdirməsi  və  mayın  24-25-də  Romada  MinsK 
qrupunun iştiraKi  ib  m ə sb h ətb şm əb r aparılması  nəzərdə  tutu- 
lurdu  (10,  8  may  1993-cü  il).  Azərbaycan  tərəfi  bu  təidifbri 
vaxtında  müzaKİrə  edərəK  münaqişənın  sülh  yolu  ilə  həllinə 
torotdar  olduğunu  bildirəroK  may  ayının  6-da  sənədbri 
imzaladı  və  sənədbr  təKİif verən  tərəflərə  təqdim  olundu  (61, 
67).  LaKİn  qoşunlarmm  çıxanlması  müddətinin  mayın  14-dəK 
miiəyyənbşdirilməsinə  erməni  tərəfı  etirazını  bildirdi  və 
qoşunlann  çıxanlmasım  bölgəda  ATƏT-in  müşahidəçibri 
yerb şd irild İK d ən  
sonra  həyata  Keçirilməsini 
təKİif 
etdi.  Bu  az- 
mış  Kİmi,  erməni  tərəfi  Türıäyənin  təşəbbüsçübr  sırasından 
çıxanlmasmı tə b b  etdi.
1993-cü  il  may aymın  14-15-də  Mosxvada  Rusiya,  ABŞ,
l ürKİyə  nümayəndəbri  «C ədvəbə  yenidan  baxdılar,  əslində,
171

11. İ.Məmmado va
mühüm  bir  dəyişİKİİK  etmədən  maym  18-də  münaqişə  tərəf- 
brinə  təqdim  etdilər,  Mayın  25-də MosKvada  Rusiya və  Ermə- 
nistanın prezidentlərinin görüşündən sonra Ermənistan üçtərəfli 
Rusiya-Tündyə-ABŞ  sülh  planmdan  imtina  etdi.  Ermənistan 
tərəfi  Dağlıq  Qarabağ  ermənibrinin  Kəlbəcərin  boşaldılraasına 
daır ABŞ-Rusiya-Türıciyənin təqdim etdİKİəri  planla razı olma- 
dıqiarım  bildirdibr  və  bunu  imzalamaqdan  imtina  etdibr.  Bə- 
hanəbri  də  о  oldu Kİ,  Tündyənin  bu prosesdə  iştiraKim  məqbul 
saymırlar.
Dünyamn  bir  sıra  iri  dö vb tb ri  Türıdyə  Kİmi  sülhsevər 
dövbtlərin  Ermənıstanın  işğaiçılılıq 
hərəKətbrinin 
qarşısmı 
almaq  üçün  çağırış  və  bəyanatlarmı  quiaqardma  vuraraq 
Ermənistam  bir  qayda  olaraq  dəstəıdəməKdə  davam  etdibr.  О 
cümlədən  Rusiyanm  Ermənistana  yaxm  münasibəti,  yəni  RF- 
уэ  məxsus  hərbi  qüvvəbrin  bu  dövbtin  ərazisində  yerləş- 
dirilməsi,  MosKvanm  əlaltısma  çevrilmiş  Ermənistana  Qərbin 
münasibəti  böyüK  təəccüb  doğururdu.  Ebtta  Ermənistanın  RF- 
nın  yaxm  tərəfdaşı  və  Qərbin  siyasəti  əleyhino  birmənalı 
siyasət yürüdən  Iranla rəsmi  və  qeyri-rəsmi  münasibətbrindəKİ 
maraqlı  cəhətlərm  məlum  olması  b eb,  Qərbin  Ermənistan 
əleyhinə  ciddi  samcsiyalar  tətbıq  etməsini  reallaşdırmadı,  bu 
təcavüzkar dövbtə yardım, hətta davam etdi.  Bütün bunlar Tür- 
Kİyə  höjcumətinin  haqlı  etirazına  və  tənqidi  çıxışlar  etməsinə 
səbəb oldu.
Тйгк  d ö v b tb ri  başçılannm  1992-ci  il  30-31  oıclybarmda 
Keçirilmiş 
birinci 
zirvə 
toplantısında  qəbul  edilmiş  qərara 
uyğun  olaraq  1994-cü  il  oKtyabrm  18-19-da  Istanbulda  kinci 
zirvə  toplantısı 
Keçirildi. 
Burada  dövlət  başçılarmm  qəbul 
etdİKbri  bəyanatda  (Istanbul  bəyanatı)  BMT  vo ATƏT-in  prin- 
sipbrinin  (208)  beynəlxalq  münasibətlərdə  vacibliyi,  habeb 
həmin  prinsipbrə,  ən  əvvəl,  d ö v b tb rin   ərazi  bütövlüyü  prin- 
sipinə  vs  zor  işlədilməsi  yolu  i b   onlann  sərhədbrinin  dəyiş-
172
dirilm əsinin  yolverilm əzliyi  prinsipinə  hörmət  edilm əsinin  zə- 
ruriliyi qeyd edildi 
(180;  10,  21  oKtyabr 2004-cü il).
TürKiyənin  Xarici  Işb r  Naziri  Ə.Inönünü  qəbul  edəi'Kən 
(1995-ci  il  mart  ayının  5-də)  Heydər  Əliyev  görülmüş  böyüK 
tədbirbrə və MinsK qrupunun həmsədrbri  ib  Baıcıda Keçirilmiş 
çoxsaylı  görüşbrə  baxmayaraq  münaqişənin  həllində  heç  bir 
irəlibyişin  olmadığmdan  narahatlığını  bildirdi.  Həmçinin 
MinsK qrupunun  fəaliyyətinin gücbndirilməsi  üçün Tündyənin 
fəallıq 
göstərməsinin vacibliyini önə çəfcdi.
Qeyd  edildiyi  ximi,  Dağlıq  Qarabağ  probleminin  diplo- 
matİK-siyasi  həlli  daimi  olaraq  TürKİyə  xarici  siyasətinin  əsas 
istiqamətbrindən  birini  təşıdl  etmişdir.  Bunun  İKİ  əsas  elemen- 
tini  xüsusi  vurğulamaq  lazımdır:  1.  Beynəlxalq  təşıdlatlarda 
problemin  həllinə  hər  cür  diplomatİK-siyasi  dəstəic;  2.  Erməni 
təzavüzünün  d əf  edilməsi  istiqamətində  Azərbaycana  hərbi 
yardım.
Tünriyə  siyasi  partiya  rəhbərbrinin  1999-cu  il  28  mayda 
im zaladıqlan  Koalisiya  höıcuməti  protoKolunda  deyilir;  «Ermə- 
nistanla  əlaq əb rin   yaradıla  bilməsi  üçün  əsas  şərt  bu  ö k ə n in  
Azərbaycan  torpaqlannın  işğalına son qoyması,  TiirKİyəyə qar- 
şı  beynəlxalq  ab rn d ə  apardığı  düşmənçilİK  ıcampaniyasmdan 
im tina etm əsidir» 
(111).  Tüm yənin  ali  rəhbərliyi Ermənistanm 
Türıciyəyə  qarşı  ərazi  iddiasından  və  Azərbaycan  torpaqlarmın 
işğahndan 
əl  çəKməyəcəyi  halda  AnKara-İrəvan  münasibətlə- 
rinin  bərpasm ın  mümKün  olmayacağım  dəfələrlə  bəyan  etmiş- 
dir.  Hətta  beynəlxalq  təzyiqbrin  b e b ,  T üm yəni  güzəştə  get- 
т э у э  m əcbur edə bilm əyəcəyini bildirmişdir.
Məlumdur Kİ, Azərbayeanla Tünciyə  birgə  fəalliyyət nəti- 
cəsində  beynəlxalq  səvıyyədə  müəyyən  uğurlara  nail  olmuşlar. 
B eb   kİ,  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi- 
пэ dair BMT TŞ-mn 7 bəyanatı və 4 qətnaməsi, IKT-ın bir neçə 
qətnaməsi,  ATƏT-in  Budapeşt,  Lissabon  və  Istanbul  samrnit-
Azərbayean RespubliKasuun xarici siyasətituh
___________
Ermənistan-Azjrbaycan Dağlıq Qarabağ mütıaqişəsi
173

H.İ.Mdmmədo va
lərində  qəbul  edilmiş  qətnamələr  və  qərarlar  deyiiənlərə  əyani 
sübutdur (162,  236-237).
Istanbul  zirvə görüşündə  (18-19  noyabr  1999-cu İ )   qəbul 
edilmiş  siyasi  bəyannaməyə  yalnız  Ermənistan-Azərbaycan, 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  ilə  bağlı  yaranmış  mövcud  vəziy- 
yəti 
əks 
etdirən  və  münaqişə  tərəiləriııi  dialoqu  MinsK  qrupu 
çərçivəsində  davam  etdirməyə  səsləyən  20-ci  maddo  daxil 
edildi (461; 462).
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinm  həlli  raissiyasmı  həyata 
Keçirən 
ATƏT-in  həmsədrbri  K.Kavano,  J.İ.Qayyard  və 
N.Qribkovun  2000-ci  ilin  dekabr  aymm  əw əllərində  sözü- 
gedən  münaqişənin  nizama  salmması  yönümündə  görülmüş 
işiərin səviyyəsi  ilə tanış  olmaq və yeni 
təkiifbrm  
hazırlanması 
üçün  ən  mühüm  detalları  müəyyən  etmək  m əqsədib  Tü~ 
rkiyənin  xarici  işlər naziri  I.Cemlə  görüşmələri,  bunun  ardınca 
Qars  vilayətinə,  oradan Naxçıvana,  sonra isə  İrəvan-Xankəndi- 
Bakı  marşrutu  ilə  bölgələrə  səfər  etm əbri  yeni  və  müsbət 
görünüş  yaratdı  (27).  Eyni  zamanda  Ermənistan-Azərbaycan 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  həllində  miihüm  rol  oynayan 
ATƏT  nümayəndələrinin  Türıciyəyə  səfəri  bizə  qardaş  olan  bu 
ölkənin  geosiyasi  mövqeyinin  çox  mühüm  rol  oynaya  bibcəyj 
barədə  beynəlxalq aləmdə 
fiKİr 
formalaşdığmı nümayiş etdirdi.
Sözü gedən  münaqişo i b  bağlı  TürKİyənin rəsmi mövqeyi 
bu 
öİKənin 
nüfuzlu  «Zaman»,  «Milliyet»,  «Hürriyyet»,  «Cüm- 
huriy>ret»,  «Yeni  Yüzyıl»,  «Sabah»,  «Tureish  Daily News»  və 
digər  mətbu  orqanlarmda  geniş  işıqlandırılmış,  əsl  həqiqətin 
Türnyə  və  e b c ə   də  dünya  ictimaiyyətinə  çatdırılmasmda 
mühüm rol oynamışdır (177;  292).
Münaqişə  başlanandan  TürKİyənin  Kütbvi  informasiya 
vasitələri  Dağlıq  Qarabağ  probleminin  əsl  malıiyətini  dünya 
ictimaiyyətinin  diqqətinə  çatdırmaqda  əvəzsiz  rol  oynamış  və 
oynamaqdadır.  Emıənistan-Azərbaycan,  Dağbq  Qarabağ  mü- 
naqişəsinin  başvermə  səbəbləri  haqqmda  эп  dolğun,  sistemli, 
obyeKtiv  məlumatlar  Türeiyə  mətbuatmm  əsas  mövzularından
174
birini  təşKİl  etmişdir.  Dünya 
öİKəbrinin 
mətbuat  orqanlan 
Ermənistanın  Azərbaycana  təcavüzü  haqqmda  эп  operativ  və 
dəqiq  məlumatları  məhz  Tünäyənin  xəbər  agentlİKİərindən 
almışdır.  Hətta  Türıciyə  televiziyalan  vasitəsilə  Ermənistanm 
hərbi  təcavüzü  və  hərbi  əməliyyat  proseslərinə  dair  canlı 
reportajlar verilmişdir.
Yeri  gəlmişKən,  bir  məsələni  də  qeyd  etməx  lazımdır: 
TürKİyənin  Qafqazla bağlı region siyasətində Ermənistan-Azər- 
Ьаусап,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  muhüm  yer  tutmasına 
baxmayaraq, 
m ünaqişənin 
həllİndə  məhdud  irmcanh  tərəf 
Kİmi 
çıxış  etməyə  məcbur  olmuşdur.  Tüm yənin  NATO-nun  iizvü 
olduğuna  görə  Azərbaycana  hərbi  cəhətdən  котэкНк  göstərə 
bilməməsi və eləcə də Ermənistanm MDB çərçivəsində Ко11ек- 
tiv  TəhlüKəsizlİK  ToşKİlatmm  üzvü  olması  bu  dövbti  müna- 
qişənin  tənzimlənməsi 
i b  
bağlı  hərbi  təzyiq  imKanlarından 
məhrum etmişdir.
Türıäyə  i b   Erməmstanın  münasibətlərmm  bərpası  üçün 
TiirKİyə höKuməti  tərəfındən тйэууэп  şərtbr irəli  sürülmüşdür 
k
İ,  bunlarm  da  sırasmda  эп  əsası  Ermənistanm  işğal  etdiyi 
Azərbaycan torpaqlarını azad etməsidir (292,22).
Azərbaycan  RespublİKasmm  Baş  Naziri  kimi  Ilham 
Əliyev  TiirKİyəyə  rəsmi  səfəri  zamam  öz  çıxışmda  demişdi: 
«ÖİKəmiz  üçün  ən  önəmli,  ağır  problem  olan  Ermənistan- 
Azərbaycan  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  məsəbsində  biz  qar- 
daş  Türeiyənin  dəstəyini  daim  hiss  edirİK.  Bu  dəstəıc  Azər- 
baycan  müstəqilliyə  qovuşduqdan  sonra göstərilibdir və indi  də 
davam  edir.  Bu  dəstəyə  arxalanaraq  hesab  edirİK  kİ,  müna- 
qişəyə  son  qoymaq  olar.  Biz  istəyirİK  onu  sülh  yolu  ib ,  amma 
ədabtli 
şəK İldə 
həll  edəıc.  Işğalçı  Ermənistan  qoşunları  Azər- 
baycan  torpaqlarmdan  çıxmalı,  Azərbaycamn  ərazi  bütövlüyü 
bərpa  olunmalı  və  müharibə  nəticəsində  qaçqın  və 
KöçKün 
və- 
ziyyətinə  düşmüş  bir  milyona  yaxın  azərbaycanlı  vətəndaşı  öz 
doğma torpaqlarına qayıtmalıdır» (13,  60).
Azərbaycan RespublİKasımn xarici siyasətiruh
___________
Ermsnistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
175

H.İ.Məmmədo va
Azərbaycan RespubiİKasmın Prezidenti Ilham Əliyev tünc- 
dilli  dövlotbrin  və  topluluqlarm  10-cu  dostluq,  qardaşlıq  və 
əməıcdaşlıq 
qunıltayındaKi  çıxışmda  Ermənistanm  ifşası  isti- 
qamətində səybrin daha da artınlması vacibliyini  önə çəıcmişdir: 
«Bəzi  hallarda  bizim  haqqımızda  süni  şəıcildə  mənfı  rəy  for- 
malaşdırılır  və  bımun  arxasmda  Tündyə  vo  Azərbaycana  qarşı 
düşmənçilk  mövqeyi tutan erməni  lobbisinin fəaliyyəti  dayamr. 
Biz  bunu  çox  gözəl  bilirİK və  hiss  edirİK.  Bizim  əleyhimizə  çox 
böyüK,  miitəşəKKİl,  böyÜK 
maliyyə  dəstəyinə  malİK  olan və  bəzi 
riyaKar siyasətçilər  tərofındən dəstəıdənən erməni  lobbisi  fəaliy- 
yət  göstərir.  Biz  onların  təbliğatını  ifşa  etməliyk,  darmadağm 
etməliyk,  ancaq  müdafıə  naminə  yox.  Biz  hücum  etməliyk, 
çİİiikİ həqiqət bizim tərəfımizdədir» (10,11  sentyabr 2003).
Ilham  Əliyev  həmin  tədbirdə  ermənilərin  türe  dünyasma 
qarşı  apardığs  bədnam  siyasətin ifşası  istiqamətində daha mütə- 
şəkk
İI 
fəaliyyətə ehtiyac oldugunu vuığulayaraq bildimıişdir 
Kİ, 
«Azərbaycan  heç  vaxt  torpağmda  k i n d   erməni  dövbtinin  ya- 
ranmasına  yol  verməyəcəKdir.  Azərbaycan  bütün  imKanlarım 
səfərbər  edib,  diplomatix,  siyasi,  iqtisadi,  hərbi-  bütün  imıcan- 
lardan istifadə  edib  öz doğma toıpaqlanm  azad edəcəıcdir»  (10,
11  sentyabr 2003).
[Iham  Əliyev  2004-cü  il  aprelin  13-14-də  Tündyədə  rəs- 
mi  səfərdə  olareən  MinsK qrupunun öz tizərinə  götürdüyü vasi- 
təçilk   missiyasım  layiqincə  doğrultmadığmı  bildirməKİə  Dağ- 
hq  Qarabağ  münaqişəsinin  nizamianması  prosesində  hadisə- 
brin  məhz  Azərbaycamn  xeyrinə  inKİşaf  etdiyini  də  vurğu- 
lamışdır.  Bunun  əsas  sobabi  2003-cü  ilin  sonlarmdan  başla- 
yaraq  ATƏT-in  MinsK  qrupunun  getdkcə  dalıa  qəti  və  prinsi- 
pial mövqe tutmasmın başlanması idi  (10,  15  aprel  2004-cü il).
B e b lk lə ,  Azərbaycan  RespublİKasınm  TürKİyə  Cümhu- 
riyyəti  i b   birgə  yürütdüyü region  siyasəti  Dağlıq  Qarabağ  mü- 
naqişəsinin  həllində  ugurlu  nəticə  əldə  edibcəyinə,  Azərbay- 
canın ərazi bütövlüyünə nail  olunacağına böyüK inam yaradır.
176
Azarbaycan Respublimsmın xarici siyasMiıub
Erımnistan-A гэг bay can Dağlıq  Qarabağ münaqişəsi
3.3. İ ra n  Islam R espublikası
Qarabağ məsələsinin dine  siyasi  yollarla həllində vasitəçi 
ö k ə b rd ə n   biri  Iran  Islam  Respublkası  oldu.  Onun  səyləri 
əsasən  1992-ci  ilin  fevralından başlandı.  Dağlıq  Qarabağa 8-10 
nəfərlk müşahidəçilər qrupunu yerbşdirməyi  tƏKİif edən  Iranın 
səyləri