AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu


§ 2. 1870-ci ĠL KƏNDLĠ ĠSLAHATININ



Yüklə 4,04 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/36
tarix21.04.2017
ölçüsü4,04 Mb.
#15202
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   36
§ 2. 1870-ci ĠL KƏNDLĠ ĠSLAHATININ 

HAZIRLANMASI VƏ KEÇĠRĠLMƏSĠ 

 

XIX  yüzilliyin  ikinci  yarısında  Rusiyada  iri  maşın  sənayesinin  inkişafı 



bütün  ölkənin  kapitalist  inkişaf  yoluna  keçməsinə,  feodal-təhkimçilik  sisteminin 

böhranının  güclənməsinə  böyük təsir  göstərirdi.  Bu sistem şəraitində  icbari  əmək 

az  məhsuldar  idi  və  sərfəli  deyildi.  O,  məhsuldar  qüvvələrin  gələcək  inkişafını 

qüvvətli şəkildə ləngidirdi. İnkişaf etməkdə olan sənaye azad işçi qüvvəsinə kəskin 

ehtiyac  hiss  edirdi,  belə  qüvvə  isə  yox  idi.  Belə  ki,  kəndlilər  təhkimçilik 

asılılığında  olub,  feodal-mülkədarların  torpaqlarına  təhkim  edilmişdilər.  Belə 

vəziyyətdə  istehsal  münasibətlərinin  məhsuldar  qüvvələrin  xarakterinə  mütləq 

uyğun gəlməsi qanunun pozulmasına, vaxtı keçmiş köhnə istehsal münasibətləri ilə 

yeni məhsuldar qüvvələr arasında ziddiyyətə gətirib çıxarırdı. Eyni zamanda ticarət 

əkinçiliyinin daha da inkişafı ilə əlaqədar kəndlilərin təhkimçilik istismarı Rusiya 

kəndində  sinfi  mübarizəni  xeyli  kəskinləşdirdi.  Bütün  bu  deyilənlər  50-ci  illərin 

sonunda  ölkədə  inqilabi  şəraitin  yaranmasına  gətirib  çıxardı,  çarizmin  Krım 

müharibəsində məğlubiyyəti isə ―təhkimçilik rejiminin çürüklüyünü‖ göstərdi, eyni 

zamanda bütün açıqlığı onun ləğv edilməsinin zəruriliyini nümayiş etdirdi. Bütün 

bunlar    ―...birinci  mülkədar  II  Aleksandrı  etiraf  etməyə  məcbur  etdi  ki,  aşağıdan 

devrilməyi gözləməkdənsə, yuxarıdan azad etmək yaxşıdır‖. 

1861-ci  il  fevralın  19-da  çar  II  Aleksandr  (1855-1881)  ―Təhkimçilik 

asılılığından  çıxmış  kəndlilər  haqqında  Əsasnamə‖ni  təsdiq  etdi.  ―Əsasnamə‖də 

kəndli  islahatının  əsas  şərtləri  izah  edilir,  kəndlilər  şəxsi  azadlıq  və  öz 

əmlaklarından  sərbəst  istifadə  etmək  hüququ  alırdılar,  torpağın  mülkiyyətçisi  isə 

yenə  əvvəlki  kimi  mülkədarlar  qalırdı.  Lakin  onlar  kəndlilərə  daimi  istifadə  üçün 

həyətyanı  və  həmçinin  pay  torpağı  verməliydilər.  Bunun  müqabilində  kəndlilər 

biyar işləməli, həyətyanı sahəni və mülkədarlarla razılaşmaya əsasən torpaq payını 

satın almaq hüququ verildiyindən, pay torpaqlarını satın alana qədər töycü ödəməli 



idilər.  Mülkədarlar  müəyyən  şərtlərlə  pay  torpaqlarının  bir  hissəsini  özlərinə 

götürmək  hüququ  alırdılar.  Bu  hüquqdan  istifadə  edən  mülkədar  kəndlilərin 

əvvəllər  istifadə  etdiyi  ən  yaxşı  torpaqları  kəsib  özünə  götürdü.  Bütün  otlaqlar, 

meşələr, suvatlar mülkədarların sərəncamına keçirildi. 

Kəndli  islahatı  kapitalizmin  daha  da  inkişafı  üçün  şərait  yaratdı,  daha 

doğrusu  islahat  köhnə  feodallarla  yeni  kapitalist  sosial-iqtisadi  istehsal 

münasibətləri arasında sərhədə çevrildi. 

Təhkimçiliyin  qalıqlarına  baxmayaraq,  ―61-ci  ildən  sonra  Rusiyada 

kapitalizmelə  sürətlə  inkişaf  etdi  ki,  Avropanın  bəzi  köhnə  ölkələrində  əsrlər 

ərzində baş verən dəyişikliklər Rusiyada on illər ərzində əmələ gəldi. 

Rusiyada  kapitalizmin  sürətlə  inkişafı  Azərbaycanda  kapitalizmin 

inkişafına  təsir  göstərə  bilməzdi.  XIX  yüzilliyin  60-cı  illərində  Azərbaycanın 

iqtisadi  inkişaf  prosesində  kapitalizm  yolu  göz  qabağında  idi  [35].  Bu  proses, 

şübhəsiz  ki,  əmtəə  istehsalının  inkişafı,  feodal  münasibətlərin  dağılması  ilə 

müşayiət  olunurdu.  Buna  görə  də  60-cı  illərin  sonlarında  Şimali  Azərbaycanın 

sosial-iqtisadi  inkişafı  feodal  münasibətlərinin  ləğv  edilməsini  tələb  edirdi.  Yerli 

feodallarla  ittifaqda  olan  çar  hökuməti  onların  mənafeyinə  uyğun  olaraq  Cənubi 

qafqazda,  o  cümlədən  Azərbaycanda  islahat  keçirilməsini  bir  neçə  il  ləngitdi. 

Çarizm bunu onunla əsaslandırırdı ki, guya Şimali Azərbaycanda islahat keçirmək 

üçün  iqtisadi  şərait  kifayət  qədər  yetişməmişdir  və  bütün  Azərbaycan  kəndliləri 

hüququ  cəhətdən  dövlət  kəndliləri  hesab  olunurlar,  daha  doğrusu,  onlar  təhkimli 

deyillər,  şəxsi  azadlıq  statusundan  istifadə  edirlər.  Əslində  isə  sahibkar  kəndliləri 

feodal-asılı vəziyyətində idilər. 

Lakin  Şimali  Azərbaycanın  metropoliyanın  mənafeyi  baxımından 

müstəmləkə  istismarı  vəzifələri,  diyarda  yaranmaqda  olan  sənaye  kapitalı  üçün 

sərbəst  işçi  qüvvəsinə  tələbat,  Mərkəzi  Rusiyanın  inkişaf  etməkdə  olan  sənayesi 

üçün  xammala  ehtiyac  islahatın  keçirilməsini  tələb  edirdi.  Feodal  münasibətləri 

ölkənin  iqtisadi  inkişafına  mane  olur  bazar  əkinçiliyinin  inkişafını,  əmtəə-pul 

dövriyyəsinin  tətbiqini,  sənayedə  və  kənd  təsərrüfatında  kapitalist  sahibkarlığının 

yaranmasını ləngidirdi. 

Bu  dövrdə  Cənubi  Qafqaz  xalqlarının,  o  cümlədən  Azərbaycan  xalqının 

ictimai həyatında mühüm dəyişikliklər yaranmağa başladı. Burada müəyyən sosial-

iqtisadi  şərait  yetişmiş,  maarifçilik  ideyaları  inkişaf  etməyə  başlamışdı.  Feodal 

qaydalarını  pisləyən  səslər  getdikcə  daha  ucadan  eşidilirdi.  Kəndlilərin  feodal 

asılılığına  və  feodal  zülmünə  qarşı  qətiyyətlə  çıxış  edənlərdən  biri  M.F.Axundov 

idi.  O,  Azərbaycan  qəzalarının  kəndliləri  ilə  əlaqə  saxlayırdı.  Belə  ki,  Qazax 

qəzasının ruhani şəxslərindən biri öz şikayətində göstərirdi ki, kəndlilərin ona qarşı 

qiyamı  M.F.Axundovun  məsləhəti  ilə  hazırlanmışdır  [36].  Feodal  zülmünə  qarşı 

Q.Zakir və Azərbaycan ziyalılarının digər nümayəndələri də çıxış edirdilər. Kəndli 

çıxışlarının  perspektivləri  də  çar  hökumətini  narahat  edirdi.  Belə  ki,  60-cı  illərdə 



kənddə  baş  verən  sosial-iqtisadi  dəyişikliklərin,  ticarət  və  əkinçiliyin  inkişafının 

təsiri altında kəndlilərin istismarı da güclənirdi. 

Əvvəllər bilavasitə təsərrüfatla məşğul olmayan bəylərin bir hissəsi şəxsi 

əkinin  xeyrinə  görərək,  kəndli  torpaqlarını  ələ  keçirməyə,  vergi  və 

mükəlləfiyyətləri  artırmağa  başladılar  ki,  bu  da  kəndlilər  arasında  narazılığın 

artmasına səbəb oldu. 

Gürcüstanda  təhkimçilik  islahatı  keçirmək  haqqında  1863-cü  ildə 

Gürcüstanla  həmsərhəd  olan  Zaqatala  dairəsinə  çatan  şaiyələr  burada  böyük 

üsyanın  başlanmasına  səbəb  oldu.  Aqrar  islahatın  həyata  keçiriləcəyi  təqdirdə 

özlərinin  keşkəllərindən, daha doğrusu,  muğalları  və  yenkiloyları feodal  istismarı 

etmək hüququndan məhrum olacaqlarından ehtiyat edən feodal əyanları, avarlar və 

saxurlar  –  keşkəl  sahibləri  üsyan  qaldırdılar  [37].  Şimali  Azərbaycanın  bu 

bucağında  mövcud  olan  mürəkkəb  sosial  münasibətlər,  çarizmin  hədsiz  dərəcədə 

amansız  siyasəti,  çar hakimiyyət orqanlarının, o cümlədən  Zaqatala dairə  rəisinin 

özbaşınalığı,  rüşvətxorluq,  qanunsuzluq  keşkəl  sahiblərinin  camaatın  aşağı 

hissəsini öz tərəflərinə çəkmək üçün şərait yaradırdı. 

Üsyanın  digər  səbəbi  hakimiyyət  orqanları  tərəfindən  həyata  keçirilən 

zorla  xristianlaşdırma  oldu.  Çarizm  bu  siyasəti  həyata  keçirmək  üçün  müxtəlif 

çirnikləndirmədən başlayaraq, zorakılığa qədər bütün  metodlardan istifadə  edirdi; 

hökumət  dairələri  xristianlığı  qəbul  edən  kəndlilərə  torpaq  asılılığından  azad 

edilməsi vədini verirdi. XIX yüzilliyin 50-ci illəri ərzində Qax, Əlibəyli, Qarağan, 

Kötüklü, Meşəbaşı, Tasmalı, Zəyəm, Lələpaşa, Marsan, Yengiyan xristianlıq zorla 

yayıldı. 

Bu  kəndlərin  əhalisinin,  xüsusilə  yengiloyların  xristianlaşdırılması, 

xristianlığın  yayılması,  özlərinin  yengiloylar  –  keşkəl  saxlayanlar  torpaq 

vergilərindən məhrum olmaqdan qorxuya düşən keşkəl sahiblərinin – carlıların da 

narazılığına səbəb oldu. Keşkəl institutu ilə əlaqəsi olmayan bəzi başqa kəndlərin 

də əhalisi üsyana qoşuldu. 

Üsyan 1863-cü il iyunun əvvəlində başlandı. Ona böyük nüfuz sahibi olan 

və  Balakən  camaatının  başında  duran  Hacı  Murtuz  rəhbərlik  edirdi.  Üsyan  etmiş 

balakənlilər və qavaxçöllülər Zaqatala şəhərini ələ keçirdilər. Lakin onlar Zaqatala 

qalasını  tuta  bilmədilər.  Hacı  Murtuzun  bütün  Zaqatala  əhalisini  dini  şüarlarla 

üsyana  qaldırmaq  ümidi  özünü  doğrultmadı.  İlisu  sahəsinin  sakinləri,  yengiloylar 

və  Yenisel  sahəsi  əhalisinin  əksəriyyəti  üsyana  qoşulmadı.  Üsyan  iştirakçılarının 

sayı 3,5 min nəfərə  İyunun 5-də imam elan edilən Hacı Murtuz iyunun 5-dən 6-na 

keçən gecə, səhərə yaxın üsyançıları leysan yağışın altında qalaya hücuma apardı. 

Üsyançılar  qala  divarlarına  çatsalar  da  və  onlardan  bəzilərinə  nərdivanlar 

söykəsələr  də,  artilleriya  və  tüfənglərdən  açılan  şiddətli  atəşlə  pərən-pərən 

salındılar.  Üsyançıların  qalanı  ələ  keçirmək  üçün  sonrakı  cəhdləri  də 

müvəffəqiyyət qazanmadı. Tezliklə İlisu sahə rəisinin əsasən yengiloylardan ibarət 

olan  süvari  dəstəsi  və  həmçinin  yerli  əhalidən  olan  3  minlik  süvari  dəstə 


mühasirəyə alınmış qalanın müdafiəçilərinin köməyinə gəldilər və üsyanı yatırıldı. 

Hacı  Murtuz  gizlənsə  də  1864-cü  il  fevralın  8-də  təslim  oldu,  tezliklə  Yenisey 

quberniyasına  sürgün  edildi  və  burada  da  öldü.  Hərbi  səhra  məhkəməsinin  qərarı 

ilə üsyanın fəal iştirakçılarından 18 nəfəri dar ağacından asıldı, bir neçə yüz adam 

ailə üzvləri ilə birlikdə katorqaya göndərildi. 

Üsyan  yatırıldıqdan  sonra  çarizm  dairədə  polis  nəzarətini  gücləndirdi. 

Mülki idarəçilik ləğv olundu və hərbi-inzibati sistem tətbiq edildi. 

Bununla belə, çarizm Cənubi Qafqazın digər hissələri üçün kəndli islahatı 

keçirməyə məcbur oldu. Lakin bundan bir sıra tədbirlər görüldü. 1847-ci il 20 aprel 

―Əsasnamə‖sinə  görə,  keçmiş  xan  ailəsi  üzvlərinə  məxsus  və  yaxud  ağaların 

torpaqlarında  kətxudalar  sahibkarlar  tərəfindən  təyin  edilirdi  ki,  bu  da  ağalar 

tərəfindən  özbaşınalıqlara  və  kəndlilərin  narazılığına  səbəb  oldu.  1859-cu  ildə  bu 

qayda dəyişdirildi və ağa kəndlərində kətxudaları ancaq quberniya rəisinin razılığı 

ilə  təyin  getmək  qərarına  alındı.  Hökumət  dairələri  bu  tədbiri  ağaların 

özbaşınalığından 

kəskin 


narazı 

olan 


kəndlilərin 

sinfi 


mübarizəsinin 

güclənməsindən qorxaraq, həyata keçirməyə məcbur olmuşdu. 

Çar  hökuməti  1861-ci  il  iyunun  29-da  ―Cənubi  Qafqaz  diyarının 

mərkəzləşdirilməsi  haqqında  Əsasnamə‖ni  təsdiq  etdi  və  buna  əsasən  də  1862-ci 

ildə  yanvarın  1-dən  fəaliyyətə  başlayan  xüsusi  Cənubi  Qafqaz  mərkəz  palatası 

yaradıldı.  Palata  hər  bir  kənd  icmasının  sərhədlərini  müəyyənləşdirməklə  yanaşı, 

həm  də  bütün  mülk  və  malikanələrin  də  sərhədlərini  dəqiqləşdirməli  idi.  Lakin 

uzun müddət mərkəzləşdirmə üzrə heç bir iş aparılmadı. 

1861-ci  ildə  çar  hökuməti  ağaları  kəndlilər  üzərində  polis  nəzarəti  və 

məhkəmə  hakimiyyəti  hüququndan  məhrum  etdi.  Tezliklə  Şimali  Azərbaycanın 

bütün feodallarına qarşı da belə tədbiri həyata keçirmək lazım gəldi. 

1861-ci ilin dekabrında ―Cənubi Qafqazda  yerli (zemski) gözətçi dəstələri 

haqqında Əsasnamə‖ təsdiq edildi. Bu dəstələr yollar üzərindəki gözətçi xidmətinin 

və qarovul məntəqələrinin saxlanılmasını təmin etməli idilər. Elə həmin il Cənubi 

Qafqazda müntəzəm məlumatların toplanılmasında mühüm rol oynayan quberniya 

statistika komitələri fəaliyyətə başladı. 1865-ci il yanvarın 28-də bəyləri məhkəmə 

və  polis  hakimiyyəti  hüququndan  məhrum  edən  və  ―seçkili‖  əsaslar  üzərində 

qurulan ―Kənd cəmiyyətlərinin ictimai idarəsi haqqında Əsasnamə‖ nəşr edildi. Bu 

―Əsasnamə‖nin nəşrindən sonra da bəylər kənd hakimiyyəti orqanlarına müəyyən 

təsir göstərsələr də, onların kəndlilər üzərindəki əvvəlki hakimiyyəti artıq yox idi. 

1864-cü  ildə  Şərqi  Gürcüstanda  kəndli  islahatı  haqqında  ―Əsasnamə‖ 

təsdiq  edildi.  Elə  həmin  il  zəylik  zəy  zavoduna  təhkim  edilmiş  Zəylik  kənd 

sakinlərinin,  həmçinin  Bakı  quberniyasındakı  neft  quyularına  təhkim  edilmiş 

Balaxanı  kənd  sakinlərinin,  1868-ci  ildə  Naxçıvan  duz  mədənlərində  işləyən 

Şıxmahmud  kəndinin  sakinlərinin  məcburi  əməyi  ləğv  edildi.  Bütün  bunlar 

Azərbaycanda kəndli islahatı keçirilməsinin başlanğıcı idi. 



Tiflisdə  Mərkəzi  Cənubi  Qafqaz  Komitəsi,  Gürcüstan  qəzalarında  qəza 

komitələri yaradıldı [38]. Komitə cənubi Qafqazda islahatı iki mərhələdə keçirməyi 

qərara aldı. O, əvvəlcə Qərbi Gürcüstanda, sonra isə Cənubi Qafqazın yerdə qalan 

hissələrində islahat keçirməklə məşğul oldu. 

Səciyyəvi  haldır  ki,  Komitənin  tərkibinə  Azərbaycan  bəylərinin  bir  nəfər 

də olsa nümayəndəsi daxil edilməmişdi. Bu onunla izah olunur ki, bəylər ―ali silk‖ 

hesab olunsalar da, hüquqi cəhətdən rus və gürcü zadəganlarına və mülkədarlarına 

bərabərləşdirilməmişdilər.  Onlara  arxalanan  və  onlardan  kəndlilər  üzərində  öz 

hakimiyyətini  möhkəmləndirmək  məqsədilə  istifadə  edən  çarizm  eyni  zamanda  

onları müəyyən çərçivədə saxlayırdı. 

Şərqi  Gürcüstanda  keçirilən  islahatdan  dərhal  sonra  baş  canişin  idarəsi 

nəzdindəki  kəndlilərin  yerləşdirilməsi  üzrə  komitə  Tiflis  və  Kutaisi  quberniyaları 

haqqında  yeni  ―Əsasnamə‖yə  və  1861-ci  il  19  fevral  ümumi  kəndli  qanununa 

uyğun  olaraq  ağalar  və  kləndlilərin  qarşılıqlı  münasibətləri  haqqında  1847-ci  il 

―Əsasnamə‖lərinə yenidən baxmağa başladı. 

İslahatı keçirməyə hazırlıq üçün baş canişin idarəsi şurasının qəbul etdiyi 

qərarla  1866-cı  il  mayın  29-da  Tiflis,  Bakı,  İrəvan  və  Şuşa  şəhərində  ―bəy 

komissiyaları‖ adı altında müvəqqəti komissiyaların təsis edilməsinin zəruriliyi adı 

altında  müvəqqəti  komissiyaların  təsis  ediləsinin  zəruriliyi  etiraf  edildi.  ―Ali 

müsəlman  silkinin  şəxsi  heyətini  müəyyənləşdirmək‖  bu  komissiyalara  tapşırıldı 

[39].  Bu  komissiyalar  hökumət  məmurlarının  sədrliyi  altında  bəylərdən  təşkil 

olunurdu. 

Bəylərin  hüquqlarını  müəyyənləşdirən  bəy  komissiyaları  nəzərdə  tutulan 

islahatı keçirmək üçün material hazırlamalı idilər. Bunun üçün hakim sinfin torpaq 

hüququnu müəyyənləşdirmək zəruri idi. Belə ki, çar hökumət orqanlarının fikrincə, 

―məskunlaşmış  mülklərə  sahib  olmağın  vaxtını  aydınlaşdırmaq  bəylərin  torpaq 

hüquqlarının müəyyənləşdirilməsi işinin əsas mahiyyətini təşkil edirdi‖ [40]. 

Tiflis  bəy  komissiyası  Ahalsıx,  Gəncə,  Borçalı,  Qazax  və  Şəmşəddil 

sahələrinin torpaq sahiblərinin  hüquqlarını  nəzərdən  keçirərək, onlardan 184 nəsli 

―ali silkə mənsub‖ hesab etdi. İrəvan komissiyası tərəfindən isə 586 nəsildən 282-si 

―ali silkə  mənsub‖  hesab edildi [41]. 1869-cu ildə  Şuşa  komissiyası,  1870-ci  ildə 

isə  Bakı  komissiyası  öz  işlərinə  başladı  [42],  Bakı  bəy  komissiyası  Bakı 

quberniyasında  198  nəslin  bəy  ―şərəfinə‖  etiraf  etdi.  Şuşa  bəy  komissiyası  Şuşa, 

Zəngəzur və Nuxa qəzalarında və Yelizavetpol quberniyasının Ərəş pristavlığında 

ali silkin şəxsi hüququnu  müəyyənləşdirməli idi. Xüsusi hazırlanmış qaydalar [43] 

əsasən  Şuşa  bəy  komissiyasının  tərkibinə  Şuşa  və  Zəngəzur  qəzalarında  24  nəfər 

və Ərəş pristavlığı ilə ayrıca olaraq Nuxa qəzasından da elə o qədər adam seçmək 

nəzərdə tutulurdu. Seçkilər hər bir qəzada ayrı-ayrılıqda ali silk tərəfindən səsverə 

yolu  ilə  keçirilirdi.  Mərkəzi  Cənubi  Qafqaz  Komitəsi  bu  komissiyaların  işini 

öyrəndikdən  sonra  1870-ci  il  mayın  14-də  ―Cənubi  Qafqaz  quberniyaları: 

Yelizavetpol,  Bakı,  İrəvan  və  qismən  Tiflis  quberniyaları  ali  müsəlman  silkindən 


olan  şəxslərin,  habelə  erməni  məliklərinin  torpaqlarında  sakin  olan  dövlət 

kəndliləri  torpaq  quruluşu  haqqında  ―Əsasnamə‖nin  layihəsi  təsdiq  edildi.  Bu 

dövrün  xarakterik  cəhətlərindən  biri  yalançı  bəylərin  sayının  artması  idi.  Bəy 

nəslindən  olmayan  bir  çox  torpaq  sahibləri  bəy  silkinə  daxil  olmağa  çalışırdı  ki, 

bunu  da  nəticəsində  bəy  komissiyalarında  rüşvətxorluq  və  tanışlıq  münasibətləri 

geniş yayıldı, 1870-ci il 14 may ―Əsasnamə‖si Yelizavetpol, Bakı quberniyalarında 

və Tiflis quberniyasının bir hissəsindəki xanların, bəylərin, ağaların və məliklərin, 

İrəvan  quberniyası  mülkədarlarının  (bəylərinin)  və  Tiflis  quberniyasının  Axalsıxı 

qəzası bəylərinin mülklərinə aid edilirdi. 

Qafqaz  canişinin  qərarına  əsasən,  ―Əsasnamə‖  1970-ci  il  noyabrın  8-də 

qüvvəyə mindi  [44]. 

―Əsasnamə‖ni  elan  etmək  üçün  hər  bir  qəzanın  mərkəzi  və  əhalisi  daha 

çox  olan  yerlərindən  həm  əkinçi,  həm  də  kəndli  silklərinin  müəyyən  miqdarda 

nümayəndələrini  quberniya  şəhərinə  çağırmaq,  həm  də  şəxsən  qubernatorun  və 

digər  yüksək  vəzifəli  şəxslərin  iştirakı  ilə  bu  sənədin  elanı  təklif  olunurdu  [45]. 

Polisə  kəndlilərin  ―sakitliyini‖  ciddi  izləmək  tapşırığı  verilmişdi.  Çar  hökuməti 

―Əsasnamə‖ni  bilavasitə  yerlərdə  elan  etməklə  qorxurdu.  Noyabrın  8-də  kəndli 

işləri  üzrə  quberniya  divanxanaları  açıldı,  həmçinin  barışıq  vasitəçiləri  (münsif) 

vəzifələri təsis edildi. Canişinin sərəncamı ilə kəndli işləri üzrə ibtidai sərəncamlar 

vermək  məqsədilə  təsis  edilən  müvəqqəti  komissiyaların  işləri  quberniya  

divanxanalarının  ixtiyarına  keçirdi.  Qəzalarda  başda  barışıq  vasitəçiləri  olmaqla 

barışıq şöbələri açıldı [46]. Azərbaycan qəzalarında on iki barışıq şöbəsi fəaliyyət 

göstərirdi. 1870-ci il 14 may ―Əsasnamə‖si iki bölmədən ibarət idi: 1. Kəndlilərin 

torpaq məsələlərinin tənzim olunması  haqqında ümumi  əsasnamə; 2. Kəndli işləri 

üzrə təsis olunmuş idarələr haqqında qaydalar [47]. 

―Əsasnamə‖  kəndli  islahatının  aşağıdakı  əsas  məsələlərinin  ümumi 

prinsiplərindən çıxış edirdi: 1) kəndlilərin torpaq sahələrindən hər cür şəxsi asılılıq 

münasibətləri  dayandırılır;  2)  kəndlilərin  istifadəsində  olan  torpaqlar  bəylərin, 

ağaların  və  məliklərin  mülkiyyəti  olaraq  qalır  və  kəndlilərin  daimi  istifadəsinə 

verilir [48]. 

Şəxsi  azadlıq  almalı  olan  kəndlilərin  sayı  Yelizavetpol  quberniyasında 

22032  həyət  və  yaxud  70290  nəfər  kişidən,  Bakı  quberniyasında  (Quba  qəzası 

istisna olunmaqla) 7797 həyətvə yaxud 25831 nəfər kişidən ibarət idi [49]. 

―Əsasnamə‖  kəndlilərə  ―özünün  bütün  pay  torpaqlarından  istifadə 

etməkdən‖  imtina  etməklə  bəy  torpaqlarını  maneəsiz  tərk  etmək,  öz  kənd 

icmasında qalmaq və yaxud başqasına keçmək hüququ verirdi [50]. Fakriki olaraq 

isə  onlar  həmin  torpaqlarda  qalmağa  məcbur  idilər.  Çünki  kəndli  torpaqsız  ötüşə 

bilməzdi.  Lakin  onlar  onlar  torpaq  sahibindən  qeyri-iqtisadi,  icbari  feodal 

tədbirlərinin təsiri altında deyil, iqtisadi cəhətdən asılı idilər [51]. 

Beləliklə, islahata görə, feodal asılılığının çox mühüm spesifik xüsusiyyəti 

–  kəndlinin  torpağa  təhkim  edilməsi  ləğv  edildi.  Həm  Rusiyada,  həm  də 


Gürcüstanda  təhkimçilik  hüququ  ləğv  edildikdən  sonra  kəndlilər  öz  pay 

torpaqlarının  pulunu  ödəyənə  qədər  təhkimli  deyil,  feodaldan  asılı  hesab  olunan 

Azərbaycan  sahibkar  kəndliləri  kimi  müvəqqəti  asılı  kəndlilər  kateqoriyasına 

salınmışlar. Əslində isə onlar yenə də əvvəlki vəziyyətlərində qalırdılar [52]. 

Kəndli  islahatının  başlıca  məsələsi  torpaq  məsələsi  idi.  1870-ci  il 

―Əsasnamə‖sinə  görə  bəylərə,  ağalara  və  məliklərə  və  həmçinin  çoxdan  ―dövlət 

kəndliləri‖  adı  almış  kəndlilərə  məxsus  olan  torpaqlar  üzərində  irsi  xüsusi 

mülkiyyət hüququ qalmışdı [53]. 

Kəndlilər daii istifadə üçün onlara verilmiş pay torpaqlarının müqabilində 

torpaq sahiblərinin xeyrinə müəyyən mükəlləfiyyətlər daşımalı idilər. 

Çar hökuməti çalışırdı ki, kəndli islahatı Azərbaycanda torpaq sahiblərinin 

təsərrüfatlarına  mümkün  qədər  az  zərər  vursun  və  onların  öz  mülklərinə  olan 

torpaqlardan əldə etdikləri ümumi gəlirin miqdarını azaltmasın. 

Beləliklə,  ―Əsasnamə‖  pay  torpaqlarının  satın  alana  qədər  daimi  istifadə 

üçün kəndlilərin ixtiyarına  verirdi. Bu torpaqlar mülkədar bəylərin mülkiyyətində 

qalırdı  [54].  Kəndlilər  yalnız  pulunu  ödədikdən  sonra  torpağın  mülkiyyətçisinə 

çevrilə bilərdilər. 

Kəndlilərin  öz  pay  torpaqlarını  satın  alması  məcburi  deyildi.  Buna 

baxmayaraq,  kəndlilərə  torpaq  əldə  etmək  hüququ  verilməsi  burjua  xarakteri 

daşıyırdı.  Çünki  feodalizm  şəraitində  mülkədarbəylər  öz  torpaqlarını  ancaq  öz 

silklərindən olan adamlara satmaq hüququna malik  idilər. 

Kəndlilərə torpaq satın almaq hüququ verilməsi nəticə etibarilə feodalların 

torpaq  üzərində  silki  inhisar  hüquqlarına  zərbə  endirirdi.  Vəsaitin  olmaması 

üzündən kəndlilərin faktiki olaraq öz pay torpaqlarını almaq imkanları  olmasa da, 

torpaq əmtəəyə çevrilirdi. 

Yaşı  15-dən  yuxarı  olan  hər  kişi  ailə  üzvü  üçün  5  desyatin  pay  torpağı 

verilməsi  haqqında  1847-ci  il  ―Əsasnamə‖  sinin  müəyyənləşdiyi  norma  son  hədd 

kimi  qəbul  edilirdi.  Əksər  hallarda  isə  kəndlilərin  pay  torpaqları,  o  cümlədən 

malikanələr,  meyvə,  üzüm  və  tut  bağları,  əkin  sahələri  və  biçənəklər  kəndlilərin 

daimi  istifadəsində  saxlanırdı.  Kəndlilər  mövcud  ödəmələrə  əsasən  suvatlardan, 

otlaqlardan  və  suvarma  arxlarından  istifadə  etməyə  davam  edirdilər.  Bunula  belə, 

torpaq  sahiblərinə  kəndli  torpaqları  da  daxil  olmaqla  bütün  yararlı  torpaqları 

bilavasitə  öz  sərəncamında  saxlamaq  hüququ  verilirdi.  Onlar  öz  sərəncamlarında 

bütün  yararlı  torpaqların 

1/

3

-dən  azı  qaldığı  təqdirdə  kəndli  torpaqlarının  5 



desyatindən  çox  olan  ―artıqlarını‖  kəsib  götürə  bilərdilər  və  onlarda  bütün  yararlı 

torpaqların 

1/

3

-dən azı qaldığı tədqirdə kəndli pay torpaqlarını 5 desyatin normaya 



qaldırmağı öhdələrinə götürmürdülər. 

Faktiki  olaraq  kəndlilərin  pay  torpaqları  müəyyənləşdirilmiş  5 

desyatindən  xeyli  az  olurdu.  Sonralar  isə  əhalinin  artması  ilə  əlaqədar  hər  nəfərə 

düşən  pay  torpağı  getdikcə  daha  çox  azalır,  kəndlilərin  əksəriyyəti  aztorpaqlı 

olurdu. 


Kəndlilərin  pay  torpaqlarından  istifadə  etdiklərinə    görə  1870-ci  il 

―Əsasnamə‖si  ilə  bəylər  qarşısında  yerinə  yetirdikləri    mükəlləfiyyətlər  isə  öz 

xarakterinə,  həcminə  və  yerinə  yetirilmə  qaydasına  görə,  1847-ci  il 

―Əsasnamə‖sinin  müəyyənləşdirdiyi  kimi  qalırdı.Məhsul  rentası  –  ―malcəhət‖  və 

yaxud  ―bəhrə‖  yenə  də  əvvəlki  kimi  əsas  yer  tuturdu.  Bəylərin  və  ağaların 

―mülklərində‖  onun  həcmi  becərilən  məhsulun 

1/

10

  hissəsinə  bərabər  idi.  Biyar 



günləri  və  hər  gür  peşkəşlərin  əvəzinə  bu  adətin  hələ  də  qorunub  saxlanıldığı 

yerlərdə,  bəy  torpaqlarında  istər  həyətyanı,  istərsə  də  əkin  torpaqlarının  hər 

desyatininə  görə  30  qəpik,  ağa    ―mülklərində‖  isə  15  qəpik  məbləğində  pul 

mükəlləfiyyəti tətbiq edilirdi. ―Malcəhət‖in sahibkara çatdırılması əvvəllər olduğu 

kimi natural mükəlləfiyyət kimi qalırdı. 

Məlumdur  ki,  sahibkar  kəndliləri  tərəfindən  pay  torpaqlarının  satınalma 

yolu  ilə  tam  şəxsi  mülkiyyətə  keçməsi  islahatın  müvəffəqiyyətlə  həyata 

keçirilməsinə  xidmət  etməli  idi.  Satınalma  sazişi  bağlandıdan  sonra  kəndlilər 

formal olaraq mülkiyyətçi kəndlilər kateqoriyasına keçirdilər. 

Lakin  dövlət  Rusiya  quberniyalarından  fərqli  olaraq,  Azərbaycana 

münasibətdə  kəndlilərin  öz  torpaqlarının  satın  almasına  hər  hansı  bir  yardım 

göstərməkdən  imtina  etdi;  həm  də  torpaqların  satın  alınması  burada  məcburi 

deyildi.  Kəndlilər  öz  pay  torpaqlarını  ancaq  öz  şəxsi  pul  vəsaiti  hesabına  ala 

bilərdilər. Bu zaman onlar kəndli həyatı üçün yuxarısı 15, aşağısı 7.5 desyatin ala 

bilərdilər. Kəndlilərin pay torpaqlarını öz mülkiyyətinə keçirməsi üçün malcəhət və 

yaxud  bəhrə  əvvəlcədən  pula  çevrilməli  və  mövcud  pul  mükəlləfiyyətləri  ilə 

birlikdə  6  faizdən  kapitallaşdırılmalı  idi.  Bu  yolla  əldə  edilən  məbləğ  torpağın 

satınalma qiymətinin həcmini müəyyənləşdirməli idi. 

Azərbaycanda  satınalma  məbləği  Rusiyanın  mərkəzi  quberniyalarındakı 

məbləğdən  bir  neçə  dəfə  yüksək  idi.  Belə  ki,  Bakı  quberniyasının  sahibkar 

kəndlilərinin  bir  desyatin  torpağadək  ödədikləri  satınalma  qiyməti  Minsk 

quberniyasının kəndlilərinin ödədikləri məbləğdən 25 dəfə, Həştərxan quberniyası 

kəndlilərinin  ödədikləri  məbləğdən  20  dəfə,  Orenburq,  Mogilyov  və  Perm 

quberniyaları  kəndlilərinin  ödədiyi  məbləğdən  10  dəfə,  Rusiyanın  daxili 

quberniyalarından isə 7.7 dəfə çox idi. Yelizavetpol quberniyasında vəziyyət daha 

pis  idi.  Burada  kəndlilər  Həştərxan  quberniyası  kəndlilərdən  40  dəfə,  Minsk 

quberniyasından 30 dəfə və Rusiyanın bütün daxili quberniyalarındakı kəndlilərdən 

17 dəfə artıq satınalma məbləği ödəməli idilər. 

Yalnız  torpağın  haqqını  tam  ödədikdən  sonra  kəndlilər  mükəlləfiyyətçi 

kəndlilər  kateqoriyasına  keçə  bilərdilər.  Bu  şərtlərin  kəndlilər  üçün  necə  ağır 

olduğunu aydın görmək olar ki, kəndli həyətlərinin əksəriyyəti öz pay torpaqlarını 

satın alıb mülkiyyətlərinə keçirə bilməmişdilər. 

―Əsasnamə‖yə görə torpaq sahibkarları ilə kəndlilər arasında münasibətlər 

―torpaq  nizamnamələri‖  adlandırılan  xüsusi  aktlarla  müəyyən  olunurdu.  İslahatın 

hər  bir  mülkə  tətbiqi  bu  torpaq  nizamnamələri  ilə  müəyyənləşdirilirdi.  Yerlərdə 


bütün  işlərə  rəhbərlik  etmək  üçün  kəndli  işləri  üzrə  quberniya  idarələri  barışıq 

vasitəçilərinin  əldə  rəhbər  tutduqları  torpaq  nizamnamələrinin  vahid  ümumi 

formasını tərrib etdilər [55]. 

Torpaq  nizamnamələrinin  hazırlanması  mülk  sahiblərinin  və  kəndlilərin, 

yaxud onların nümayəndələrinin iştirakı ilə həyata keçirilirdi. Torpaq nizamnaməsi 

―hər bir kənd üçün ayrıca  və  yaxud bir neçə qarışıq kəndlərdən ibarət olan bütöv 

mülkə‖  tətbiq  edilə  bilərdi.  Barışıq  vasitəçisi  vaxta  15  gün  qalmış  torpaq 

nizamnaməsinin  tərtib  ediləcəyi  müddət  haqqında  məlumat  verirdi.Torpaq 

nizamnamələri  tərtib  edilərkən  dolaşıqlıq  və  səhvlər  buraxılırdı  ki,  bununla 

əlaqədər çoxlu şikayətlər olurdu. Torpaq sahibləri barışıq vasitəçilərinə öz mülkləri 

haqqında düzgün məlumat  vermək istəmir və  yalançı  məlumatlarla işi dolaşıqlığa 

salırdılar. 

Torpaq  nizamnamələrində  torpağın  miqdarı,  pay  torpaqlarından  istifadə 

edən  kəndlilərin  sayı,  biçənək  və  otlaqların  mövcudluğu,  kəndlilərin  su 

mənbələrindən,  meşələrdən  istifadə  qaydaları,  yerinə  yetirilən  natural  və  pul 

mükəlləfiyyətlərinin  həcmi  və  forması,  natural  mükəlləfiyyətləri  daşımağın 

qaydaları, süni suvarma vasitələrindən və dəyirmanlardan istifadə etmək hüququ və 

qaydaları göstərilirdi

―Əsasnamə‖ 1873-cü ildə kəndlilərlə torpaq sahiblərinin münasibətlərində 

yerli  xüsusiyyətlər  nəzərə  alınaraq  müəyyən  olunan  cüzi  dəyişiqliklərlə  Quba 

qəzasında  tətbiq  edildi.  Quba  qəzasında  rəncbərlər  təhkimçilik    asılılığından  azad 

edildilər.  Rəncbərlərin  əkinçiliklə  məşğul  olmalarından  və  torpaqlarının  olub-

olmamasından  asılı  olaraq  onlar  ya  torpaq  payı  alaraq  torpaq  sahiblərindən  asılı 

vəziyyətdə qalır,ya da torpaqsız azad edilirdilər [56]. 

1870-ci  il  islahatı  mülkədar  torpaqlarında  ―könüllülük‖  əsasında  yaşayan 

kəndlilərə  şamil  edilmədi.  Yelizavetpol  quberniyasının  200  kəndində  belə 

kəndlilərin  sayı  65  min  nəfər  idi.  1870-ci  il  islahatı  zamanı  bu  kəndlilərin  çoxu 

torpaq  sahiblərinin  özbaşınalığına  məruz  qalmış  və  öz  torpaqlarının  itirmişdilər. 

İslahat onlara yalnız 1876-cı il fevralın 21-dən aid edildi. 

―Əsasnamə‖  1877-ci  il  sentyabrın  3-də  onun  nəşrinə  qədər  ali  silkə 

mənsub  olmayan  və  bu  kateqoriyaya  sonralar  aid  edilən  bəylərin  torpaqlarında 

yaşayan kəndlilərə də şamil edildi. 

Kəndli  islahatı  Azərbaycana  şimal-qərb  hissəsinə  -  Zaqatala  dairəsinə 

toxunmadı. Burada kəndlilərin asılı münasibətləri 1913-cü ilə qədər davam etdi. 

Cənubi  Qafqazda  kəndlilər  üçün  islahat  Rusiyanın  daxili  quberniyalarına 

daha ağır şərtlərlə keçirildi. Bədnam ―azadlıq‖ əslində, kəndlilərin ən vicdansız bir 

şəkildə talan edilməsi, onları bir sıra zorakılıqlar və təhqirlərə məhkum etmək idi. 

Çar  məmurlarının  özləri  dəfələrlə  etiraf  etmişdilər  ki,  kəndli  islahatı  imperiyanın 

heç  yerində  Cənubi  Qafqazda  olduğu  kimi  ağır  və  əzablı  olmamışdı.  Çar 

hökumətinin bütün qanunu və tədbirləri əsasən ―ali silkə‖ əmlak və silki hüquqlar 

yaratmağa  yönəltmişdi.  Kəndlilərin  rifahının  təmin  edilməsi  məsələsi  isə  ikinci 


dərəcəli  əhəmiyyətə  malik  idi  və  ona  əsas  məsələlər  də  asılılıq  və  tabeçilik  rolu 

ayrılmışdı [57]. 

İslahat Azərbaycanın kənd istehsalçılarının çoxsaylı hissəsinin təşkil edən, 

xəzinə  kəndliləri  adlandırılan  kəndlilərə  aid  edilmədi.  1870-ci  il  14  may  islahatı 

Azərbaycan  mülkədar  kəndində  asılı  münasibətləri  məhv  etmədi  və  kəndlilərin 

gələcəkdə  də  bəylər  tərəfindən  istismar  olunmasını  təmin  etdi.  Bununla  belə  o, 

məzmununa  görə obyektiv olaraq burjua xarakteri daşıyırdı; bütün  məhdudluğuna 

baxmayaraq,  kənddə  mövcud  olan  obyektiv  şəraitin  tədricən  kapitalist  inkişafının 

tələbatına  uyğunlaşmasına  yardım  etdi,  ona  təkan  verdi.  İslahatdan  sonra 

Azərbaycanda  yeni  burjua  cəmiyyətinin,  ona  xas  olan  xüsusiyyətlərin  və 

ziddiyətləri ilə birlikdə, bütün əlamətləri aydın şəkildə nəzərə çarpmağa başladı. 

 


Yüklə 4,04 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin