AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

gələcəKdə 
ermənilərə  verilə  bibcəyi  uzaq- 
görənliyi  idi.  Həmçinin  bu,  Rusiya  imperiyasının  «parçala, 
höKmranlıq 
et» siyasətinə xidmət edirdi.
B e b lk lə , Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranan zaman 
dö vbtin ərazisi  114 min 
kv
.
khi
 idi. Azorbaycan SSR yarananda 
bu  rəqəm  86,6  min  к у .к т-э  enmişdir.  Göründüyü  Kİmi,  həmin 
ərazilər  SSRI  dövriində  MosKva  tərəfindən  hissə-hissə  Ermə- 
nistana verilmişdir.
Qeyd  etməK  lazımdır 
Kİ, 
ermənibr  Azərbaycan  tc^aqla- 
n m n   Ermənistana  birləşdirilməsi  iddiasmdan  heç  vaxt  əl 
çəıcməmişbr.  Bu  məqsəd  uğrımda  onJar  ardıcıl  iş  aparmış,  əl- 
verişli  məqamlardan  məharət  və  т э к г Ь   istifadə  etmişbr. 
DQMY-ni  də Ermənistana birbşdirməK üçün onun erməni oha- 
lisini daim ruhlandırmışlar.
Ümumiyyətlə,  Rusiyamn  Qafqazda, 
x ü su sib  
türe-müsəl- 
man 
d övlətb ri  arasmda 
eraıəııi-xristian 
d ö v b ti 
yaratmaq 
planı 
baş tutduğu üçün yerli  əhalinin- 
türK-müsəlmanların 
sıxışdırıla- 
raq 
süni 
surətdə  sayınm  azaldılması  və 
erm ənibrin 
sayca  artı- 
rılması  siyasəti  davam  etdirilmişdir.  SonraKi 
dövrbrdə  do 
Qa- 
rabağın  demoqrafiyasınx 
erm ənibrin 
xeyrinə  dəyişməıc  üçün 
Dağlıq  Qarabağ  ərazisində  daha  çox  erməni  raəsKunlaşdmnaq, 
azərbaycanldarı  bölgədən  sıxışdırıb  çıxarmaq  siyasəti  davam 
etdirilmişdir.  M üxtəlif  üsullarla  yerli  əhalini 
yurd-yuvasmdan 
didərgin 
salmaq,  toфaqlaгıш 
mənimsəməK 
adi  hala  çevril- 
mişdir.  Erməni  ideoloqlarınm müxtəlif şəKİldə pərdəbməK istə- 
m əb rin ə 
baxmayaraq 
aşKarda 
olanı odur Kİ, bu 
siyasətin 
əsasmı 
ermənilərin  Azərbaycana  qarşı  toфaq  iddiaları 
təşKİl 
etmişdir.
50
Azvrhaycan Respublimsimn xarici siyasətində
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ miinaqişəsi
Erməni  siyasətbazları  üçün  uydurma d ö v b tç ilk  tarixi  yazanlar 
“Şərqi  Ermənistan”,  ’’Qərbi  Ermənistan”,  “BöyüK  Ermənistan” 
xülyalan  ib   tarixi  saxtalaşdırmış,  Qarabağsn  sonraKi  faciələri- 
nin başlanğıcmı qoymuşlar (145;  146).
BeblİKİə,  erm ənibr Azərbaycan Ш гкЬгтэ  qarşı  bəşər ta- 
rixində  görünməmiş  vəhşiiİKİər,  soyqınmlar,  depotasiyalar  ho- 
yata Keçirmişbr.  Bir əsrdə  azərbaycanlı əhali  ermənilər tərəfın- 
dən  İ
k
İ  dəfə  soyqırıma  məruz  qalmışdır,  S ovetbr  dövründə 
Dağlıq Qarabağın Ermənistana birbşdirilməsi üçün DQMV-  də 
gizli  iş b r  aparan  erməni  siyasətbazları  və  erm ənipərəstbr 
«TürKsüz  Ermənistan»  yaratmaq,  etniıc  təm izbm ə  aparmaq 
m əqsədib dəhşətli  faciəbr törətm işbr.
«TürKsüz  Ermənistan»  siyasəti  müharibədən  sonra  özü- 
nün  yeni  mərhələsinə  qədəm  qoydu.  Bu  məqsədlə  Emıənistan 
SSR-də,  yəni  tarixi  Qərbi  Azərbaycan  toфaqlaпnda,  arzuolun- 
maz  şəxsbr  hesab  olunan  aborigen  azərbaycanlılara  qarşı  bir 
neçə  dəfə rəsmi  deportasiya həyata Keçirildi,  B e b   ki,  1947-ci  il 
deKabrın  23-də  SSRI  N azirb r  Soveti  «Ermənistan  SSR-dən 
Kolxozçularm 
və başqa azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan  SSR- 
in  Kür-Araz  ovalığma  Köçüriilməsinə  dair»  4083  saylı  qərar 
qəbul  etdi  (228;  229;  230).  Qərarın  1-ci  və  11 -ci  bəndbrində 
deyilirdi:  «1948-1950-ci  illərdə  Ermənistan  SSR-dən  100  min 
koIxozçu  və  digər  azərbaycanlı  əhali  Könüllü  olaraq  Azər- 
baycan  SSR-nin  Kür-Araz ovalığma  -  10 mini  1948-ci  ildə,  40 
mini  1949-cu  ildə  və  50  mini  1950-ci  ildə  Köçürülsün.  Ermə- 
nistan  SSR  N azirbr  Sovetinə  icazə  verilsin  kİ,  azərbaycanh 
əhalinin  Azərbaycan  SSR-in  Kür-Araz  ovalığına 
Köçürülməsi 
ilə  əlaqədar  onlarm  boşaltdıqları  tİKİlibrdən  və  yaşayış  ev b - 
rindən  xaricdən  Ermənistana  g əb n   crm ənibr  ycrbşdirməK 
üçün  istifadə etsin» (228).
K öçürübnbr  üçün  aym lmış  vəsaitin  isə  yalnız  45-47  %- 
dən  istifadə  edilmişdi.  Digər  tərəfdən,  maraqlıdır 
k
İ, 
azərbay- 
caniıların tərk edilmiş Kəndbrinin çoxu boş qaldı.
51

H .İ.M sm m sdova
Azərbaycanlılarm  Ermənistan  ərazisindən  deportasiyası 
prosesi  Sovet  haıdmiyyəti  illərtndə  heç  vaxt  dayanmamışdır. 
Sovet  partiya  və  oövlət  rəhbərliyində  mühüm  mövqelər  tutmuş 
erməni  miİhtçiləri  hər  bir  əlverişli  məqamdan  və  fürsətdən 
istifadə ebrəK Azərbaycanm Qarabağ bölgəsinə olan ərazi iddia- 
larmı  həyata  Keçirməyə  çahşırdılar.  M koyan  SSRI  Ali  Soveti 
Rəyasət  Heyətinin  sədri  о1агкэп  Sovet  rəhbəri  Xruşova  təKİif 
etmişdi  Kİ,  Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayətini  Ermənistana 
birbşdirsin. Xruşov ona belə bir cavab veraıişdi:  «Mən bir sutKa 
ərzində  DQMV ermənibrinm Ermənistana Köçürülməsi  üçün  12 
min horbi  yüK maşmı ayırmağa hazıram» (429,16-17).
Dağlıq  Qarabağda  erməni  separatizmi  1988-ci  ilin 
əw əllərində  yenidən baş  qaldırdı.  Em ıənibrin  bu  separatçı  hə- 
rəKƏtlnrinin arxasmda Dağlıq Qarabağın  Azərbaycandan  ayrıla- 
raq  Ermənistana  birbşdirilm əsi  Kİmi  шэкгМ  bir  məqsəd  durur- 
du  (442).  Ermənistanda yaradılmış  «Qarabağ» və  Dağlıq Qara- 
bağdaKi  «Кгипк» Komitəbri  1988-ci  ilin əvvəlbrində mitinqbr, 
tə tilb r  təşKİl  etməyə  başladılar  (371).  I1k  mitinqdə  «miatsum» 
çağırışı  i b   başlanan  bu  hərəKat  bir  muddət  sonra  erm ənibrin 
Azərbaycan,  eb cə  də  SSRI  höKumotinə təzyiqbr etrm ıdə Dağ- 
lıq  Qarabağın  Ermənistana  birləşdirilməsi  təbbi  ilə  getdİKcə 
daha  da  gücbndi.  Erməni  liderbrin  açıq-aşKar  səsbndirdİKbri 
«antisovet çağnşlarınm qarşısı  alınmadığı  üçün» onlar get-gedə 
mütəmadi 
xaraKter 
almağa başladı.
SSRİ  rəhbərliyi  tərəfindən  məsələlərin  Kortəbii  axarma 
buraxılması  və  açıq-aşKar  fəaliyyətsizlİK  ona gətirib  çıxardı 
k
İ, 
1988-ci  il  mayın  11-də  Ermənistan  SSR-in Ararat  (Ağn)  vadi- 
sində  Azərbaycan  lo n db rin ə  qabaqcadan  hazırlanmış  siiahlı 
basqmlar  edildi,  nəticədn  orada  yaşayan  çoxsaylı  azərbaycanlı 
əhali  öldürüldü,  e v b ri  dağıdılaraq  yandırıldı,  qarət  olundu  və 
onlar doğraa dədə-baba yurdundan didərgın salmdılar.
1988-ci  ilin  fevralmdan  Dağlıq  Qarabağda  gərginbşən 
vəziyyət  (495)  aym  13-dən  bölgənin  Ermənistana  birbşdiril-
52
Ä&roGjfotf HesputiiKasıhm xarici siyasətindd
Ermənistan~Az;>rbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
məsi  tə b b ib   Keçiribn  m itin q b rb   müşayiət  olunmağa  başladı.
1988-ci  ilin  iyulunda  DQMV-nin  Azərbaycan  təncibindən 
çıxması  (431),  1989-cu  ildə  isə  vilayətin  Ermənistana  birbş- 
dirilməsinə dair qərar qəbul edildi (432).
Azərbaycan xalqı  1987-ci  ilin axırlarmda süni  surətdə ya- 
radılan  uydurma  Dağlıq  Qarabağ  problemini  e b   i k   günlərdən 
respublİKanın  ərazi  bütövlüyünə  qarşı  yönəldilmiş  cəhd  Kİmi, 
vətəndaşlarm  Konstitusiya  hüquqlarınm  pozulması  акй  Kİmi 
qarşıladı.  SSRI  höKumətinin  və  Sov.IKP  MK-nm  gördüyü 
tədbirbr,  о  cümlədən  qanlı  BaFa  qırğmı  sübut  edir 
k
İ,  Dağlıq 
Qarabağ münaqişəsi  müfəssəl şəKİldə hazırlanmış əməliyyatdır. 
«Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayətinin  sosial-iqtisadi  inKİşafmın 
sürətbndirilməsi  haqqında»  Sov.IKP  MK-nın və  SSRI N azirbr 
Sovetinin  1988-ci  ilin martında qəbul  etdiyi xüsusi qərar SSRI- 
nin  tarixində  görünməmiş  bir  şey  idi  və  e b   bunun  özü  də 
MərKəzb  Ermənistan  rəhbərliyi  arasında  sövdələşmə  olduğuna 
damlmaz  sübutdur  (419).  Mahiyyət  etibarib  həmin  lttifaq 
qərarı  i b   Dağlıq  Qarabağm  Azərbaycan  SSR-dən  qoparılması 
üçün sosial-iqtisadi bünövrə qoyulurdu.
Muxtar  vilayətdə  xüsusi  idaro  formasımn  tətbiq  edilməsi 
haqqında  SSRI  Ali  Soveti  Rəyasət  Heyətinin  1989-cu  il  12 
yanvar  tarixli  fərmanı  Dağlıq  Qarabağm  Azərbaycanm  tabeli- 
yindən  çıxarılması  strategiyasmda  məreozİn  atdığı  növbəti  ad- 
dım  oldu (246).  Dağlıq  Qarabağa rəhbərlİK 
mərKəzin 
nümayən- 
dəsi A. VolSKİnm  sədrliyi  ib  Xüsusi Idarə Komitəsinə tapşırıldı. 
Əslində  isə  bu,  Dağlıq  Qarabağm  Azərbaycanm  tərıäbindən 
çıxarılması а е т з к  idi (174,29).
SSRI-nin tarixi m ərhəbbrində milli m əsəbbrin həllindəKİ 
deformasiyalar,  rnəcburi assimiliyasiya, bir xalqın Kütləvi  depor- 
tasiyası,  onlann  nəinKİ  milli,  həmçinin  adi  insan  hüquqlarından 
məhrum  edilməsi,  süni  şəıdldə  bir  xalqın  «kökIü»  olanlara  və 
«
kök
I
ü
 
olmayan»lara bölünməsi, məqsədəyönlii şəKİldə xalqların 
miqrasiyası,  ittifaq  və  muxtar  respublka  sərhədbrinin  sərbəst
53

H.İ.Məmmədova
müəyyənbşdirilməsi,  azsaylı  xalqlarm  milli  maraqlarmm  unu- 
dulması,  obyeıctiv  milli  prosesbrdən  imtinalar  öz  əı(401,  62).  Keçmiş  SSRI-nin 70 qaynar nöqtəsi varch 
k
İ, bunlarda 
milli  münaqişəbr həddini aşmışdı.  Münaqişəbr Qafqaz və Mol- 
daviyada daha geniş vüsət almışdı (174, 82).
Hesaba  alsaq  kİ,  Qafqazda  30-dan  artıq  milli  gərginlk 
ocağı  mövcuddur,  onda  dem əliyk 
k
İ, 
Azərbaycan  və  Ermənis- 
tan  arasında  tamamilə  başqa  bir  proses  -   silahlı  milli 
KonflİKt 
yaşanır.  Bunun başlıca səbəbi, yuxarıda qeyd etdiyimiz Kİmi, Er- 
mənistamn heç bir əsası olmayan ərazi  iddialan və  Dağlıq Qara- 
bağ əhalisinin erməni hissəsinin separatçı çıxışlandır (174, 83).
Rusiyamn  Cənubi  Qafqaza  ayaq  basdxğı  gündən  Azər- 
baycan  xalqma  qarşı  həyata 
Keçirilən 
bütän  soyqmmlarmm,  о 
cüm b d sn   1905-1907-ci  ilb r  qırğmlarmın,  1918-ci  il  Mart  soy- 
qnm m ın,  sovet dövründəKİ bütün qanlı repressiyalarm, 20 Yan- 
var  qırğmmın (366),  Xocah  soyqırımmın,  Dağlıq  Qarabağ mü- 
naqişəsinin  də  əsasmda  məhz  bu  siyasət-  Rusivanm  imperi- 
yapərəst,  şovinist  dairələri  i b   «BöyüK  Ermənistan»  xəstəliyinə 
tutulmuş erməni m ilbtçibrinin ittifaqı durur (305;  496).
1989-cu il deKabr ayımn  l-də Ermənistan SSR Ali  Soveti 
«Ermənistan  SSR-in  və  Dağlıq  Qarabağm  birbşm əsi  haqqın- 
da»  qərar  qəbul  etməsilə,  əslində,  həm  Erməmstanm  Azərbay- 
cana  qarşı  ərazi  iddiası,  həm  də  Azərbaycamn  ərazi  bütövlüyü 
və suverenliyino qosd 
etmoK 
cohdi bsdiq olundu.
Həmin  dövrdən  başlayan  prosesbr  ardıcıl  olaraq  davam 
etdi (54;  313).  B eb  
k İ ,  
1990-cı ilin fevralında Ermətıistan SSR- 
dən  azərbaycanlıların  deportasiyası  başa  çatdı,  Ermənistan 
SSR-dən  Azərbaycana  243682  nəfər  qaçqıtı  gəldi.  Bu  zaman 
erm ənibrin  terror  və  işgəncəbri  nəticəsində  220  nəfər  həlaıc 
olmuş,  1154  nəfər yaralanmışdı  (3945,  38;  405;  435;  454;  505, 
p.2).  1991-ci  il  yanvarın  9-da  erm ənibr  Qaladərəsi  Kəndinin 
yaxınlığında,  Laçm-Şuşa  avtom obil  yolunun  6-cı  Kİlometrli- 
yində  daha  bir  qanlı  hadisə  törətdibr:  «Молодежь  Азербай­
54
Azarbaycan RespublİKasımn xar'ıci siyasətinch
Ermənistan-Aznrbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
джана» qəzetinin xüsusi müxbiri  Salatm Əziz qızı  Əsgərovanı, 
Kəşfıyyat  bataloyonunun  Komandiri  podpokovnİK  Anatoli  Mi- 
xayloviç  Illarionovu,  Laçm  ■•ayonu  hərbi  Komendantlığı  qərar- 
gahmm rəisi  mayor  Iqor  Yuryeviç Ivanovu və sovet ordusunmı 
çavuşu Ivan Ivanoviç Qoyegi  getdİKİəri avtomaşmda atəşə tuta- 
raq  öldürdübr.  ABŞ  senatı  isə  iyunun  25-də  erm ənibrin Azər- 
baycan  ərazisindən  «zorla  Köçürülməsini»  pisbyən  qətnamə 
qəbul  etdi,
SSRİ-nin  dağılması  i b   Ermənistanın  Azərbaycana  qarşx 
təcavüzü yeni m ərhəbyə qədəm qoydu.
1.2.  Ermanistan- Azərbaycan, Dağlıq  Qarabağ 
münaqişəsi müstəqilliyin  ilk dövründə
SSRİ-nin  parçalanması  prosesinin  gedişində  onun  tərKİ- 
binə  daxil  olan bir sıra respublİKalarda müxtəlif zəminlərdə  sü- 
ni  olaraq  münaqişə  ocaqlan  yaradılırdı.  B e b   münaqişə  ocaqla- 
rmın  yaradılmasında  bu  respublİKalarda  öz  təsir  gücünü  qoru- 
yub  saxlamaq istəyən Kreml rəhbərliyi  maraqlı idi (451).  Azər- 
baycan  RespublİKasmın  Dağlıq  Qarabağ  bölgəsində  уэ  onun 
ətrafında  erməni  separatçılarmın  iştiraKi  i b   başlanan  hadisələr 
də bu siyasətin tərxib hissəsi idi.
Azərbaycan  toф aqlaпna  qarşı  daim  iddialarda  olan  er- 
m ənibr  XX  əsrin  80-ci  ilbrinin  sonlarında  öz  havadarlarma 
arxalanaraq bu dəfə  də Dağlıq Qarabağda separatçılıq  fəaliyyəti 
göstərməyə  başladılar  (107).  M asəb  burasmda  idi  kİ,  böJgədə 
baş  verən  hadisəbrin  əsas  mahiyyəti  dünya  ictim aiyyətindən 
giz.lədifirdi.  Burada gedən proses 1эгэ rəhbərlİK isə,  əsasən,  Kre­
mlin  muxtar  vilayətdə  yaratmış  olduğu  və  baş verən  hadisəbrə 
qeyri-obyeKtiv 
mövqedən  yanaşan  Dağlıq  Qarabağ  üzrə  xüsusi 
idarəçilik  institutuna həvab  olunmuşdu.  Bu  qıırum  Dağlıq  Qa-
55

H.İ.Məmmədova
rabağla  əlaqədar  yaranmış  probiemin  yalnız  məhəlli  münaqişə 
ocağı kim i 
tanmmasma 
çalışır və bir dövlətin torpaqlarının baş- 
qa  bir  d övbtin  ordusu  tərəfmdən  işğal  oluaması  faıctmı  geniş 
ictimaiyyətdən  gizli  saxlamağa  cəhd  göstərirdi.  Həm  də  BMT, 
ATƏT  Kİmi  beynəlxalq  təşkilatlar  və  digər  bir  sıra  qurumlar, 
SSRİ-nin  özünün,  hələ  də  yaşamaqda  davam  etdiyinə  görə,  bu 
problem in  öhdəsindən  gələ  biləcəyinə  inanırdılar.  Azərbaycan 
RespublİKasının  İIk  ilbrində 
(1991-1993)  ona  rəhbərlk  edən 
hökum ətlərin 
isə  Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq  Qarabağ mü- 
naqişəsinin  həllinə  dair  Konsepsiyası  yox  idi  (181).  Münaqişə 
isə getdikcə 
dərinbşirdi.
1991-ci il OKtyabrın 29-da Azərbaycan Hava Yollan Konser- 
ninin  Yevlax  Aviasiya  Şincətmə  məxsus  AN-2  təyyarəsi  DQMV- 
nin Əsgəran rayonunda vuruldu. TəyyarədəKİ üç nəfor yandı.
Noyabrm  20-də  DQMV  Xocavənd  rayonunun  QaraKənd 
Kəndi 
yaxınlığında Azərbaycana məxsus hərbi  vertolyot partla- 
dıldı:  Azərbaycan Respublkasm m  dövbt Katibi  T.K.Ismayılov, 
Baş  ProKuroru  I.I.Qayıbov,  d ö vbt  müşaviri  M.N.Əsədov,  baş 
nazirin  müavini  Z.S.Hacıyev,  SSRI  xalq  deputatları  V.C.Cə- 
fərov,  V.H.Məmmədov,  Azərbaycan  RespublİKası  Prezidenti 
aparatmm  şöbə  müdiri  O.M.Mirzəyev,  DQMV  proıcuroru
I.A.PlavsKİ,  Azərbaycan  Melioriasiya  və  Su  Təsərrüfatı  naziri- 
nin birinci müavini Q.H.Namazəliyev və b.  Ьэ1ак oldular.
1991-ci  il  deKabrın  28-də  erməni  quldurları  KərKİcahan 
Kəndinə hücum zamam MosKvanm «Мауак» radiostansiyasmm 
xüsusi  müxbiri  Leonid  Lazareviçi  öldürdübr.  1992-ci  il  yanva- 
rm  28-də  Azərbaycan  RespublİKası  MüİKİ  Aviasiyasmın  Ağ- 
dam-Şuşa marşrutu  i b   hərəKət edən  vertolyotu  erməni  yaraqlı- 
ları tərəfindən vuruldu, vertolyotdaKi 40 no Гэг sərnişin vo heyot 
üzvbri  həlaıc oldu.
1992-ci  il  fevralm  12-də  Malıboyli  və  Quşçular Kəndbri- 
nin  əhalisi  erməni  quldurlarınm  həm bb ri  nəticəsində 
böyüK 
itKİ  уегэгэк 
Kəndlərini 
tərıc 
etməyə  mocbur  olau.  Hərain 
gün
56
Azzrbaycan Respublimısının xarici siyasətimh
Ermanistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
ABŞ-m  d ö v b t Katibi  Ceyms  Веукег BaKiya əməli  səfəro  gəldi. 
I
k
İ  ö k ə   arasmda rəsmi  m ünasibətbr yaratmaq  m əqsədib  o,  bir 
sıra m ə s ə b b r b  bərabər,  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qara- 
bağ münaqişəsi haqqında geniş məlumat aldı.  ABŞ-ın Azərbay- 
canla  gəbcəK  əlaqəbrinin  mühüm  aspeKtbrini  müzaKİrə  etdi. 
1992-ci  il  martm  18-də  ABŞ  ib   Azərbaycan R espublkası  ara- 
smda rəsmi diplom atk m ünasibətbr yaradıldı.
1992-ci  il  fevrahn  17-də  erməni  quldurları  zirehli  tex- 
nİKanm  Köməyi 
i b   Xocavənd  rayonunun  Qaradağlı  Kəndini  iş- 
ğal  etd ib r (236).
1992-ci  ilin fevral  ayımn  25-dən 26-na Keçən  gecə  erməni 
hərbi  birbşm əbri  эп  müasir  silahiardan  istifadə  edərəK,  Ru- 
siyaya  məxsus  olan  və  о  dövrdə  Stepanaıcertdə  (XanKəndində) 
yerbşən  366-cı  alaym  bilavasitə  iştiraKi  ib   əhalisinin  hamısı 
(yeddi  min)  azərbaycanlıdan  ibarət  olan  Xocalı  şəhərinə  hücum 
etdi  (379).  Şəhər  iriçaplı  silahlann  gücü  ib   darmadağm  edildi. 
Silahsız  dinc  əhali  dəhşətli  soyqmma  məruz  qaldı  -  qadınlar, 
uşaqlar,  qocalar,  xəstəbr ağlasığmaz v əh şilk b  məhv edildi.  Нэ- 
m in 
gecə em ıənibrin tö rətd k b ri  soyqırımı nəticəsində  613  dinc 
Xocalı  saKİni,  onlardan  106  qadm,  83  azyaşh  uşaq,  70  qoca 
vəhşicəsinə öldürüldü.  Faciə  zamanı  1000 nəfor dinc  saKİn müx- 
təlif dərəcəli  yara  aldı,  487  nəfbr,  о  cümbdən  76  nəfər  həddi- 
buluğa  çatmamış  gənc  oğlan  və  qız  əlil  oldu,  1275  nəfər  əsir 
götürüldü,  150 nəfər isə itein düşdü (103,  199;  187;  249).
Azərbaycamn  qaıı  yaddaşma 
yazılan 
Xocalı  soyqırımı, 
əslində,  erməni  faşizminin 
iç 
üzünü 
açıb 
göstərdi  (142).  Əsir 
düşənbr 
və 
m eyitbr qeyri-insani  hərəKətbrb təhqir 
edildi. 
On- 
larm  başı 
və 
digər  bədən 
ü zv b ri  Kəsildi, 
başlarının  dərisi  so- 
yuldu, 
uşaqlarm 
gözbri 
çıxarıldı,  h a m ib  
qadmların 
qarınları 
yarıldı. 
Erməni 
silahlı 
q ü w ə b ri  biitün  beynolxalq  normalara 
zidd  olaraq  əsirbrə  qarşı  qeyri-insani  rəftar  etdibr.  Onlar  Ce- 
nevrə  Konvensiyasmın 
bütün  maddəbrinə 
və 
protoKollarma
57

H.İ.Mzmmddova
(357) 
zid d   olaraq  dinc  saKİnlərin 
yollarmı 
Kəsərəıc  onlara  iş- 
gəncələr 
verdilər 
(126;  127;  128;  129;  130;  131).
Bu  hərbi-siyasi  cinayət  zamam  8  ailə  tamamilə  mshv 
edildi,  25  uşaq  hər  İ
k
İ 
vaiideynini,  130  uşaq  isə  valideynlərin- 
dən birini  itirdi,  56  nəfər  şəhid oldu, xüsusi  amansızlıq və  qəd- 
darhqla diri-diri yandırıldı (103;  187).
Azərbaycan  torpaqlarında  Izb rin ə  «vətən»  yaratmağa 
şirnİKİənmiş  gəlmə  erm ənibr  bəd  niyyətiərim  həyata  Keçirməx
-   D ağlıq  Qarabağı  Ermənistana birləşdirməK  üçün azərbaycan- 
Ijlara  dəhşətli  göz  dağı  verməıcdən  ötrü  belə  amansız  hə- 
rəfcətlərə  rəvac  verdilər  (312).  XX  əsrin  sonlannda 
bütün 
dün- 
yanın 
g ö z ü  
qarşısmda 
«əzabKeş» 
ermənibr  dinc  saıdnbr  üzə- 
rində  tarixdə  analoqu  olmayan  vəhşilk 
törətdibr. 
Heydər 
Əliyev  Xocalı  soyqırımından  danışarıcən  qeyd 
etmişdir: 
«Bu 
qəddar  və  amansız  soyqmm  aıctı  insanlıq 
tarixinə 
эп 
dəhşətli 
Kütləvi 
terror aıctlanndan biri 
Kİmi 
daxil oldu» (304).
1992-ci ilin aprelİndə Vaşinqton höjcuməti Senatın ATƏT 
üzrə  Komissiyasınm  sədri  senator  Dermis  de  Konsini  başda 
olm aqla  ABŞ  Konqresinin  nümayondə  heyətini  BaKiya  gön- 
dərdi.  B u gəliş də bir nəticə vermədi (482).
SSRI-nin  dağılmasından  sonra  öz  müstəqilliyini  elan 
etmiş 
respublİKalar 
kimi  Azərbaycan  Respublikası  da  bir  sıra 
beynəlxalq təşKİlatlara üzv olmağa başladı.  Beynəlxalq 
təşKİlat- 
lar  bu  problemə  yalmz  1992-ci  ildən  sonra,  yəni  Qarabağda 
döyüş  əməliyyatlarınm 
KƏSKİn  xaraKter 
almasından  sonra,  ciddi 
yanaşm ağa  başladılar.  Dağlıq  Qarabağla  əlaqədar  yaranmış 
münaqişənin  dayandırılmasında  və  onun  birdəfəlİK  aradan 
qaldırılmasında bir sıra nüfuzlu qurumlarla yanaşı, ATƏT-in də 
fəaliyyotinin  mühüm  əhəmiyyəti  var  idi.  1992-ci  ildən  bu  nü- 
fiızlu təşKİlata üzv oian Azərbaycan Respublikasınm о zamankı 
rəhbərliyinin 
Ermənistan-Azərbaycan, 
Dağlıq 
Qarabag 
münaqişəsi 
Kİmi 
çox  ağır  bir  problemin  həlli  m əsəbsində 
fəaliyyəti  qeyri-qənaətbəxş idi (247).
58
Аъатощсап RespublİKasınm xarici siyasatində
Evnwnistan-Azdrhaycan  Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
О 
zamankı  rəhbərlik  beynəlxalq  təşKİlatlarm  nüfuzundan 
istifadə  etməK  əvəzinə  Dağlıq  Qarabağ  problemini  öz  gücü 
hesabına  aradaı;  qaldırmağa  çalışırdı.  Егшз tı i stan-Azər bay can, 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  ilə  əlaqədar  1992-cı  ilin  yaııvar 
aymda  Rusiya  Federasiyasmın  prezidenti  B.Yeltsin  və  ABŞ 
prezidenti  C.Buş birgə bəyanat verdibr.  Bəyanatda hər iki döv- 
b t   başçısının  Qarabağ  bölgəsində  yaranmış  vəziyyətdən  ciddi 
narahat  olduğu  bildirilirdi.  Orada  deyilirdi:  “Biz  münaqişənin 
davam  etməsini  və  kəskinləşməsini,  yaşayış  məntəqəbrinin 
amansızcasına  atəşə  tutulmasmı  və  bombardman  edilməsini, 
qaçqınlarm  sayının  artmasmı,  blokadalarm  tətbiqini,  girov  gö- 
türülməsi  və  əsirbrlə  vəhşicəsiııə  rəftar  da  daxil  olmaqla  bey- 
nəlxaiq  humanitar  hüququn  pozulmasım  narahatlıqla  qeyd  edi- 
rik.  Bu  əm əlbr  sivil  d ö v b tb r,  BMT  və  beynəlxalq  humanitar 
qurumlar  tərəfındən  ciddi  diqqət  yetirilməsini  və  pisbnməsini 
təb b  edir”.
Sənəddə  hab eb   döyüş  bölgəsində  hərbi  əməlivyatların 
dərhal  dayandırılması,  münaqişənin  sülh  yolu  ib   aradan  qal- 
dırılması  istiqamətində  qəti  tədbirbrin  görülməsi  üçün  tezlikb 
ATƏT-in  Minsk  konfransmın  çağırılması  təKİif olunurdu.  Pre- 
zidentbr  miinaqişədə 
iştiraK 
edən 
hər 
İ
k
İ 
tərəfə  problemi 
sülh 
yolu 
i b  
aradan  qaldırmaq 
istərnəbri 
barədə  v erd k b ri  bəyanat- 
ları  artıq  əməli  olaraq  həyata 
Keçirməyə 
təkidb  çağırırdılar. 
ABŞ  ilə  bərabər,  RF  Dağlıq  Qrabağ münaqişəsinin  iştirakçıları 
üçün  məqbul  sayılan  qərarlan  ilk  növbədə ATƏT  çərçivəsində 
axtarmağm  məqsədəuyğunluğu  barədə  tikrə  tərəfdar  olduqları- 
nı bildirirdibr.
Həmin  dövrdə  Azərbaycan  artıq  BMT-nin  və  ATƏT-in 
üzvü  olaraq  özünün  Sovet  dönəmindən  qalma  mövcud  sərhəd- 
bri  daxilində  tanımrdı.  Azərbaycan  dövbti  də  ATƏT-ə  üzv 
olan  digər  d ö v b tb r  Kİmi  təşıdlatın  sərhədbrin  toxunulmaz- 
lığma  dair  beynəlxalq  hüquq  normalarına  əsaslanan  birgə 
bəyannarmsinə  uyğun  olaraq  problemi  həll  ctmoyə  çalışsa  da
59

E İ.M əm tm d o va
buna nail  ola bilmirdi.  Bunun  əsas  səbəbi  ATƏT  üzvü olan  öl- 
kələrin  bir  çoxunun,  xüsusilə  də  ABŞ  və  Rusiyanın,  bu  müna- 
qişənin həlKnə münasibətdə ikili standart siyasəti yürütməsi idi.
Rusiya münaqişənin  sülh yolu  ib   aradan  qaldırılmasında 
maraqlı  olduğunu  bəyan  etsə  cb  əməldə  bunun