AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

ƏKSİni 
edirdi, 
B eb   ki,  Rusiya  Azərbayean  torpaqlarına  təcavüz  edən  Ermə- 
nistana  təzyiq  göstərməıcdənsə,  ona  silah-sursat,  enerji  daşıyı- 
cılan  və  digər formada yardımlar edir, bununla da işğalçmın öz 
qeyri-qanuni  əm əlbrini  davam  etdirməsinə  şərait  yaradırdı.  Bu 
münaqişənin  həllində  əsas  söz  sahibi  olan  BMT  və  ATƏT 
isə 
buna biganə münasibət nümayiş etdirirdi.
Bəhs  olunan  dövrdə  Azərbayeanın  dünya  səviyyəsində 
tanınması  üçün  görülən  işlər  qənaətbəxş  deyildi.  Məhz  bunun 
nəticəsi  idi  Kİ,  Avropanm  эп  böyüK  d övbtbrini  təmsil  edən 
siyasətçibr  və  yüicsəK  vəzifəli  şəxslər  bölgədə  baş  verən 
h a d isə b rb   bağlı  obyeKtiv  məlumatlara  malİK  olmadıqlarmdan 
çox  zam an  Azərbaycan  xalqmın  öz  torpaqlarınm  müdafbsi 
üçün  apardığı  mübarizəni  ermənilərin  sıxışdırılması  Kİmi  dərK 
edirdilər.
Hələ  A TƏ T-in  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 
həlli 
ib  
bağlı 
vasitəçiÜK  missiyasını  öz  üzərinə  götürməsindən  əvvəl 
bəzi  d ö v b tb r  bu  istiqamotdə  müxtəlif  işbrin  görülməsinə 
təşəbbüs  göstərmişdilər.  B eb   Kİ,  Qazaxıstamn  təşəbbüsü  ib
1990-ci  ildə  Jeleznovodskda  Keçiribn  görüşdə  boyannamənin 
imzalanması  bu yöndə  ilk addımlardan idi.  Qazaxıstanm  təşəb- 
büsü  i b   münaqişənin  aradan  qaldırılması  üzrə  növbəti  görüş
1992-ci  ilin  avqust  ayında  baş  tutdu.  Azərbaycan,  Ermənistan 
və  Qazaxıstan  xarici  işb r  nazirbrinin  iştiraıa 
ilə  Keçirilən 
bu 
görüşdə  tərəflər  arasmda  Ermənistan-Azərbaycan  sərhəddi  bo- 
yunca atəşin dayandırılmasma dair sənəd imzalandı.  Sentyabrın
1  -dən  etibarən  imzalanmış  sənədə  əsasən  atəşin  dayandml- 
masma  əməi  olunmağa 
başlandı. 
Həmin  ayın  3-də 
isə 
tərəib r
60
Azət baycan Respubİmmnın xarici siyasathub 
Ermənistan-Azərbaycan Duğhq Qarabağ münaqişəsi
Qazaxıstanın  vasitəçiliyi  i b   gəbcəkdə  də  problemin  həlli  i b  
əlaqədar işbrin davam etdirilməsinə dair razılığa gəldibr.
Dağlıq Qarabağla bağlx BMT-nin fəaiiyyəti 
isə 
1992-ci  il 
oktyabrm  1-də  BMT  Baş  Məclisinin  sessiyasmda 
təşKİİalın 
Azarbaycanda  müvəqqəti  nümayəndəliyinin  açılması  haqqmda 
sazişin  imzalanmasmdan  sonra  başlandı.  Sessiyanm  gedişində 
Ermənistan  RespublİKasının  Azarbaycanm Dağlıq Qarabağ böl- 
gəsinə 
qarşı 
irəli  sürdüyü  əsassız  ərazi  iddialan  və  bu  bölgəni 
silah  gücünə  ə b  
KeçirməK 
üçün  başladığı  müharibədə  Ermə- 
nistan ordusunun Azərbayeanm bir neçə rayonunu işğal etməsi, 
о  cüm bdən  azərbayeanlı  əbaliyə  qarşı  msanlıqdamonar  hərə- 
Kətlərə  yol  verməsi,  nəticədə  m in b rb   vətəndaşın 
h ə la K  
olması 
və  öz  torpaqlarında  qaçqma  və  məcburi  KöçKünə  çevrilməsi 
faKtları 
dünya 
siyasətçibrinin 
diqqətinə 
çatdırıidı.
1992-ci il oKtyabr ayımn  12-də Moskvada Rusiya Federa- 
siyası i b  Azərbaycan Respublikasx arasmda imzalanan müqavi- 
bd3  Ьэг İKİ  öIkə  arasmda dostluq,  əməkdaşlıq və  qarşılıqli  təb- 
lükəsizlİK  sahəsində  tərafdaşlığın  bundan  sonra  da  davam  et- 
dirilməsi  nəzəıdə  tutulurdu.  Görüşdə  bu  baxımdan  çıxış  edən 
Rusiya Federasiyasmm  prezidenti  B.Yeltsin bildırdi 
Kİ, 
Dağhq 
Qarabağda  və  onun  sərhədbrindən  lonarda  yaranmış  gərgin 
vəziyvətin  danışıqlar yolu ib   aradan  qaldınlmasma tərəfdardır. 
Görüşdə  b e b   bir  razılıq  da  əldə  olundu  Kİ,  problemin  həlli  ib  
bağlı  danışıqlar  prosesinə  digər  böyüK  dövbtlərin,  məsələn, 
ABŞ,  Fransa  və  Almaniyamn  siyasi  səhnədə  tanmmış  d ö vbt 
rəhbərbri  (Core  Buş,  Fransua  Mitteran  və  Helmut  Kol)  cəlb 
edilsinbr.
1992-ci  il  oktyabrm  30-31-do  AnKarada  türk  d ö v b t  baş- 
çılarmm  zirvə  toplantısmda  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq 
Qarabağ münaqişəsi ciddi müzakirə obyeıctinə çevrildi.
Həmin  ildə,  Qarabağda  döyüş  əməliyyatlarmm 
k ə s k
İ
h
- 
bşdiyi  bir  vaxtda,  vəziyyəti  yaxmdan  izbməK  üçtin  bu  ərazidə 
Rusiya,  Ukrayna,  Qazaxıstan  və  Belarusdan  olan  müşahidə-
61

H .İM dm m ədova
çilərin  yerbşdirilməsi  barədə  razılığa  gəiindi.  Bu  missiyamn 
həyata  keçirilməsinin  mexanizmbri  haqqmda bir protokol  im- 
zalansa da bu təşebbüs Kağız üzərində  qaldı.  ÇünKİ  Ermənistan 
rəhbərliyi  buna  paralel  olaraq  k in c i  bir  mexanizmin  yaradıl- 
ması,  yəni  bölgəyə  BMT  müşahidəçilərinin  cəlb  olunxnası 
təKİifi  ilə çıxış etdi.
Bu dövrdə  ATƏT təmsilçibri də problemin  aradan  qaldı- 
nlm ası  məqsədilə  tərəfbr  arasmda  damşıqlar  prosesinin  daha 
da  giicbndiriiməsinə  səy  göstərirdibr.  Buna  baxmayaraq, 
Azərbaycanm  siyasi  rəhbərliyi  məsələyə  bu  cür  yanaşmanı 
məqbul  hesab etmirdi. Onların fııcrincə, bölgəyə gələn yeni mü- 
şahidəçibrdən  ibarət  qrupun  və  ya digər  hər  hansı  nümayəndə 
heyətinin  yeni  tətdifbr  gətirməsi  ilə  imzalanacaq  yeni  sazişlər 
və  bunlarm həyata 
Keçirilməsi 
üçün hazırlanacaq  m exanizm br 
danışıqlar prosesini yeni məcraya yönəldəcəıc və yaxud hazırda 
mövcud  olan  nizanmlanma  formatmm  dəyişdirilməsi  danışıq- 
ların  bir  qədər  də  uzanmasına  gətirib  çıxaracaq.  Bütün  bunlar 
İS3 
bölgədə sülhə nail olunmasmda 
çətinÜK 
yaradacaq.
Bundan  bir  müddət  sonra  BMT-nin  baş  katibi  B.B.Qa- 
linin  şəxsi  nümayəndəsi  Ömər  Halimini,  BMT  katibliyinin 
yüKSƏK 
vəzifəli  şəxsi  X.Hortmanı  Azərbaycana  göndərməsinin 
və onlann BMT-nin Azərbaycandakı nümayəndəsi Mahmud əl- 
S əidb  birgə Dağlıq  Qarabağa  səfər etməbrinin əsas  səbəbi bu- 
rada  baş  verən  hadisəbrə  yaxından  bobd  olmaq  və  münaqi- 
şənin  aradan  qaldmlması  üçün  beynəlxalq  təşklitlara,  xüsusib 
də ATƏT-э yardım etməıc idi.
Həmin  günbrdə  (dekabrın  10-da)  Zəngilan  və  Qubadlı 
rayonlarımnın  Kəndbrmi  Ermənistan  ordusunun  iriçaplı  silah- 
lardan  atəşə  moruz  qoyması  i b   əlaqədar Azərbaycan  hÖKuməti 
ATƏT  rəhbərliyinə  təcavüzıcar  hərəKətlərə  yol  verdiyinə  görə 
Ermənistan  RespublİKasma  qarşı  özünün  və  digər  beynəlxalq 
qurumlarm  nizamnaməbrində  nəzərdə  tutulmuş  sanksiyalarm
62
Azərbaycun RespııblİKUsının xarici s'ıyasətindэ 
Ernwnisıan-Azarbaycan  Dağlıq Qarabağ mütıaqişəsi
tətbiq  edüməsi  barədə  m ə sə b b rə  ATƏT-in  Stokholmda 
keçiribcək sessiyasmda baxılması ib  bağlı müraciət etdi.
Eyni  zamanda,  Azərbaycan  XIN-nin  bu  m əsəb  ib   bağlı 
bəyanatım  qardaş  Türkiyə  d ö v b ti  də  öz  XIN-nin  nümayəndə- 
likbri vasitəsilə beynəlxalq  ictimaiyyətin diqqətinə çatdırdı,  Bu 
barədə  NATO,  ATƏT  və  BMT-ni  məlumatlandırdı.  Tünciyə 
höKuməti  Ermənistanın  bu  hərəKətləri  i b   bağlı  öz narahatlığmı 
Qara  dəniz  hövzəsi  ölkəbrinin  müşavirəsində  də  Ermənistan 
nümayəndə heyətinə bildirdi.
Məsələ  i b   əlaqədar  BMT  öz  rolunu  əsasən  tərəfləri  sülh 
danışıqlarma cəib etməıcdə görür və bölgədə getdiıccə artan gər- 
ginliyin  qarşısım  almağa  çalışmaqla  yerinə  yetirməyə  üstünlüK 
verirdi.  Bu  baxımdan  bölgədə  sülhməramlı  qüvvəbrin  yerləş- 
dirilməsinə  çaiışan  təşkilatın  Azərbaycandakı  səfir-nümayən- 
dəsi Mahmud əl-Səid bu qüw ələrin Dağlıq Qarabağ münaqişə- 
sinin  həllində  çəkindirmə  funKsiyasmı  yerinə  yetirəcəyini 
bildirmişdi.  Həmin  q ü w əb ri  isə  bölgəcb  yalmz  münaqişədə 
iştirak 
edən 
hər 
İkİ  tərəfin  razılığm dan 
sonra 
yerbşdirməK 
mümKün  idi.  Məhz  bu  səbəbdən  də  BMT  rəhbərliyi  hesab 
edirdi 
k
İ, 
ATƏT  çərçivəsində  münaqişənin  aradan  qaldmlma- 
sına dair xüsusı  qrupun yaradılmasma ehtiyac vardır.
ATƏT-in  üzvü  olan  ölkələrin  xarici  işb r  nazirbrm in 
iştiraKi  i b   1992-ci  ilin  dekabr  ayında  Cenevrədə  aparılan  beş- 
tərəfl
!  siyasi  m əsbhətbşm ələrdən  sonra ATƏT Şurasıxım  Stok­
holmda  Keçiribn  sessiyasmda  qəbul  edilmiş  “N əticəbrin  xüla- 
səsi”  adlı  sənəddə  bir  sıra  məhəlli  problem brin,  о  cüm bdən 
SSRI-nin  parçalanmasmdan  sonra  müstəqillİK  əicb  etmiş  res- 
publİKalarm  ərazisində  yaranmış  münaqişəbrin  sülh  yolu  ib  
aradan 
qaldmlmasmm  vacibliyi  qeyd  olunurdu.  Azərbaycan 
RespublİKası  da  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  həllində  bu 
sessiyadan  müsbət  nəticəbr  gözbyirdi.  Ancaq  burada  bütün 
diqqət  keçrniş  Yuqoslaviyadan  qopan  Serbiya  və  Çemoqoriya
63

H.İ.Məmmədova
arasmda  baş  verən  hadisələro  yönəldiyindən  bütün  ümidlər 
boşa çıxdı.
Həmin  sessiyada  d ö v b tb r  arasındakı  m übahisəbri  sülh 
yolu  ilə  aradan  qaldmnaq  məqsədilə  banşıq  və  arbitraja  dair 
Avropa  Məhkəməsi  yaradılması  haqqında  Konvensiya  qəbul 
edildi  və  o,  ATƏT  üzvü  olan  d ö v b tb rin   imzalamalan  üçün
açıq elan olundu.
ATƏT-э  üzv  olan  dövbtlərin  xarici  iş b r  nazirbrinin 
Stokholmda  KeçiribcəK  görüşündən  bir  müddət  ə w ə l  Dağlıq 
Qarbağ münaqişəsinin həlli  i b  bağlı  məxfı  danışıqlar aparılmış 
və  sənəd  işlənib  hazırlanmışdı.  Stokholm  görüşündə  açıqlan- 
ması  nəzərdə  tutulan bu  sənəd  Ermənistan  silahlı  qüvvəbrinin 
Qubadlı  və Zəngilan rayonlarını  güclü  atəşə  tutmasmdan  sonra 
əhəmiyyəti  olmayan  bir  Kağız  parçasına  çevrildi  və  onun 
açıqlanmasından  imtina  edildi.  Stokholm  toplantısmda  nəticə 
etib arib  ATƏT  çərçivəsində  hər hansı  bir münaqişənin  aradan 
qaldırılması  istiqamətində heç  bir irəliləyişə nail  olunmayacağı 
əvvəlcədən məlum idi.  Çümci ATƏT öz fəaliyyət mexanizminə 
uyğun  olaraq  münaqişələri  Konsensus  yolu  i b   həll  etdiyindən 
burada  Serbiyam,  yaxud  Ermənistam  öz  razılıqları  olmadan 
təcavüzkar  elan  etmək  ш йткйп  olmayacaqdı.  Başqa  sö zb , 
ATƏT  iizvü  olan  52  dövbtin  hər  biri  veto  hüququna 
malİK 
olduğu  üçün  onların  istənibn  qərara  öz  etirazını  bildirməK  və 
etdiyi  əməllərə  görə  öz yaxasım  кэпага çəıcməK  imıcanı  var  idi. 
Bu  səbəbdən  də  Stokholm  görüşimdə  Ermənistan-Azərbaycan, 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsindən  bəhs  edən  sənədin  hazırlan- 
masında  qəti  bir  qərara  gəlinməmişdi.  LaKİn,  bütün  bunlara 
baxmayaraq,  beynəlxalq  ictimaiyyətin  diqqətini  Dağlıq  Qara- 
bağ probleminə cəlb etməK mümKİin  olmuşdu.
Bununla  yanaşı,  toplantıda  müsbət  nəticə  də  əldə  edil- 
mişdi.  B e b   Kİ,  burada  ATƏT-in  Helsinki  Vətəndaş  Assamble- 
yası  (HVA)  çərçivəsində  münaqişədə 
iştiraK 
edən  tərəflər  ara­
smda  vəziyyəti  gərginləşdirməyə  çalışan  toxribatçı  qüvvəbrin
64
araşdırılması vəzifəsini yerinə yetirən ekspert komissiyası yara- 
dılması  barədə qərar qobul  olundu.
TiirKİyə  dövbti  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  aradan 
qaldırılması  i b   bağlı  fəaliyyətini  1993-cü  ilin martından etiba- 
rən  davam  etdirməyə  başladı.  Həmin  vaxt  BaKiya  səfər  edon 
Türkiyənin  xarici  işb r naziri  Hikmet  Çetin  burada Azərbaycan 
rəhbərliyi  ilə  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  müna- 
qişəsinin  aradan  qaldırılması  barədə  ökəsinin  irəli  sürdüyü 
tƏKİiflər  ətrafında  müzaKİrəbr  apardı.  TürKİyəli  nazir  BaKiya 
gəlməmişdən ə w ə l MosKvada olaraq Rusiyalı həm kan Andrey 
Kozırevb  görüşmüş  və  problemin  sülh  yolu  ib   holli  mexa- 
nizminin  işbnib  hazırlanmasma  dair  hər  İKİ  ö k ənin  tutduğu 
mövqeyə  aydınlıq  gətirmişdi.  Danışıqlarda  əsas  tə b b   ximi  isə 
Ermənistan  hərbi  birbşm əbrinin  işğal  etdİKİəri  Azərbaycan 
torpaqlarından  çıxarılması irəli sürülmüşdü (117).
HİKmet  Çetinin  BaKida  ıceçirdiyi  görüşbrdə  ilk  dəfə  ola­
raq  dünya birliyinin və beynəlxalq  təşkilatların diqqətini  prob­
lemin  həllinə  cəlb  etməyin  və  münaqişonin  aradan  qaldırılma- 
sma  dair  vahid  konsepsiyamn  hazırlanmasınm  vacibliyi  önə 
çəKİldi.  Həmin  dövrdə Türkiyə və Rusiyanm Dağlıq  Qarabağın 
Azərbaycan  torpağı  olması  və  Ermənistan  qoşunlarımn  Qara- 
bağdan  çıxarılmasının  vacibliyi  barədə  fikirbri  eyni  idi.  H k - 
mət Çetinin apardığı danışıqlar zamam bölgədə sülhün bərqərar 
olması  üçün  bir  proqramın  qəbul  edilməsinin  əhəmiyyəti 
üzərində  fk ir   mübadibsi  aparıldı.  Burada  marağı  olan  müsbot 
qiivvəbrin  əlbir  siyasətinə  üstünliiK  verməı<  barədə  təıdif irəli 
sürüldü.  Bu  ərəfədə  Ermənistanın  da  münaqişənin  sona çatma- 
sma razıhğmm olması barədə eyhamlar da var idi.  Eyni  zaman- 
da 
böyÜK 
d ö v b tb rin   də  barışıq  niyyətində  olduğu  sezilirdi 
(125, 9 mart 1993).
Azərbaycan  və  Ermənistan  diplomatları  Rusiyanın  müda- 
fiə  naziri  Pavel  Qraçovun  vasitəçiliyi  ib   Soçidə  görüşərək 
BMT  TŞ-nın  qəbul  etdiyi  822  saylı  qətnaməsinin  təbblərinə
Azarbaycan RespublİKasımn xarici siyasstindэ
___________ _Evmmistan-Az.iyrbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
65

H .İM əm m ədova
əsasən  Ermənistan  silahlı  birbşm əbrinin Kəlbəcər rayonundan 
çıxarılması  və  bundan  sonra sülh  damşıqlarmı  davam  etdirmək 
üçün  hərbi  əməliyyatlarm  dayandırılması  ib   bağlı  m ə sə b b r 
otrafında  geniş  m üzakirəbr  apardılar.  LaKİn  tərəfbr  arasındafcı 
fiKİr  müxtəlifliyi  səbəbindən  görüşdə  heç  bir  müsbət  nəticə 
əldə  olunmadığı  üçün  iştiraKçılar  danışıqları  Moskvada  davam 
etdirxnəyi qərara aldılar.
Bundan  sonra  BMT  TŞ-də  məsləhətbşmələr  zamanı 
Katibliyin  Dağiıq  Qarabağ  münaqişəsinə  həsr  edilmiş  ATƏT 
çərçivəsində  aparılan danışıqlar haqqmda məruzəsində  bir daha 
məlum oldu Kİ,  Şura yetıə də ATƏT prosesinə tərəfdardır.
TŞ-nin  üzvü  olan  15  dövbtin  nümayəndələrinin  iştiraKi 
i b   qəbul  edilmiş  bu  qətnamədə  m üəllifbr  münaqişədə  iştiraK 
edon  hər  İ
k
İ 
tərəfı  problemin Minsk  qrupu  çərçivəsində  aradan 
qaldırılması  m əqsədib  danışıqları  gecİKmədən  davam  etdirmə- 
уэ, münaqişənin sülh yolu ib  nizamlanmasına mane  olan hərə- 
Kətlərə  yol  verməməyə  çağırırdılar.  Qətnamədə  hab eb   müna- 
qişə  bölgəsindəki  vəziyyətə  obyektiv  qiymət  verilməsi  rnoqsə- 
dilə  BM T-nin  ali  icraedici  orqanlan  ib   ATƏT  və  onun  Minsk 
qrupunun  fəaliyyətdə  olan  sədrləri  arasmda  birgə  məsləhət- 
bşm ələrin aparılması və gəlinən nəticələr barədə TŞ-yə məruza 
təqdim  olunması  tövsiyə  edilirdi.  B eb  bir  sənədin  qəbulu 
Dağlıq  Qarabağ  probleminin  həlli  istiqamətində  beynəlxalq 
qurumlarm səylərinin birbşdirilməsində çox  vacib mərhələ idi.
G östəribn  bütün  səybrə  baxmayaraq,  Ermənistan  tərəfi 
yenə  də  qeyri-KonstniKtiv,  pozucu  mövqe  nümayiş  etdirdi, 
m üxtəlif  bəhanəbrlə  təklifləri  imzalamaqdan  boyun  qaçırdı. 
Ona  görə  də  TŞ-nin  sözügedən  qətnaməsinin  tə b b b rim n   ye- 
rinə yetirilməsini təmin  etmək məqsədilə Minsk qrupunun üzvü 
olan  9  d ö v b tin   nümayəndəbri  Romada  toplaşmağı  qərara  al- 
dılar.  Romada  iyunun  3-4-də  Keçiribn  müşavirədə  Minsk 
konfrasınm  sədri  Mario  Rafaellinin  rəhbərliyi  ib   hazırlanan 
«təcilı  tə d b irb r cədvəli»  xüsusi  məıctubla birgə  Azərbaycan  və
66
Az?ibayaın RespublİKasının xarici siyasətindd
Ermənistan-Azzrbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişssi
Emıənistan  höKumətinə  göndərildi.  MəKtubda  tərəfbrdən  822 
saylı  qətnamənin  təb b b rin ə  qeyd-şərtsiz  əməl  olunması,  böl- 
gədə  hərbi  əməliyyatUnn  dayandırılması,  Ermənistandan  öz 
qoşunlarını  Azərbaycanm  işğal  e td k b ri  Kəlbəcər  rayonundan 
və digər  ərazibrindən  çıxarması,  münaqişənin  nizamlanmasına 
dair  danışıqlarm  davam  etdirilməsi  lə b b   edilirdi.  H abeb 
tərəflərdən  tələb  olunurdu  ıci,  «təcili  təkliflər  cədvəii»ni  imza- 
layaraq  iyunun  11-nə  qədər  Minsk  Konfiasımn  sədrinə 
göndərsinlər.
Dağlıq  Qarabağ  probleminin  həllində  maraqlı  olan  tərəf- 
b r   həmin  dövrdə  bu  m əsəbdə  beynəlxalq  təşkilatlara  yardım 
etməK 
üçün  öz  diplomatik  fəaliyyətibrini  müəyyən  dərəcədə 
gücəbndirməyə  başladılar.  M əsəbn,  Roma  müşavirəsindən  bir 
ncçə  gün  sonra,  yəni  1993-cü il iyunun  8-də,  Moskvada Rusiya 
və  Azərbaycan  xarici  işb r  nazirləri  arasmda  Keçiribn  görüşdə 
Andrey  Kozırevin Rusiyanm  «Dağlıq Qarabağ Respublikası»m 
tanımadığmı və  Azərbaycanm ərazi bütövlüyünü dəstəıdədiyini 
bəyan  etməsini  beynəlxalq  təşıcilatlarm  sözügedən  problem b 
əlaqədar  göstərdkləri  səylərin  müsbət nəticəsi  Kİmi  qiymətbn- 
dirməK mümKündür.
Azərbaycan  müstəqil  d ö v b t  statusu  aldıqdan  sonra qarşı- 
laşdığı  məcburi  problem  olan  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq 
Qarabağ münaqişəsinin həllində  çox  ciddi  ç ə tin lk b rb   üzbşdi. 
Bu  münaqişənin  həlli  ib   məşğul  olan  mühüm  beynəlxalq 
təşKİlatlardan  biri  ATƏT-in  1992-ci  ildə  Helsinıddə  jceçirilmiş 
birinci  sammitində,  Dağlıq  Qarabağ  m əsəbsinin Azərbaycanın 
эп  KəsKİn  problemi  olmasma  və  Ermənistanm  Azərbaycana 
qarşı  hərbi  təcavüz  etdiyinə  baxmayaraq,  о  zamanıa  Azərbay- 
can nümayəndə  heyəti  bu m əsəbni  gündəliyə  b e b   salmmasma 
nail ola bilməmişdi  (116; 467).
Heydər  Əliyev  hələ  Naxçivan  MR  Ali  Məclisinin  sədri 
vəzifosindo  işbyərıcən  d ə b b r b   о 
zam an K i 
Azərbaycan  rəhbər- 
liyini xəbərdar etmişdi  Kİ, erm ənibrin beynəlxalq abındə  Azər-
67

H .LM əm m ədova
baycana  qarşı  yeritdiıdəri  təbliğat  və  informasiya  müharibəsi 
çox təhlüxəlidir və bu ağır nəticələrə gətirə bilər (123).
Təəssüf Kİ,  vaxtında mühüm  tədbirbr  görülmədi,  erməni 
təbliğatı və təcavüzü ağır nəticələrə gətirib çıxardı.
ВеЬН кЬ,  1988-ci  ildən  Ermənistan  tərəfındən  süni 
surətdə  yaradılmış  və  1992-1993-cü  illər  ərzində  böyüK  qanlı 
müharibəyə  səbəb  olan  Dağlıq  Qarabağ  problemi  sonda  Azər- 
baycan  toфaqlarının  Ermənistan  hərbi  birləşm əbri  tərəfındən 
işğal  olunması  i b   nəticəbndi.  Ermənistanın  təcavüzü  təıccə 
toф aqlarm   işğalı  və  əhalinin  doğma  tc^aqlarm dan  didərgin 
salınması  i b   bitmədi.  Ermənilərin  həyata  Keçirdiıdəri  bu  təca- 
vüz  aKtları  respublikaya  Külli  miqdarda  maddi  ziyan  vurdu 
(340).  E rm ənibrin  əsassız  torpaq  iddiası  və  bundan  alovlanan 
müharibə  nəticəsində  Azorbaycan  orazisinin  20  faizi  işğal 
olundu,  30  min  nəfərdən  artıq  insan  qətlə  yetririldi,  1  milyo- 
nadək  azərbaycanlı  qaçqın və  məcburi  köçgünə  çevrildi,  4  min 
nəfərdən  çox  adam  əsir  və  itkin  düşdü.  Müharibənin  Azərbay- 
can  iqtisadiyyatma  vurduğu  ağır  zərbə  də  ağılasığmaz  rəqəm- 
b r b   ölçülür:  900  yaşayış  məntəqəsi,  о  cümlədən,  10  rayon 
mərkəzi,  4366  sosial  obyekt,  1145  məktəboqədər tərbiyə  müəs- 
sisəsi  və  uşağ  bağçası,  1831  kinoteatr,  982  kitabxana,  862 
m ədəniyyət  sarayı  və klub,  693  ümumitəhsii  məktəbi,  652  tibb 
məntəqəsi,  13  muzey  erm ənibr  tərəfmdən  dağıdılmış  və  yan- 
dırılmış, b əzib ri iso tam am ib mohv edilmişdir.
68
Azarbaycan 
R espablıxasm n 
xarici 
siyasətinäə
Ermanistan-Aısrbaycan  Dağlıq Qarabağ münaqişdsi
II FƏSİL
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ XARİCİ SİYASƏTİ 
YENİ MƏRHƏLƏDƏ. ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN, 
DAĞLIQ QARABAĞ MÜNAQİŞƏSİ XARİCİ 
SİYASƏTİN ƏSAS  İSTİQAMƏTİ KİMİ
2.1. Azarbaycan  RespublİKasınm yeni xarici siyasət 
konsepsiyası:  başlıca  prioritet və perspektivləri
1991-1993-cü  ilin  birinci  yansında  Azərbaycamn  xarici 
siyasətində  prioritet  istiqamətbr  dürüst  müəyyənləşdirilmədi, 
düzgün  dəyərləndirilmədi.  Azəbaycan Respublkasmm xarici  si- 
yasəti  1993-cü ib   qədər demək olar ki,  özünü doğrultmadı.  Yal- 
mz  1993-cü  ilin  ortalarından  -   Heydər  Əliyevin  yenidən  haKİ- 
miyyətə  gəlməsindən  sonra  xarici  siyasət  sahəsində  foaliyyot 
müsbət məcraya yönəldi,  əvvəlbr buraxılmış səhvbrin  nəticələri 
tədricən və ardıcıl şəKİldə aradan qaldırılmağa başladı (122).
Yenidən  müstəqqilliyini  əldə  etmiş  Azərbaycan  dövbt 
qumculuğu  baxımmdan  dünya  ö k ə b ri  içərisində  layiqli  yer 
tutmaq  üçün  məqsədəuyğun  xarici  siyasət  kursu  müəyyən 
etməli  və  həyata  Keçirməli  idi.  Bu  m əqsədb  Azərbaycan  Res- 
publİKasının  müstəqilliyinə  tarn  nail  olmaq,  vaxtib  təsiri  altın- 
da olduğu  region dövbtinin nüfuz dairəsindən  çıxaraq  müstəqil 
iqtisadi  siyasət  yeritməK,  dünya  və  region  dövlətləri  ib   siyasi, 
iqtisadi  və  mədəni  sahələrdə  qarşılıqlı  faydalı  münasibətbr 
qurmaq, 
məqsədəuyğun  balanslaşdırılmış  siyasət 
həyata 
KeçinnəK lazım idi.
Itwişaf  etməKdə  və 
möhKəmləmnəKdə 
olan  Azərbaycan 
RespublİKasmm  region  dö v b tb ri  ib  qarşılıqlı  əməıcdaşlıq  prin- 
siplərinə  əsaslanan  İKİtərəfli  m ünasibətbr  qaydaya  salındı. 
II
k
 
növbədə  Rusiya  Federasiyası  ilə  münasibətbri  normallaşdır-
69

H.İM dmntadova
maq üçün yollar araşdırıldı və düzgiin  siyasi  addımlar atıldı. 
Bu 
da  RespublİKanm  gəbcəK   xarici  siyasət  xəttinin  diizgünlüyü 
baxımmdan özünü təsdiq etdi.
Azərbaycanda müstəqii dövlot quraculuğu prosesiııdə Ru­
siya  ib   əlaqəbr  xarici  siyasət 
Kursunda 
müstəqil  bir  istqamət 
Kİmi 
həyata  Keçirilməyə  başladı.  1993-cü  il  sentyabrm  6-da 
Heydər  Əliyev  MosKvada  Rusiya  prezidenti  Boris  Yeltsin  və 
Rusiyanm  başqa  rəhbər  şəxsləri  ilə  görüşiib  İKİ  ö k ə  arasmda 
münasibətbrin  yaxşılaşdırılması  məsəblərini  müzaKİrə  etdi, 
senyabrın 24-də isə Azərbaycan MDB-уэ daxil oldu (113).
Azərbaycamn  müstəqil  d ö v b tçik   problembrini  həll  et- 
т э к ,  d ö v b tb r arasmda yeni ıqtisadi və siyasi şəraitə uyğun k i- 
tarəflı  və  çoxtərəfli  əlaqəbr  yaratmaq  nıəqsədilə  digər  MDB 
dö v b tb ri,  Uıcrayna,  Belorusiya,  Gürcüstan,  Moldova  və  həm- 
çinin  Orta  Asiya  respublkaları  ib   münasibətbr 
kök
I
ü
 
şəKİldə 
təzədən quruldu.
Azərbaycanm  xarici  siyasət  fəaliyyətində  mühüm  əhə- 
miyyət  Kəsb  edən  istiqamətbrdən  biri  də  Qafqaz  bölgəsinin 
d ö v b tb ri  və  xalqları  i b   mehriban  qonşuluq  münasibətlərinm 
yaradılması  oldu.  Çürnci  bölgə  dövbtlərinin  qarşı-qarşıya  qo- 
yulması  hallannm  aradan  qaldınlması  zəruri  idi  və  bu  yöndə 
xüsusi  xarici  siyasət  yeridilməsini,  region  d ö v b tb ri  arasmdaKi 
hərtərəfli  əlaqəbri  tənzimləyən  münasibətbrin  yaradılmasını 
tələb edirdi.
Ermənistamn  Azərbaycana  qarşı  ərazi  iddiaları  i b   və 
ərazi  ilhaqı  m əqsədib  başladığı  müharibədə  1994-cü  ildə  əldə 
olunan  atəşKəs  də  (112)  ardıcıl  və  məqsədyönlü  şəjdldə  həyata 
Keçiribn xarici siyasət nəticəsində 
mümKün 
oldu.
1996-cı  il  martin  8-də  Heydər  Əliyev  Gürcüstana  rəsmi 
səfər  etdi.  Tbilisidə  Azərbaycanla  Gürcüstan  arasmda  «Qafqaz 
bölgəsində  sülh,  sabitlİK  və  təhlüKəsizlİK  haqqmda»  Bəyanna- 
шэ  imzalandı.  Bu,  Azərbaycan  RespublİKasınm  Qafqazda  hə- 
yata  Keçirdiyi  xarici  siyasətin  mühüm  uğuru  idi.  Tbilisidə  İKİ
70
Ä&rbaycan 
RespublİKasının 
xarici siyasətuıdd
Ermənistап-АгэгЬаусап  Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
dövbt başçısmın imzaladığı  birgə  Bəyannamə  «Ümumi  Qafqaz 
evi»  ideyasınm əməli  olaraq həyata  Keçirilməsinin başlanğıcmı 
qoydu.
Azərbaycan  RespublİKasınm