AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu


§ 4. ĠNCƏSƏNƏT, TEATR VƏ MEMARLIQ



Yüklə 4,04 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/36
tarix21.04.2017
ölçüsü4,04 Mb.
#15202
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   36
§ 4. ĠNCƏSƏNƏT, TEATR VƏ MEMARLIQ 

 

XIX  yüzilliyin  birinci  yarısında  Şimali  Azərbaycanda  musiqi,  təsviri  və 



tətbiqi  sənət,  memarlıq  inkişaf  etməkdə  davam  edir,  müasir  Azərbaycan  teatrının 

yaradılması prosesində ilk addımlar atılırdı. 

Bu  dövrdə  xalq  aşiq  musiqisi  ilə  üzvi  şəkildə  bağlı  olan  Azərbaycan 

musiqilin  folkloru  dahada  inkişaf  edirdi.Bu  janrdan  olan  əsərlərlə  yanaşı,  uşaqlar 

üçün  müxtəlif  mahnılar  –  laylalar,  oyunlar,  dilay  və  matəm  mahnıları  geniş 

yayılmışdı.  Xalq  yaradıcılığına  məxsus  müxtəlif  mahnılarda  və  rəqslərdə  vətənə 

məhəbbət və sədaqət ifadə olunur, xalq qəhrəmanları tərənnüm edilirdi. 


Müğənnilər – aşıqlar tərəfindən böyük ustalıqla ifa edilən əsərlər xüsusilə 

geniş  yayılmışdı.  Xalq  yaradıcılığına  məxsus  müxtəlif  mahnılarda  və  rəqslərdə 

vətənə məhəbbət və sədaqət ifadə olunur, xalq qəhrəmanları tərənnüm edilirdi. 

Müğənnilər – aşıqlar tərəfindən böyük ustalıqla ifa edilən əsərlər xüsusilə 

geniş  yayılmışdı.  Müğənni  –  aşıqdan  və  çalğıçı  –  balabançıdan  ibarət  olan  aşıq 

ansamblları  xalq  kütlələri  arasında  böyük  şöhrət  qazanmışdı.  Aşıq  sənəti  böyük 

istedad tələb edirdi: istedadlı aşıqlar yalnız şair olmaqla kifayətlənməməli, həm də 

müğənni, musiqiçi olmalı, rəqs etməyi bacarmalı idilər. 

Bu  dövrdə  aşıq  ansamblları  ilə  yanaşı,  Şimali  Azərbaycanda  tarzəndən, 

kamançaçıdan  və  həm  də  müğənni  olan  qavalçıdan  ibarət  xandə  ansamblları  da 

meydana gəlirdi. Bu ansambllar başlıca olaraq Bakı, Gəncə, Şuşa, Şamaxı, Şəki və 

digər şəhərlərdə məşhur olub, şəhərlərdən aşıq ansambllarını sıxışdırıb çıxarırdılar. 

Xanəndələr tərəfindən ifa edilən daha geniş yayılmış musiqi forması muğamlar idi. 

Ayrı-ayrı muğamların motivləri əsasında xanəndələr tərəfindən ifa edilən dəsgahlar 

təşkil  edirdi.  Həmin  dövrdə  rus  şairi  Polonski  tərəfindən  tərənnüm  edilmiş  Mirzə 

Səttar  böyük  şöhrət  qazanmışdı.  Azərbaycanı  musiqi  mədəniyyətinin  inkişafında 

şamaxılı Hacı Nəcəf bəyin böyük xidməti var idi. 

Rusiyada  Azərbaycan  musiqi  folklarına  xeyli  maraq  göstərilirdi.  Belə  ki, 

1818-1819-cu illərdə Həştərxanda nəşr edilən musiqi jurnalında Qubalı Fətəli xana 

həsr olunmuş Azərbaycan mahnısının notla yazılmış mətni verilmişdir. Keçən əsrin 

30-cu  illərində  bir  neçə  Azərbaycan  mahnısı  və  bir  ―Ləzgihəngi‖  İrəvan 

quberniyasında  nota  köçürülmüş  və  1861-ci  ildə  ―İllüstrasiya‖  jurnalında  çap 

olunmuşdu. 

Azərbaycan  teatrının  meydana  gəlməsi  XIX  yüzilliyin  birinci  yarısına 

aiddir.  Hələ  Şimali  Azərbaycanın  işğalına  qədər,  həmçinin    ondan  sonra  xalq 

yaradıcılığının  bir  çox  növlərində,  o  cümlədən,  əmək  proseslərində  -  kollektiv 

çəltik səpinində, üzüm yığımında, təqvimi bayramlarda, toy mərasimlərində, təbiət 

qüvvələrinə sitatişdə və s. –də teatr elementləri özünü göstərirdi. 

XIX  yüzilliyin  birinci  yarısında  Azərbaycan  xalq  kukla  teatrının 

tamaşaları  geniş  yayılmışdır.  Burada  bir  və  ikipərdəli  pyeslər,  həmçinin 

teatrlaşdırılmış ―Maral oyunu‖, ―Kilimarası‖ oyunlar daxil idi. Bu tamaşalarda və 

pyeslərdə  o  dövrün  məişətindəki  eybəcər  hallar  gülüş  hədəfinə  çevrilib  ələ 

salınırdı.  İlk  teatr  tamaşaları  1848-ci  ildə  Şuşada,  1850-ci  ildə  Lənkəranda  və 

1857-ci ildə Şamaxıda təşkil edilmişdi. 

M.  F.Axundovun  məhşur  komediyalarının  rus  səhnəsində  tamaşaya 

qoyulmasının Azərbaycan teatr sənədi üçün mühüm əhəmiyyəti oldu. Hələ 1852-ci 

ildə  Tiflisdə  rus  teatrı  ―Hekayəti-xırs  quldurbasan‖  pyesini  tamaşaya  qoymuşdu. 

M.F.Axundovun ―Hekayəti-Müsyö Jordan həkimin – nəbatəd və dərviş Məstəli şah 

caduküni  məhşur‖  adlı  komediyası  Peterburqda  ev  tamaşalarından  birində 

oynanılmışdır. XIX yüzilliyin birinci yarısında Azərbaycan tamaşaçıları sirk sənəti 



ilə tanış idilər. Azərbaycan şəhərlərində sirk tamaşaları təşkil edilirdi. Onlardan biri 

1848-ci ildə Şuşadan olmuşdur. 

Göstərilən  dövrdə  Şimali  Azərbaycanın  təsviri  sənətində  realist  meyillər 

inkişaf  edirdi.  Bu  meyil  o  dövrdə  Şimali  Azərbaycanın  böyük  rəssamı  Mirzə 

Qədim  İrəvaninin  (1825-1879)  yaradıcılığında  əks  olunurdu.  O,  İrəvanda  varlı 

sənətkar  ailəsində  doğulmuş  və  Tiflisdə  orta  təhsil  almışdı.  Öz  doğma  şəhərinə 

qayıtdıqdan sonra İrəvani bütün ömrünü orada keçirmişdir. O öz dövrünün savadlı 

adamı  olub,fars,  rusvə  fransız  dillərini  bilir,  musiqini  sevirdi.  Rəssam  şəkil 

çəkməyə  uşaqlıqdan  başlamışdı;  onun  rənglərlə  ilk  işi  yeniyetmə  vaxtı  çəkdiyi 

güzcüdəki qızın portreti olmuşdu. 

İrəvaninin  yaradıcılığının  ilkin  mərhələsi  başlıca  olaraq  onun  tətbiqi 

dekorativ sənət sahələrindəki işləri ilə səciyyələnir. Rəssam ipək tikmələr və qızıl 

saplar (güləbətin), həmçinin divar rəsmləri üçün çoxlu şəkil və qəliblər çəkmiş və 

hazırlamışdır.  50-ci  illərin  əvvəllərində  artıq  məşhur  olan  İrəvani  İrəvan  sərdar 

sarayındakı  rəsmlərin  bərpası  işinə  cəlb  edildi.  Bu  vaxtdan  rəssamın 

yaradıcılığında yeni mərhələ başlayır. O, kətan üzərində rəngli boyalarla sərdarlar 

bir neçə portretini çəkir. Bunlar Azərbaycan rəssamlığında dəzgahlara çəkilmiş ilk 

əsərləri idi. 

İrəvaninin  sonrakı  yaradıcılığı  XIX  yüzilliyin  ikinci  yarısı  şəraitində 

davam  etsə  də,  göstərilən  əsərlərdə  rəssamın  artıq  miniatür  şərtliyindən  və 

demokratizmdən,  təsvirdəki  primitivlikdən  və  təqliddən  reallığa  doğru  irəliləmək 

cəhdləri  özünü  aydın  göstərirdi.  Bu,  yazı  üslubunda,  rəsmlərin  xarakterində, 

traktovkasında  əks  olunurdu.  Bunula  belə,  İrəvaninin  yaradıcılığında  Azərbaycan 

miniatürlərinin, divar rəsmlərinin ən yaxşı ənənələri qorunub saxlanmışdı. 

Miniatür  rəssamlığının  ən  yaxşı  nümunəsi  Məhəmməd  Rza  İrəvaninin 

çəkdiyi  ―Şikəstin  sağalması‖  (Sankt-Peterburq,  Dövlət  Ermitajı)  əsəridir.  Bu, 

çoxfiqurlu  məişət  səhnəsi  obrazlarınvə  peyzajın  rəssam  tərəfindən  realist  təsvirə 

cəhd  göstərmək  baxımından  fərqlənən  əlamətdar  əsərdir.  Əsərdə  klassik  miniatür 

ənənələri və təzvirin yeni həcm-məkan həlii ustalıqla uyğunlaşdırılıb. 

―Kəlilə  və  Dimnə‖nin  1809-cu  ildə  Azərbaycan  dilində  hazırlanmış 

əlyazmasını  kitab  sənətinin  müvəffəqiyyətli  nümunəsi  hesab  etmək  olar. 

Əlyazmanın  xəttatı  və  rəssamı  Muğandan  olan  Əvəz  Əli  idi.  Əlyazmanın  ümumi 

bədii  tərtibat  səviyyəsi  yüksək  deyildi,  orada  olan  115  şəkil  sadəlövh-folklar 

xarakteri  daşıyırdı.  Bununla  belə  bütövlükdə  arxaik  olan  surətlərin  bəzi  fiqurları 

ifadəlidir. 

Divar  rəsmlərindən  ifadə  olunan  dekarasiya  sənəti  Şimali  Azərbaycanda 

xeyli inkişaf etmişdi. 1848-1851-ci illərdə Şəki Xan sarayının divar rəsmləri təmir 

və bərpa edilmişdi. Bu iş Qarabağdan olan usta Qəmbər və onun şagirdi tərəfindən 

görülmüşdü.  Özlərinin  parlaqlığı  və  təravəti  ilə  fərqlənən  və  başlıca  olaraq  bitki 

forma  və  motivlərindən  ibarət  bu  naxışlar  otaqların  divarlarını  başdan-başa  əlvan 

naxışlarla bəzəyir. 


Divar  naxışlarının,  o  cümlədən  süjetli  naxışların  Şimali  Azərbaycanda 

geniş yayılmasını tarixi-ədəbi mənbələr də təsdiq edir. Məlumdur ki, Bakı xanının 

güzgülü  salonunun,  Bakı  xanının  qəbul  otağının,  Təbriz  bəylərbəyi  sarayının 

salonunun  kompozisiyalarla  bəzədilmişdi.  İrəvan  sərdarının  sarayındakı  rəsmlər 

arasında  ―Şahnamə‖nin  qəhramanı  Rüstəmin  əfsanəvi  qəhrəmanlıqlarını  əks 

etdirən  süjetli  kompozisiyalar  xüsusilə  fərqlənirdi.  Sarayın  yay  salonunda  Fətəli 

şahın,  Abbas  Mirzənin  və  İrəvan  xanı  Hüseynqulunun  ayaqüstə  portretləri 

çəkilmişdi. 

Təbrizdəki  sarayın  divarları  güzgülərlə,  naxışlarla  və  döyüş  səhnələri 

təsvir  edilmiş  süjetli  kompozisiyalarla  bəzədilmişdi.  ―Torpaqqala  qəsrinin 

alınması‖  adlı  çoxfiqurlu  kompozisiya,  Şah  İsmayılın,  Nadir  şahın    və  Rüstəmin 

portretləri xüsusilə fərqlənirdi. 

1864-1865-ci  illərdə  Şimali  Azərbaycanda  olmuş  məşhur  rus  rəssamı 

V.V.Vereşşagin qeyd edirdi ki, Şuşanın bir çox varlı evlərində divarlar və tavanlar 

döyüş səhnələrini əks etdirən süjetli-portretləri ilə bəzədilmişdi. Keçən əsrin 50-ci 

illərinin  sonlarında  Şəki  Xan  sarayında  olmuş  A.Düma  qeyd  edirdi  ki,  ―qeyri-adi 

naxışları  olan,  gözəl  tikilmiş  bu  sarayı  ancaq  fırça  xarakterizə  edə  bilər‖  [70]. 

Yazılı və təsviri materiallar, eləcə də bizim dövrümüzə qədər gəlib çatmış abidələr 

XIX  yüzilliyin  birinci  yarısının  divar  rəsmlərinin  ümumi  xüsusiyyətlərini 

xarakterizə etməyə imkan verir. 

Şimali  Azərbaycanın  divar  rəsmləri  dekorativ  və  kompozisiya 

vəzifələrinin  həlli  və bədii  üslubun  vahidliyi ilə fərqlənir.  Fiqurların  təsvirində  və 

ifa  texnikasında  ənənəvi  və  dekorativ  üslubun  əsas  prinsipləri  gözlənilirdi. 

Rəsmlərin  bölgüsü  binanın  içərisinin  memarlıq  təfsilatına,  memarlıq-dekorativ 

elementlərin forma və xarakterinə ciddi şəkildə uyğun gəlir. 

Divar  rəsmləri  həm  məzmun,  həm  də  bədii  forma  cəhətindən  ənənəvi 

xarakter  daşıyır.  Bu  rəsmlərdə  ov  və  döyüş  səhnələrində  çoxfiqurlu 

kompozisiyaların  düzülüşü,  obrazların  və  peyzajların  təsviri,  kolorit  həlli  və  s. 

təsvir  vasitələri  XVIII-XIX  yüzilliklərin  təsviri  sənətinin  ümumi  üslubu  üçün 

xarakterikdir. 

Bu rəsmləri işləyən xalq ustalarının əsərlərində Azərbaycanın zəngin orta 

əsr miniatür və xalq incəsənəti ənənələri özünü göstərir. Gözəl naxışların dekorativ 

üslublarına,  zənginliyinə  və  rəngarəngliyinə,  bitki  motivlərinin  həyatiliyinə  və 

təravətinə  görə  divar  rəsmləri  xalq  yaradıcılığının  tikmə,  basma,  naxış,  xalçaçılıq 

və digər növləri ilə bilavasitə bağlıdır. 

Azərbaycanın  tətbiqi  sənətində  realizm  elementləri  də  inkişaf  edirdi.  Bu, 

xalça rəsmlərində və s. öz əksini tapırdı. Bunula belə Şimali Azərbaycanın tətbiqi 

incəsənəti  –  xalçalar,  tikmələr,  basmaların  rəngarəngliyinə  və  parlaq  rənglərin 

ahəngdarlığına görə fərqlənsələr də, əsasən ornament xarakteri daşıyırdı. 

Tətbiqi sənətin daha inkişaf etmiş növü xalçaçılıq idi. Həmin dövrdə onun 

əsas  mərkəzləri  Quba,  Şamaxı,  Bakı,  Gəncə,  Qarabağ  və  Qazax  idi.  Hazırlanma 


texnikasına  görə,  rəngarəng  olan  və  xalq  məişətində  geniş  istifadə  edilən  bədii 

tikmə  də  geniş  yayılmışdı.  Geyimin,  binanın  içəri  hissəsinin  və  xırda 

avadanlıqlarının  müxtəlif  əşyaları  əsasən  güləbətinli,  muncuqlu  tikmələrdən, 

parıltılı lövhələrdən və s. tərtib edilirdi. 

Şimali  Azərbaycanın  bədii  sənətkarlığında  basma  üsulu  ilə  hazırlanan 

güllü  ipək qadın baş örtükləri  –  kəlağayı  və  pambıq parçalar  –  qələmkar  mühüm 

yer  tuturdu.  Metaldan  olan  bədii  məhsullar  –  mis  qablar,  müxtəlif  naxışlarla 

bəzədilmiş  silahlar,  dəmirçilik  məmulatı  geniş  yayılmışdı.  Qızıldan  və  gümüşdən 

hazırlanmış, rəngli daşlarla və emalla naxışlanmış boyunbağılar, kəmərlər, üzüklər, 

qolbaqlar  və  kişi  geyim  əşyaları  orijinal  olub,  Rusiyanın  və  Qərbi  Avropanın 

bazarlarında maraq doğururdu. Ağac üzərində oyma da geniş yayılmışdı. 

XIX  yüzilliyin  birinci  yarısında    Şimali  Azərbaycanın  monumental 

memarlığında  tənəzzül  meyli  özünü  aydın  göstərirdi.  Digər  tərəfdən  isə  xalq 

memarlığında kifayət qədər intensiv inkişaf müşahidə olunurdu. 

Bu  dövr  ilk  növbədə  onunla  əlamətdardır  ki,  Şimali  Azərbaycanda  rus 

şəhərsalma  mədəniyyətinin  təcrübəsi  yayılırdı.  Ən  iri  şəhərlər  olan  Bakının, 

Şamaxının, Naxçıvanın, Gəncənin rus hərbi mühəndisləri tərəfindən tərtib edilmiş 

planları bu şəhərlərin gələcəkdə hazırlanacaq baş planlarının başlanğıcı oldu. 

İlkin  baş  plana  əsaslanaraq  həyata  keçirilən  daha  erkən  şəhərsalma 

tədbirləri  əvvəlcə  Xəzər  vilayətinin  mərkəzi,  sonra  isə  quberniya  mərkəzi  kimi 

abadlaşdırılmağa başlayan  Şamaxı şəhəri ilə bağlıdır. 

Bu  dövrdə  Rusiyada  bütün  quberniya  şəhərlərində  tikinti  və  abadlıq 

işlərinə  nəzarət edən baş memarın olmasını nəzərdə tutan qanun mövcud idi. Baş 

memarı  olan  ilk  Azərbaycan  şəhəri  quberniya  mərkəzinə  çevrildikdən  sonra 

Şamaxı  olmuşdur.  Şamaxının  bizə  gəlib  çatmış  1839,  1844,  1847-ci  illərə  aid 

planlarında şəhərin ilk müntəzəm tikinti rayonu qeydə alınmışdır. 

Bu  planları  diqqətlə  nəzərdən  kerçirdikdə  aydın  olur  ki,  Şamaxının  hələ 

feodalizm  dövründə  formalaşmış  quruluşu  şəhərin  yeni  tikinti-abadlıq  işlərinə 

müəyyən təsir göstərirdi. Şəhərin daha  yüksək hissəsində  yerləşən və toxunulmaz 

saxlanan  Şamaxı  bürcü  –  Bala  Qala  şəhərin  baş  küçəsinin  istiqamətində  təsir 

göstərirdi. Belə ki, baş küçə bu bürcün divarlarına paralel gedir, digər küçələr isə 

bu küçəni düzbucaq altında kəsirdilər. 

Şəhərsalma  mütəxəssisləri,  öz  növbəsində,  əsas  küçələrdən  birinin 

istiqamətinə təsir göstərən Cümə məscidi tikinti kompleksinə də toxunmamışdılar. 

Göstərilən küçə bu qədim məscidin baş fasadına paralel gedirdi. 

Şamaxı  şəhərinin  o  vaxtkı  baş  memarı  Abrocianın  müavini  Qasım  bəy 

köhnə  anbar  binasının  teatr  binasına        çevrilməsini  lahiyələşdirmişdi.  Parterdən 

əlavə lojalar da olan bu binada artıq 1857-ci ildə tamaşalar verilirdi. 

1810-cu  ildə  Bakının  İçərişəhərində  ilk  dəfə  müntəzəm  tikinti  rayonu 

meydana  gəldi.  İçərişəhərdə  iki  və  bəzi  hallarda  üçmərtəbəli  evlər  tikilirdi.  Bu 

evlərin  memarlığında  Azərbaycanın  mənzil  tikintisi  memarlığının  təcrübəsi  həm 


şəhər  mənzil  tikintisi  memarlığının  ənənələri,  həm  də  şəhər  mənzil  tikintisi 

memarlığının  yenilikləri  ilə  üzvi  şəkildə  birləşirdi.  Azərbaycanın  feodal 

şəhərlərindəki yaşayış evlərindən fərqli olaraq, bu yeniliyin xarakterik cəhəti əsas 

fasadın pəncərələrlə birlikdə küçəyə baxmasında idi. 

XIX  yüzilliyin  birinci  yarısında  Şəki  və  Şuşa  şəhərlərində  də  xeyli 

şəhərsalma  işləri  görülmüşdü.  Gəncə  isə  əsasən  özünün  keçmiş  görkəmini 

saxlayırdı. 

Bu  dövrdə  onunla  əlamətdardır  ki,  xalq  memarlığı  ənənələri  əsasında 

yarımşəhər  tipli  yaşayış  evləri  meydana  gəlir  və  yüzilliyin  ikinci  yarısında  onlar 

Azərbaycanın qəza və quberniya şəhərlərində aparıcı yer tuturdular. 

Bu hadisənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, öndə ―eyvan‖ yerləşməklə bir 

sırada düzülən yaşayış otaqları ilə xarakterizə olunan Şimali Azərbaycanın ənənəvi 

yaşayış  evlərindən  fərqli  olaraq,  otaqları  iki  sırada  düzülmüş  ev  tipi  formalaşır. 

Eyvanlar  həyət  tərəfdən  şüşəli  qalereyalara  çevrilir,  küçə  tərəfdən  isə  küçə 

eyvanları meydana gəlirdi. 

Tikinti texnikasının özündə də ciddi dəyişiklik baş verir. Yaşayış evlərinin 

tikintisində  ağırçəkili  günbəz  və  qülləşəkilli  konstruksiyalar  yastı  damlarla  əvəz 

olunur  ki,  bu  da  Rusiyadan  gətirilən  ağac  material  gətirilməsi  hesabına  mümkün 

olurdu. 

Memarlığın inkişafında həmin dövrdə tikinti işlərində adi şeyə çevrilən və 

həmçinin Rusiyadan gətirilən şüşə də az rol oynamırdı. 

Yaşayış  evlərinin  istilik  sisteminin  təşkilini  də  mütərəqqi  hadisə  hesab  

etmək  lazımdır.  Məlum  olduğu  kimi,  əvvəllər  Şimali  Azərbaycanda  yaşayış 

evlərinin  qızdırılması  kürsü  və  buxarı  kimi  qurğular  vasitəsilə  həyata  keçirilirdi. 

Kürsünün mahiyyəti ondan ibarət idi ki, otağın ortasında qazılmış çuxura içərisində 

közərdilmiş  kömür  dolduran  manqal  qoyulur,  onun  üstünə  isə  kiçik  masanı 

xatırladan  qurğu  bərkidilir  və  bu  masa  yorğanla  örtülürdü.  Bu  masanın  ətrafında 

oturarkən və yaxud gecələr onun ətrafına salınmış yorğan-döşəkdə yatarkən kifayət 

qədər isti olurdu. 

Divar içində olan buxarı isə tüstü dövriyyəsi olmadığından lazımi səmərə 

vermirdi,  istiliyin çox az hissəsi otağın qızdırılmasına  gedir,  əsas kütləsi isə  boru 

vasitəsilə  bayıra  çıxırdı.  Tüstüçəkəni  olan  divar  sobalarının  meydana  gəlməsi, 

şübhəsiz  ki,  həmin  dövrdə  Azərbaycanda  mənzil  mədəniyyətinin  yüksəlməsində 

müəyyən rol oynadı. 

Bu  dövrdə  Şimali  Azərbaycanda  xeyli  mahir  memar,  həkkak  yaşayıb-

yaradırdı ki, bunlar arasında da Rəcəbəli, Tağı, Mehdi, Xalıq, Zeynal, Rəcəb və b. 

ustalar  seçilirdilər.  Bu  ustalar  tərəfindən  Ağsu  və  Şamaxıda  sərdabələr  tikilmiş, 

Abşeronda daş üzərində bir sıra yazılar həkk edilmiş, bir neçə məscid, ovdan və s. 

inşa  olunmuşdu.  Lakin  bu  dövr  tikililərinin  əksəriyyəti  bir  çox  cəhətdən 

Azərbaycanın m emarlıq incilərindən geriyə qalırdı. 



Digər  tikinti  işlərindən  Bakının  qala  divarlarının  və  Azərbaycanın  digər 

qalalarının bərpasını göstərmək olar. 

Lakin  Azərbaycan  memarlığının  bir  çox  qiymətli  orta  əsr  abidələri  (  XII 

yüzillik  Naxçıvan  məqbərələri,  Bakıda  Şirvanşahlar  sarayı  və  s.)  uçulub  dağılır, 

anbar binaları kimi istifadə olunurdu. Azərbaycan şəhərlərində yeni binalar sanitar-

gigiyenik  və  mühəndis-texniki  tələblər  nəzərə  alınmaqla  tikilirdi  ki,  bu  da  həmin 

dövrdə digər Şərq ölkələrində gedən şəhərsala ilə müqayisədə mütərəqqi hadisə idi. 

Bakının qala divarlarından kənarda aparılan tikinti işlərini nizama salmaq cəhdləri 

də bu dövrdə aiddir. 

Şimali  Azərbaycanın  kənd  yerlərində  yaşayış  binalarının  tikintisində  də 

müəyyən dəyişiklik baş verirdi. 

 

 



 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

IV FƏSİL 

 

KAPĠTALĠST MÜNASĠBƏTLƏRĠNĠN 



MEYDANA ÇIXMASI. AQRAR, 

ĠNZĠBATĠ-MƏHKƏMƏ VƏ ġƏHƏR ĠSLAHATLARI 

 

§ 1. KAPĠTALĠST MÜNASĠBƏTLƏRĠNĠN 

ƏMƏLƏ GƏLMƏSĠ 

 

Sənaye.  Yüzilliyin  ikinci  yarısında  Rusiya  getdikcə  daha  geniş  şəkildə 

kapitalist  inkişaf  yoluna  çıxırdı.  Bu  öz  ifadəsini  ölkə  miqyasında  ictimai  əmək 

bölgüsünün  getdikcə  daha  çox  genişlənməsi  və  dərinləşməsinə,  Ümumrusiya 

kapitalist  bazarının  yaranmasında  tapırdı.  Azərbaycan  imperiyasının  bir  hissəsi 

olduğundan  o  da  tədricən  ümumrusiya  ictimai  əmək  bölgüsünə  cəlb  olunur  və 

ümumrusiya  bazarına  qoşulurdu.  Mərkəzi  Rusiya  ilə  onun  ucqarları  arasında 

yaranan  iqtisadi  birlik  ikili  xarakter  daşıyırdı:  bir  tərəfdən,  rus  kapitalizmi  ―öz 

fabrikləri  üçün  bazar  yaradırdı‖,  digər  tərəfdən  isə  o  elə  həmin  fabriklərin  –ölkə 

xammalına  olan ehtiyaclarını  ödəmək  üçün  ucqarlarda  ticarət  əkinçiliyinin, balıq, 

dağ-mədən, neft və s. sənaye sahələrinin meydana çıxması və inkişafını hər vasitə 

ilə  stimullaşdırırdı.  Bu  da  labüd  olaraq  rus  kapitalının  fəal  iştirakı  ilə  ölkədə 

müstəmləkə  iqtisadiyyatının,  qismən  də  hasilat  və  emal  sənayesinin,  ticarət 

xarakterli kənd təsərrüfatı sahələrinin əmələ gəlməsi və inkişafına gətirib çıxarmalı 

idi  və  həqiqətən  də  gətirib  çıxardı.  Artıq  yüzilliyin  60-cı  illərində  Azərbaycanda 

kapitalist istehsal münasibətlərinin meydana çıxması prosesi dəqiq müəyyənləşdi. 

Yüzilliyin 60-cı illərinin ortalarında Azərbaycan neft təsərrüfatında dönüş 

baş verdi. Bu təsərrüfat əvvəlki illərə nisbətən sürətlə inkişaf etməyə başladı. Neft 

hasilatında artım xüsusən də 1862-ci ildən nəzərə çarpır. Əgər 1860-cı ildə Bakıda 

247814  pud  neft  çıxarılmışdısa,  1862-ci  ildə  bu  göstərici  334926  puda  çatmış, 

sonrakı  illərdə  fasiləsiz  surətdə  artmışdı.  1870-ci  ildə  burada  artıq  1482100  pud 

neft çıxarılırdı [1]. Neft hasilatı artımının səbəblərindən biri Balaxanı kəndlilərinin 

məcburi və bu səbəbdən də az məhsuldar əməyinin 1864-cü ildə ləğv edilməsi idi. 

Neft  mədənlərində  muzdlu  fəhlələr  işləməyə  başladı.  Bu,  neft  sənayesinin 

kapitalistcəsinə yeniləşməsinin daha da dərinləşməsi əlaməti idi. 

Neft  hasilatının  artması  neft  quyuları  sayının  artması  ilə  müşayiət 

olunurdu.  Belə  ki,  60-cı  illərdə  Bakı  rayonunun  232  neft  quyusu  var  idi.  Onlar 

neftverən  rayonlar  arasında  aşağıdakı  şəkildə  bölünürdü:  Balaxanıda  125, 

Suraxanıda 21, Binəqədidə 61, Bibiheybətdə isə 25 quyu var idi [2]. Halbuki 40-cı 

illərdə cəmisi 133 neft quyusu mövcud idi. 

Neft  hasilatının  belə  artımının  əsas  səbəbi  Rusiyanın  daxili 

quberniyalarında  ağ  neftə  tələbatın  genişlənməsi  idi.  Ağ  neftdən  artıq  təkcə  çıraq 

yanacağı kimi deyil, əsasən Rusiyanın inkişaf etməkdə olan sənayesi üçün yanacaq 


kimi  istifadə  olunurdu.  Lakin  Rusiyanın  daxili  quberniyaları  ilə  geniş  nəqliyyət 

yollarının  olmaması  Bakıda  istehsal  olunan  neftin  hamısını  oraya  aparmağa  və 

Rusiya  sənayesi  tələbatının  bir  hissəsini  ödəməyə  imkan  vermirdi.  Ona  görə  də 

Rusiya  sənayeçiləri  özlərinin  yanacağa  olan  ehtiyaclarını  əsasən  Amerikadan 

gətirilən neftin hesabına ödəməyə  məcbur olurdular. Bu vəziyyət neft sənayesinin 

sürətlə  inkişafına  mane  olurdu.  Lakin  başlıca  səbəb  neft  sənayesində  iltizam 

sisteminin mövcud olması idi. Bu sistem iltizamçılara  yeni neft quyuları qazmaq, 

neft  çıxarmaq  və  satmaq  sahəsində  inhisarçı  hüququ  verirdi.  Müəyyən  məbləğ 

müqabilində  neft  quyularını  uzun  müddətə  iltizama  götürənin  iltizamçılarına 

növbəti  müzayiqələrdə  (  torqda)  onları  itirmək  təhlükəsindən  sığortalanmamış 

istehsala  texniki  yeniliklərin  tətbiqi  üçün  zəruri  olan  iri  kapital  qoymağa  maraqlı 

deyildilər  və  neft  quyuları  qazılmasında  yeni  texnika  və  təcrübəni  tətbiq  etmək 

üçün göstərilən bütün cəhdlərə mane olurdular. 

Pirallahı  adasında  buruq  qazmaq  üçün  ilk  uğursuz  cəhdi  tiflisli  əczaçı 

Vitte  göstərirdi.  1866-cı  ildə  ―Zaqafqaziya  Ticarət  Cəmiyyəti‖  (sonralar  bu 

cəmiyyət  ―Bakı  Neft  Cəmiyyəti‖nə  çevrildi)  qazma  işlərinə  başlamağa  icazə 

verilməsi  barədə  hökumət  qarşısında  məsələ  qaldırdı.  Lakin  iltizamçı  özünün 

inhisar  hüququndan  istifadə  edərək  buna  mane  oldu  və  hökumət  cəmiyyətə  rədd 

cavabı  verdi.  Üç  ildən  sonra,1869-cu  ildə  iltizamçı  Mirzəyev  bu  adada  yeni 

buruğun  əsasını  qoydu.  Lakin  yoxlama  qazıması  zamanı  qazma  ustası  teraltı 

uğultudan  qorxaraq  quyunu  daş  və  qumla  doldurmağı  əmr  etdi.  Bir  ildən  sonra 

Balaxanıda  yeni  buruq  qazıldı  və  o,  20  sajen  dərinlikdən  gündə  700  pud  neft 

verməyə başladı [3]. Bu uğurlu təcrübədən sonra qazıma işi sürətli inkişaf  yoluna 

keçdi. 


Məlum  olduğu  kimi,  çıxarılan  neft  emal  olunmuş  halda  ixrac  olunurdu. 

Ona  görə  də  neft  hasilatının  artımı  neftayırma  sənayesinin  meydana  çıxmasını 

şərtləndirirdi.1859-cu  ildə  rus  kapitalistləri  Kokorev  və  Quboninin  ―Zakaspi 

Ticarət  Cəmiyyəti‖  Suraxanıda  neftayırma  zavodu  tikdi.  Zavod  sahibləri  yanacaq 

kimi  təbii  qazdan  istifadə  edirdilər.  İltizamçı  tərəfindən  neftə  qoyulmuş  qiymətin 

bahalığı üzündən bağlanmaq həddində olan zavodun fəaliyyəti 1863-cü ildə Bakıya 

dəvət olunmuş böyük rus alimi D.İ.Mendeleyevin köməyi və bilavasitə iştirakı ilə 

qaydaya salındı. 1861-ci ildə tiflisli əczaçı Vitte Pirallahı adasında parafin zavodu, 

1863-cü  ildə  Məlikov  Bakının  özündə  ağ  neft  zavodu  tikdirdilər.  Onların  ardınca 

iltizamçı Mirzəyev, Tarayev və b. zavodlar tikdirdilər. 

1867-ci  ildə  bakı  rayonunda  ancaq  ikisi,  az-çox  iri  olan  15  neftayırma 

zavodu  fəaliyyət  göstərirdi.  Onlarda  cəmi  200-ə  yaxın  fəhlə  işləyir  və  bu 

zavodların bütün məhsulu Rusiyaya daşınırdı [4]. 1869-cu ildə zavodların sayı 24-ə 

[5], 1872-ci ildə isə 47-yə çatdı. Bu zavodlarda 497.941 pud neft istehsal edilmişdi 

[6]. 

Kokorevin  zavodu  və  Mirzəyevin  üç  zavodu  istisna  edilərsə,  qalanları 



içərisindən  ancaq  Kələntərov  və  Ter-Akopovun  hərəsində  dörd  qazanı  olan 

zavodlarını  və  bir  də  Cavad  Məlikovla  Tarayevin  hər  birində  üç  qazanı  olan 

zavodlarını  fərqləndirmək  olar.  Bütün  qalan  zavodlar  isə  daha  kiçik  müəssisələr 

idi. 

Neft  hasilatı  və  neftayırmanın  müəyyən  artımına  baxmayaraq,  60-cı 



illərdə aydın oludu ki, neft mənbələri istismarının iltizam sistemi keçmişin yararsız 

qalığıdır  və  bu  sənaye  sahəsinin  inkişafı  üçün  neft  işinin  başqa  cür  qurulması 

lazımdır.  ―Neft  istehsalı  və  fotogen  istehsalından  aksiz  haqqında  qaydalar‖  çar 

tərəfindən  1872-ci  ildə  fevralın  1-də,  ―Qafqaz  və  Cənubi  Qafqazın  iltizamda  olan 

xəzinə  neft  mənbələrinin  müzayiqə  yolu  ilə  xüsusi  şəxslərə  verilməsi  haqqında 

qaydalar‖ isə 1872-ci il fevralın 17-də təsdiq olundu. Bu qaydalara görə, xəzinənin 

iltizamda olan neft mənbələri müzayiqələr (torq) yolu ilə  xüsusi şəxslərə verilirdi. 

Bu  neftli  sahələr  üzərində  verilirdi.  Bu  neftli  sahələr  üzərində  tikililər  və  daşınar 

əmlakla  birlikdə  hər  biri  10  des.-dən  böyük  olmayan  ayrı-ayrı  qruplara  bölündü. 

Ümumi  sahəsi  təxminən  460  des.  olan  neftverən  sahələrə  522221  manat  qiymət 

qoyuldu. Deməli, hər desyatin torpağın qiyməti orta hesabla 1200 manata bərabər 

idi.  Lakin  müzayiqələrin  gedişində  rəqabət  aparan  iddiaçılar  tərəfindən  qiymətlər 

xeyli qaldırıldı və xəzinə 2980307 man. əldə etdi; başqa sözlə deyilsə, o, torpağın 

hər  desyatinindən  7200  man.  götürdü.  Sonralar  keçirilmiş  müzayiqələrlə 

müqayisədə bu qiymət çox cüzi idi. 

Neftli  sahələr  başlıca  olaraq  1323578  manatlıq  neftverən  torpaqlar  almış 

Quboninin və Kokorevin, habelə qiyməti 1222 min manat olan neftverən torpaqlar 

keçmiş  iltizamçı  Mirzəyevin  əlində  cəmləndi.  Bu  torpaqlar  bütün  əsas  neftverən 

sahələrin  86  faizinə  bərabər  idi.  Azərbaycan  kapitalı  nümayəndəsi  H.Z.Tağıyevin 

(şərikləri ilə birlikdə) Bibiheybətdəki neftli sahəsinin qiyməti cəmi 9005 man. idi. 

İltizam  sisteminin  ləğvi  bütün  nüft  hasilatında  qəti  dönüş  yaratdı,  neft 

sənayesi kapitalist istehsalı sahəsinə çevrildi. 

Bakıdakı neft və digər sahələrlə yanaşı, qəzalarda da sənaye inkişaf edirdi. 

Azərbaycanın üzvi tərkib hissəsi kimi, Bakının sosial-iqtisadi həyatında baş verən 

dəyişikliklər,  şübhəsiz  ki,  bütün  Azərbaycanda  məhsuldar  qüvvələrin  inkişafına 

təsir göstərirdi. 

60-70-ci  illrədə  misəritmə  istehsalı  mühüm  sənaye  sahəisnə  çevrildi. 

Yelizavetpol  qəzasının  Gədəbəy  kəndi  yaxınlığındamis  filizinin  olması  hələ 

yüzilliyin birinci yarısında məlum idi. Ancaq büsbütün əl əməyinə əsaslanan, ildə 

14100  manatlıq  1200  pud  mis  istehsal  edən  kiçik  misəritmə  zavodu  isə  yerli 

sahibkarlar  tərəfindən  burada  ancaq  1855-ci  ildə  işə  salındı  [7].  1864-cü  ildə  bu 

zavod iri sənayeçilərin – Simens familiyalı iki qardaşın  əlinə keçdi. Onlardan biri 

Rusiya, digəri isə Almaniya təbəəsi idi. Elə o dövrdə onlar Gədəbəydə yeni zavod 

tikmək barəsində xəzinə ilə müqavilə bağladılar. ―Simens qardaşları və Kº‖ şirkəti 

Gədəbəy  rayonunun  mis  sərvətlərini  layiqincə  qiymətləndirərək,  bu  işin  onlara 

necə  böyük  qazanclar  gətirəcəyini  başa  düşərək,  1865-ci  il  avqustun  25-də  iri 

misəritmə  zavodunun  tikintisini  başa  çatdırdılar.  Simens  qardaşları  zavodun 


tikintisinə  1,5  mln  manatdan  çox  pul  xərclədilər.  Zavod  müasir  texnika  ilə  təchiz 

olunmuşdu. Bu zavodda misəritmə  üçün 9 şaxta  sobası, 6 bişirmə  sobası, 9 digər 

soba, 7 dəmirçi körüyü, bir çuqunəritmə sobası, kərpicbişirmə sobası var idi [8]. 

Bunlardan başqa, zavodda əridilən filizlərdən mis kuporosunun təmizlənib 

ayrılması  üçün  hovuzlar  sistemi  qurulmuş  və  iki  lokomotivi  olan  6  verstlik 

dəmiryolu  çəkilmişdi.  Zavod  həmçinin  ventilyasiya  sisteminə  malik  idi,  burada 

dülgər və çilingər sexləri yaradılmışdı [9]. 

Gədəbəy  zavodu  onun  üç  verstliyində  yerləşən  mədəndə  çıxarılan  mis 

külçəsi ilə təchiz olunurdu. Külçə hasilatı ilbəil artırdı. Əgər 1865-1866-cı illərdə 

60000 pud külçə çıxarılmışdısa, 1871-ci ildə isə artıq 1 mln. puddan çox külçə əldə 

olunmuş, 1877-ci ildə isə bu rəqə iki dəfədən çox artmışdı [10]. 

Bu iri kapitalist  müəssisəsinin zəif  yeri onun  yanacaq bazası idi.  Cənubi 

Qafqaz dəmiryolunun Bakı sahəsinin tikilməsinədək zavod müstəsna surətdə ağac 

kömürü  hesabına  işləməli  olmuşdu.  Möhtəşəm  meşə  zolaqlarının  sahibləri  olan 

Simenslər onları amansızcasına qırıb məhv edirdilər. 

Gədəbəy  zavodu  1865-1866-cı  illərdə  müvafiq  olaraq  4025  və  8416  pud 

mis  vermişdi.  Onun  məhsuldarlığı ilbəil artaraq, 1871-ci  ildə  24059, 1877-ci  ildə 

isə  53  min  puda  çatmışdı.  Bu  da  bütün  Rusiya  imperiyası  misəritmə  sənayesi 

məhsulunun  dörddə  birini  təşkil  edirdi.  Misin  bir  hissəsi  Rusiya  quberniyalarına 

göndərilir,bir hissəsi isə sakinləri mis qab-qacaq istehsalı ilə məşğul olan Lahıcda 

istifadə edilirdi. Bünövrəsi qoyulduğu ildə zavodda 257, 1867-ci ildə 500, 1868-ci 

ildə isə artıq 1000 fəhlə işləyirdi [11]. Beləliklə, Gədəbəy misəritmə zavodu, o vaxt 

bütün  Rusiya  misəritmə  müəssisələri  içərisində  ən  iri  zavod  idi.  Gədəbəyin 

misəritmə  sənaye  kapitalist  istehsalı  məcrasına  neft  sənayesindən  əvvəl  cəlb 

olunmuşdu. 

Daşkəsəndə kiçik zavod, dəmir və kobalt mədənləri 1866-cı ildə ―Simens 

qardaşları və Kº‖ şirkətinin əlinə keçdi. 1867-ci ildə zavodda artıq 1305 pud kobalt 

alınmışdı. Müxtəlif  illərdə bu zavodda 20-dən 50-dək fəhlə işləyirdi. 

60-cı  illərdə  Zəylikdə  kiçik,  kustar  zəy  müəssisələri  fəaliyyət  göstərirdi. 

1878-ci ildən yeni zəy zavodu fəaliyyətə başladı. 1879-cu ilədək zavodda 5 mindən 

8  min  pudadək  zəy  istehsal  olunur,  burada  40-dan  100-dək  və  daha  çox  fəhlə 

işləyirdi [12]. 

Lakin  sonrakı  illərdə  zavodun  məhsuldarlığı  azaldı  və  1883-cü  ildə  o, 

fəaliyyətini dayandırdı. 

Hələ  50-60-cı  illərdə  kapitalist  istehsalı  orbitinə  cəlb  olunmuş  sənaye 

sahələrindən  biri  ipəksarıma  istehsalı  idi.  50-ci  illərdə  Xanabad  ipəksarıma 

fabrikinin  texniki  təminatında  tərəqqinin  davam  etdirilməsi  müşahidə  olunur. 

1854-cü ildə fabrikdə dəzgahların sayı 42-yə çatdı, buxar mühərriki tətbiq olundu 

və dəzgahlar qismən mexaniki avadanlığı işləməyə keçirildi. 1860-cı illərdə isə bu 

fabrikin avadanlığı daha da təkmilləşdirilmişdi. 



İpəksarıma istehsalının verə biləcəyi gəlir Moskva sənayeçiləri Alekseyev 

və  Voronin  qardaşlarının  diqqətini  cəlb  etdi.  Onlar  şirkət  təşkil  etdilər  və  1860-cı 

ildə iri fabrikin tikintisinə başladılar. Fabrikin 432 dəzgahı, 64 hazırlayıcı hovuzu 

və  buxar  mühərriki  var  idi.  1863-1865-ci  illərdə  fabrikdə  buxarla  işləyən 

dəzgahlarda 192 usta və 64 şagird, ayaq dəzgahlarında 30 usta işləyir və nəhayət, 

baramanın  növlərə  ayrılmasında  200  nəfərdən  250  nəfərədək  qadın  çalışırdı.  Bu 

fabrikdə bir çox kapitalist müəssisələri üçün çox səciyyəvi olan, aşağı haqq verilən

kapitalistlər  üçün  xeyirli  olan  qadın  və  uşaq  əməyi  tətbiq  edilirdi.  Fabrikdə  ildə 

100-1200 pud ipək istehsal edilməsi nəzərdə tutulurdu [13]. 

Göstərilən  iki  fabrikdən  əlavə  bu  illərdə  daha  bir  iri  ipəksarıma  fabriki 

fəaliyyət göstərirdi. Bu fabrikdə 55 dəzgah işləyirdi. 1864-cü ildə onun fəhlələrinin 

sayı 70-ə çatmışdı [14]. Qalan ipəksarıma fabrikləri xırda müəssisələr idi. 

Lakin elə bu dövrdə, ipəkçiliyin çiçəklənməsinin ən yüksək mərhələsində, 

yəni  60-cı  illərin  birinci  yarısında  iqtisadiyyatın  bu  sahəsinə  bəla  üz  verdi.  Bir 

tərəfdə,  xarici  şirkətlərin  ipəkqurdu  toxumu  ilə  alver  edən  agentləri  Nuxada  çox 

böyük miqdarda ipəkqurdu toxumu alır və onu xaricə aparmaqda davam edirdilər, 

digər  tərəfdən  isə  onlar  1864-cü  ildə  azərbaycana  ipəkqurdu  xəstəliyini  gətirdilər. 

Bütün  bunlar  ipəkçiliyin  xeyli  tənəzzül  etməsinə  gətirib  çıxardı.  Buna  görə  də 

xammalın çatışmazlığı ilə əlaqədar Aleksevey və Voronin qardaşlarının müəssisəsi 

1866-cı  ildə  öz  istehsal  gücünü  yarıbayarı  azaltmış,  1867-1870-ci  illərdə  isə 

fəaliyyətini  tamamilə  dayandırmışdı.  Nuxanın  digər  ipəksarıma  müəssisələri  də 

bağlanmışdı.  əgər  Nuxa  şəhərində  1861-ci  ildə  50,  1862-ci  ildə  56  ipəksarıma 

müəssisəsi fəaliyyət göstərirdisə, sonrakı illərdə burada cəmi 1-3 müəssisə mövcud 

idi. 


Həm  sənətkar  sexlərinin,  həm  də  fabrik  tipli  ipəksarıma  müəssisələrinin 

olduğu Nuxa qəzasında fərqli olaraq, Şuşa şəhərində və Şuşa qəzasında bu sonuncu 

tip  müəssisələr  paralel  surətdə  mövcud  deyildilər.  60-cı  illərdə  Şuşa  qəzasında 

əvvəlcə  onlarla,  sonra  isə  yüzlərlə  kustartipli  ipəksarıma  müəssisəsi  mövcud  idi. 

Elə  müəssisələr  də  var  idi  ki,  onları  fabrik  kateqoriyasına  aid  etmək  olar.  Şuşa 

şəhərində 350 fəhləsi olan 7 ipəksarıma müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi [15]. 

İpəkqurdu  xəstəliyi  Ordubad    və  Naxçıvan  şəhərləri  rayonunu  əhatə 

etməmişdi.  Bu  vəziyyət  həmin  rayonda  ipəksarıma  istehsalının  təşəkkülünə  və 

inkişafına  müsbət  təsir  göstərirdi.  Ordubadda  ilk  ipəksarıma  fabrikləri  meydana 

çıxmağa  başlamışdı.  60-cı  illərin  əvvəllərində  fabriklərdən  biri  Aşağı  Əylisli 

kəndində,  ikincisi  isə  Ordubadda  yaradılmışdı,  Birinci  fabrikin  1861-ci  ildə  70 

fəhləsi  və  50  dəzgahı,  1866-cı  ildə  isə  artıq  80  dəzgahı  var  idi.  Fabrikdə  buxar 

qazanları işləyirdi. 60-cı illərin sonlarında Cənubi Qafqazda ilk dəfə olaraq burada 

10 mexaniki ipəkburma dəzgahı tətbiq olundu. 

1875-ci ildə Ordubadın özündə iki ipəksarıma  fabriki  meydana çıxdı. Bu 

fabriklərdə  də  buxar  mühərrikləri  tətbiq  olunurdu.  Göstərilən  fabriklərdən  başqa 

Naxçıvan  qəzası  və  Ordubadda  xırda  əmtəə  istehsalı  tipli  onlarla  ipəksarıma 


müəssisəsi  fəaliyyət  göstərirdi.  İpəksarıma  müəssisələri  Azərbaycanın  bəzi  digər 

qəzalarında  da  var  idi,  lakin  heç  yerdə  onlar  nəinki  fabrik-zavod  istehsalı,  heç 

manufaktura istehsalı mərhələsinədək də yüksələ bilmədilər. 

Balıq  vətəgələri  Azərbaycanın  iqtisadi  həyatında  görkəmli  yer  tuturdu. 

Rusiya  şəhərləri  kimi  daimi  satış  bazarlarına  malik  olan  sahibkarlar  burada  öz 

məhsullarına  təminatlı  tələbat  tapır,  bu  da  istehsalın  durmadan  genişləndirlməsi 

üçün böyük maraq yaradırdı. 1881-ci ildən Azərbaycanın balıq sənayesində növbə 

ilə balıq vətəgələrini 7-8 illiyə iltizama götürən 6 nəfər yerli sahibkar ağalıq edirdi. 

Göstərilən  müddət  ərzində  onların  hər  il  xəzinəyə  ödədikləri  məbləğ  170  min 

manatdan  405  min  manatadək  tərəddüd  edirdi.  Bu,  zəngin  balıq  vətəgələrinin 

vəhşicəsinə istismarından onların götürdükləri xalis gəlirdən çox-çox az idi. 

Vətəgələrin  vəhşicəsinə  istismarı  balıq  tutulmasının  azalmasına  gətirib 

çıxarırdı. Hər bir iltizamçı dəmir toplar qurmaq yolu ilə bircə iri balığın belə Kürün 

yuxarılarına  keçməsinə  yol  verməməyə,  mümkün  qədər  çox  belə  balıq  tutmağa 

çalışırdı.  Ona  görə  də  balıq  ildən-ilə  xırdalaşır,  az  kürülü  olur  və  deməli,  onun 

ümumi nəsilvermə qabiliyyəti aşağı düşürdü. 

Balıq  tutulmasının  azalmasına  göstərmək  üçün  aşağıdakı  məlumatlar 

sadalamaq  kifayətdir:  əgər  1847-1855-ci  illrədə  Kür  çayının  mənbəsinə  467778 

ədəd  balıq  tutulmuşdusa,  1871-1877-ci  illərdə  bu  rəqəm  323553-ə  enmişdi  [16]. 

Eyni şeyin kürü alınması barəsində də demək olar. 

Balıq  vətəgələrində  minlərlə  həm  yerli,  həm  də  gəlmə  muzdlu  fəhlənin 

əməyi  tətbiq  olunurdu.  Deməli,  iltizam  sisteminin  mövcudluğuna  baxmayaraq 

balıq sənayesi kapitalist az rol oynamırdı. Bakı quberniyasının Şamaxı və Göyçay, 

Yelizavetpol  quberniyasının  Şuşa  və  qəzaları  əsas  şərabçılıq  rayonları  idi.  60-cı 

illərdə  hər  il  Bakı  quberniyasında  100  min  vedrəyə  yaxın,  Yelizavetpol 

quberniyasında isə 250-275 min vedrə şərab istehsal olunurdu [17]. 

Şərab  istehsalında  Yelenendorf  (indiki  Xanlar)  kəndinin  alman 

kolonistləri  görkəmli  yer  tuturdular.  Onlardan  biri  –  Xristofer  Forer  1870-ci  ildə 

şərab  ticarəti  ilə  məşğul  olan  ―Xristofer  Forer  oğulları  ilə  birlikdə‖  adlı  firmanın 

əsasını  qoydu.  Müxtəlif  vaxtlarda  Gəncə,  Bakı,  Tiflis  və  Batumda  firmanın 

filialları açıldı. Zavod tipli bir neçə şərabçılıq müəssisəsi nəzərə alınmazsa, bütün 

qalanları xırda müəssisələr idi. 

Azərbaycanda  şərabçılıqla  yanaşı,  araqçəkmə  ilə  də  məşğul  olurdular. 

Yelizavetpol  quberniyasında  müxtəlif  meyvələrdən  ildə  7500  vedrə  araq  istehsal 

etmək gücünə malik olan üç mindən artıq müəssisə var idi. Bütün bu müəssisələrdə 

cəmi 7023 nəfər işləyirdi [18]. 

1873-cü  il  iyulun  1-dən  etibarən  araqçəkmə  istehsalı  üzərinə  aksiz 

vergisinin  qoyulması  adları  çəkilmiş  araqçəkmə  müəssisələrinin  vəziyyətinə  ağır 

təsir göstərirdi. 1873-cü ildə bu ―Əsasnamə‖yə edilmiş dəyişikliklərə əsasən aksiz 

vergisinin  məbləği  araq  çəkilən  qazanın  tutumu  (bu  tutum  20  vedrədən  az 

olmamalı idi) və zavodun fəaliyyət göstərmə müddətindən asılı idi; özü də istehsal 


prosesinin başlanma və qurtarma vaxtı əvvəlcədən müəyyənləşdirilməli idi. 1884-

cü il sentyabrın 1-dək mövcud olmuş bu sistem kustar və bağ sahibləri tərəfindən 

araqçəkmə  işinin  zərərinə  olaraq  iri  araqçəkmə  sənayesinini  inkişafına  şərait 

yaradırdı. 

Azərbaycanda göl duzu və daş duz çıxarılırdı. Göl duzu, əsasən, 27 gölün 

yerləşdiyi Abşeron yarımadasında  əldə olunurdu. Bu göllərdən Masazır, Balaxanı, 

Zığ,  Kürdəxanı  gölləri  xüsusilə  fərqlənirdi.  Uzun  müddət  Abşeronun  duz 

mədənləri neft mədənləri ilə birlikdə iltizama verilirdi. 

İltizam  sisteminin  ləğvindən  sonra,  70-ci  illərdə  duz  gölləri  ayrı-ayrı 

sahələrə  bölünür  və  icarəyə  verilirdi.  1879-cu  ildə  Zığ  gölündən  67840  pud, 

Masazır  gölündən  204000  pud,  Kürdəxanı  gölündən  105710  pud,  cəmisi  isə 

618371 pud duz çıxarılmışdı [19]. 

Göl  duzu  Abşeron  göllərindən  başqa  Cavad  qəzasında  yerləşən  göllərdə 

də var idi. Lakin həmin göllərin məhsuldarlığı aşağı idi. 

Naxçıvan  şəhərindən  10  verst  məsafədə  zəngin  daş  duz  yataqları 

yerləşirdi. Naxçıvan duz mədənləri iltizama verilirdi və bu mədənlərdə Şıxmahmud 

kəndinin feodal-asılı kəndlilərinin məcburi əməyi tətbiq olunurdu. 

50-ci  illərin  sonu  -60-cı  illərin  əvvəllərində  duz  çıxarılması  ilbəil  artırdı. 

əgər  yüzilliyin  40-cı  illərində  illik  duz  çıxarılması  113,8 min  bərabər  idisə,  50-ci 

illərin sonu – 60-cı illərin əvvəllərində bu göstərici 208,7 min puda çatmışdı. 1852-

ci ildə nəşr olunmuş ―Bütün Cənubi Qafqaz və Qara dəniz limanları üzrə xarici quz 

gətirilməsinin  qadağan  edilməsi  haqqında  əsasnamə‖  də  buna  əlverişli  şərait 

yaradırdı. 

1868-ci  ildə  kəndlilərin  məcburi  əməyinin  ləğv  edilməsindən  sonra  isə 

duz  mədənlərində  muzdlu  əmək  tətbiq  olunurdu.  Bu  da  həmin  istehsal  sahəsində 

kapitalistcəsinə təkamülün mühüm göstəricisi idi. 

Bu mühüm amillə  yanaşı, duz istehsalı sahəsinin kapitalistcəsinə inkişafı 

üçün 1868-ci ildən sonra duz mədənlərinin açıq müzaidə vasitəsilə satışının tətbiq 

edilməsi  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  etdi.  60-cı  illərin  ikinci  yarısında  Naxçıvan  duz 

mədənlərində hər il 250 min puddan 300 min pudadək duz çıxarılırdı [20]. Ancaq 

sonrakı  illərdə  duz  çıxarılması  azaldı.  Bunun  səbəbi  aksiz  sisteminin  tətbiq 

edilməsi  idi.  Əsasnaməyə  görə,  xüsusi  şəxslər  tərəfindən  xəzinə  və  xüsusi 

müəssisələrdən  əldə  olunan  xörək  duzunun  bütün  növləri  özərinə  aksiz  vergisi 

qoyulurdu.  Duzun  hər  pudundan  30  qəpiklik  aksiz  vergisinin  məbləği  çox  böyük 

oldu  və  bunun  nəticəsində  duz  çıxarılması  xeyli  azaldı.  Naxçıvan  duzu 

Azərbaycanın  özündə,  qonşu  Gürcüstan  və  Ermənistanda  satılır,  Rusiya,  İran  və 

Türkiyəyə aparılırdı. 

Göstərilən  sənaye  sahələrindən  əlavə,  Azərbaycanda  tütün  məmulatları 

tikinti materialları və s. istehsal edən müəssisələr fəaliyyət göstərirdi. Lakin 30-60-

cı illərdə bütün bu istehsal sahələri hələ kustar, xırda əmtəə xarakteri daşıyırdı. 



Beləliklə,  XIX  yüzilliyin  50-60-cı  illərində  Azərbaycanda  sənətkarlıq  və 

xırda  və  xırda  əmtəə  istehsalı  xarakterli  müəssisələrlə  yanaşı,  neftçıxarma  və 

neftayırma,  misəritmə  kimi  sənaye  sahələri  əsas  etibarilə  artıq  inkişafının  fabrik-

zavod (maşın) mərhələsində idi. Şərabçılıq, araqçəkmə, ipəkçilik və balıqçılıq kimi 

istehsal sahələri isə qarışıq xarakter daşıyırdı. 

Kənd  təsərrüfatı.  Dənli  bitkilərin  yetişdirilməsi  yüzilliyin  50-60-cı 

illərində də Azərbaycan kənd təsərrüfatının ən başlıca sahəsi olaraq qalmaqalda idi. 

Bütün  nəzərdən  keçirilən  dövr  ərzində  Azərbaycanın  hər  yerində  dənli  bitkilər 

səpilən  sahələrin  xeyli  genişlənməsi  müşahidə  olunur.  Həmin  dövrdə  kənd 

təsərrüfatı  texnikasının  geridə  qalmasına  və  primitiv  olmasına,  ehtiyacın 

texnikasının  geridə  qalmasına  və  primitiv  olmasına,  ehtiyacın  və  torpaq  sahibləri 

olan bəylərlə xəzinə tərəfindən amansız istismarının əzdiyi Azərbaycan kəndlisinin 

təbii  fəlakətlərə  qarşı  mübarizədə  çox  zəifliyinə,  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin 

ümumi  məhsulunun  müxtəlif  təbiət  hadisələrindən  xeyli  asılı  olmasına 

baxmayaraq,  ümumiyyətlə,  yığılan  taxılın  ümumi  həcmində  aydın  nəzərə  çarpan 

artım meyli təzahür edirdi. İnzibati cəhətdən Azərbaycanın Bakı quberniyasından, 

İrəvan  quberniyasının  tərkibinə  daxil  olan  Naxçıvan  və  Ordubad  qəzalarından, 

Tiflis  quberniyasının  Yelizavetpol  qəzasından  və  Zaqatala  qəzasından  ibarət 

olduğu  1861-1867-ci  illərdə  təkcə  Bakı  quberniyasında  ildə  25-29  mln.  pud  taxıl 

yetişdirilirdi.  Həmin  quberniyalarda  təkcə  1868-ci  ildə  isə  40  mln.  pud  taxıl 

yetişdirilmişdi. 

Azərbaycanda  yetişdirilən  taxıl  bitkiləri  içərisində  aparıcı  yeri  buğda 

tuturdu. Bəzi illərdə bütün taxıl məhsulunun 

3/

5

 hissəsi bu bitkinin payına düşürdü. 



Sonrakı yerləri arpa və çəltik, sonuncu yeri isə çox yayılmamış darı tuturdu. 

Yüzilliyin  60-cı  illərində  taxılçılıq  təsərrüfatında  əmtəə  istehsalı  geniş 

inkişaf  etmişdi.  Azərbaycan  nəinki  özü-özünü  taxılla  təmin  edir,  hətta,  onu 

Gürcüstana  və  İrana,  Lənkəran  qəzasından  isə  düyünü  Rusiyaya  göndərirdi. 

Azərbaycanın özündə qalan taxıla gəldikdə isə o, əsasən, əmtəə xarakteri daşıyırdı. 

Taxılçılar öz  artıq məhsullarını  maldarlara,  yüksək dağlıq rayonların təbii coğrafi 

şərait  üzündən  taxıl  yetişdirmək  imkanından  məhrum  olan  sakinlərinə,  şəhər 

əhalisinə, Bakı rayonundan kənardakı fəhlə əhalisinə, yəni balıqçılara, dağ-mədən, 

ipəkçilik və s. sənaye sahələrinin fəhlələrinə, habelə hərbi hissələrə satırdılar. 

Əkinçilikdən  sonra  Azərbaycan  kənd  təsərrüfatının  ikinci  mühüm  sahəsi 



maldarlıq idi. 1860-1867-ci illərdə Bakı quberniyasında mal-qaranın sayı 1873 min 

başdan 2203 min başa çatmış, yəni 330 min baş artmışdı. Maldarlıq təsərrüfatında 

aparıcı yeri qoyunçuluq tuturdu. Göstərilən dövrdə bütün mal-qaranın 1,2-1,4 mln. 

başını  qoyunlar  təşkil  edirdi.  Sonrakı  yerdə  sayı  488-662  min  başa  bərabər  olan 

iribuynuzlu  mal-qara  dururdu.  Atların  sayı  isə  134-156  min    başa  çatırdı.  1868-

1869-cu  illərdə  mal-qaranın  sayı  daha  da  artdı.  1869-cu  ildə  Zaqatala  dairəsi  və 

Naxçıvan qəzası da nəzərə alınmaqla Azərbaycanın iki quberniyasında 3,3-3,5 mln. 

baş mal-qara var idi [21]. 



Lakin  yüzilliyin  50-60-cı  illərində  Azərbaycanda  böyük  miqdarda  mal-

qaranın,  xüsusən  də  qoyunun  olmasına  baxmayaraq,  maldarlığın  əmtəəliyi  az 

inkişaf etmişdi. Azərbaycandan Rusiyanın daxili quberniyalarına, İrana, Türkiyəyə 

başlıca olaraq aşılanmış dəri, yun ixrac olunurdu. Bu ixracın həcmi cüzi idi. Mal-

qaranın  və  maldarlıq  məhsulunun  ixracına  gəldikdə  isə  bu,  müstəsna  sutərdə 

həmsərhəd  ölkələrə,  yəni  İrana,  Türkiyəyə  yönəlmişdi,  onun  həcmi  isə  kiçik  idi. 

1865-1870-ci illərdə göstərilən ölkələr  mal-qara və  maldarlıq  məhsulları ixracının 

ümumi həcmi 600-800 min manat arasında tərəddüd edirdi. Yun isə Qərbi Avropa 

ölkələrinə,  qismən  Marsel  şəhərinə  də  ixrac  olunurdu.  Yelizavetpol  quberniyası 

Qərbi  Avropaya  yun  ixracında  müstəsna  yer  tuturdu,  çünki  burada  yunu  daha 

qiymətli  ixrac  materialı  olan  merinos  qoyunları  da  bəsləyirdilər.  70-ci  illərin 

əvvəllərində yun ixracı daha da artmışdı. Məsələn, 1871-ci ildə 979 min manatlıq, 

1872-ci ildə isə 807 min manatlıq yun ixrac olunmuşdu [22]. 

50-ci  illər  və  60-cı  illərin  əvvəllərində  Azərbaycanda  yetişdirilən  texniki 

bitkilərin içərisində aparıcı  yeri qızılboya (marena) tuturdu. Onun becərildiyi  əsas 

rayon Quba qəzası idi. 60-cı illərdə qızılboya istehsalının sürətli inkişafı müşahidə 

olunurdu.  Bu  da  dünya  bazarlarının  tələbatı  ilə  əlaqədar  idi.  1860-cı  ildə  58  min 

pud, 1866-cı ildə isə 230 min pud qızılboya əldə olunmuş, yəni onun yığımı 4 dəfə 

artmışdı  [23].  Qızılboya  cüzi  miqdarda  Lənkəran  və  Göyçay  qəzalarında  da 

becərilirdi.Azərbaycan  qızılboyası  dünya  şöhrəti  qazanmışdı.  1862-ci  ildə 

Londonda keçirilən Ümumdünya sərgisində üç azərbaycanlı qızılboyaçısı – özü də 

hamısı  Quba  qəzasından  –  fəxri  rəylərə  layiq  görülmüş,  Hacı  cənnət  bəy  Əlibəy 

oğlu isə sərgidə nümayiş etdirdiyi əla keyfiyyətli qızılboyaya görə medal almışdı. 

Qızılboya  ixracı  ilbəildən  artırdı.  Qızılboya  Dərbənddən,  habelə  Bakı  və 

Niyazabaddan  aparılırdı.  1861-ci  ildə  Dərbənddən  197,430  pud  qızılboya  yola 

salınmışdı. 

1869-cu ildə süni boya-alizarin ixtira olundu. Cəmi 4-5 il ərzində alizarin 

qızılboyanı  tamamilə  sıxışdırıb  aradan  çıxardı.  Artıq  1872-ci  ildə  Azərbaycanda 

cəmisi  640  min  manatlıq  80  min  pud,  yəni  1869-cu  ilə  nisbətən  2,5  –  3  dəfə  az 

qızılboya çıxarılmışdı. 1873-cü ildən etibarən qızılboyaya tələbat tamamilə aradan 

qalxdı [24]. 

Azərbaycanda  becərilən  digər  texniki  bitki  pambıq  idi.  Lakin  yüzilliyin 

50-60-cı  illərində  pambıqçılıq  öz  miqyasına  görə  çox  cüzi  idi.  Doğrudur, 

Avropanın  pambıq  parça  xammalı  üzrə  əsas  təchizatçısı  olan  ABŞ-dakı  vətəndaş 

müharibəsi  (1861-1865)  pambıqçılığın  inkişafına  müvəqqəti  təkan  verdi. 

Müharibənin başlanması ilə ABŞ-dan pambıq gətiriləsi, demək olar ki, dayanmışdı. 

Bu dövrdə  o vaxtı İrəvan quberniyasının tərkibinə  daxil olan Naxçıvan  və  Şərur-

Dərələyəz qəzalarında pambıqçılıq inkişaf etmişdi. 1863-cü ildə İrəvan quberniyası 

bazara  600  min  pud  pambıq  çıxarmışdı.  Bu  pambığın  əsas  hissəsi  Naxçıvan  və 

Şərurda yetişdirilmişdi. 



60-cı illərdə bir Moskva kompaniyası pambıq əkmək üçün Kür vadisində 

torpaq  icarəyə  götürmüş,  oraya  suvarma  arxları  çəkilmişdi.  Kompaniya  Amerika 

və  Avropadan  çiyid  gətirərək,  1861-ci  ildə  ilk  səpini  keçirdi.  1865-ci  ildə 

kompaniya  öz  fəaliyyətini  Araz  sahillərinəvı  qismən  də  Quba  qəzasına  yaydı. 

Kompaniya  öz  plantasiyalarında  pambıq  əkməklə  yanaşı,  kəndlilərə  də  pambıq 

səpini üçün çiyid paylayırdı. 

Rusiyanın  iri  fabrik  sahiblərindən  olan  Morozovlar  da  Azərbaycanda 

pambıq  yetişdirmək  üçün  cəhd  göstərirdilər.  1869-cu  ildə  Bakı  quberniyasında 

onların  40  desyatin  pambıq  əkini  sahəsi  vardı  [25].  Azərbaycanın  digər 

hissələrində (İrəvan və Naxçıvan bölgələrindən başqa) pambıqçılıq çox zəif inkişaf 

etmişdi. 1869-cu ildə Bakı quberniyasında 50 min pud, 1873-cü ildə Yelizavetpol 

quberniyasında isə 7020 pud pambıq becərilmişdi [26]. 

50-60-cı illərdə azərbaycanda cüzi  miqdarda tütün də becərilirdi. 1872-ci 

ildə  idxal  olunan  tütünün  hər  pudu  üçün  gömrük  rüsumunun  2  manatadək 

artırılması  bütün  Cənubi  Qafqazda,  o  cümlədən  də  Azərbaycanda  tütünçülüyün 

inkişafına müsbət təsir göstərdi. 

Əsas  tütün  istehsalı  rayonları  Quba  qəzası  və  Zaqatala  dairəsi  idi. 

Azərbaycanda  olan  bütün  tütün  əkinləri  sahəsinin  60  faizdən  çoxu  bu  rayonlarda 

yerləşirdi.  Tütün  istehsalı  üzrə  üçüncü  yeri  Nuxa  qəzası  tuturdu.  Tütün  ibtidai 

üsullarla becərilir, gün altında qurudulurdu. 



Meyvə və üzüm yetişdirilməsi Azərbaycan kənd təsərrüfatında mühüm yer 

tuturdu.  1875-ci  ildə  əsas  üzümçülük  rayonu  olan  Şamaxı  və  Göyçay  qəzalarında 

bağların ümumi sahəsi 1449 desyetinə bərabər idi [27]. 

Azərbaycanda  ən  yaxşı  üzüm,  alma,  armud,  qoz,  heyva,  əncir  və  digər 

meyvə  növləri  yetişdirilirdi.  Balıqçılığın  əsas  mərkəzlərindən  biri  Yelizavetpol 

qəzası  idi.  Ordubad  bağları  da  xeyli  miqdarda  müxtəlif  meyvə  verirdi.Burada  və 

Gəncədə  bağçılıq  və  üzümçülük  əmtəə  xarakteri  almışdı.  Zaqatala  dairəsi  də 

bağçılıqda görkəmli yer tuturdu. Bura çox gözəl şabalıd və qoz bağları ilə zəngin 

idi. 

60-cı  illərin  əvvəli  bu  illərdə  ən  yüksək  çiçəklənmə  səviyyəsinə  çatmış 



ipəkçiliyin  coşqun  inkişafı  ilə  əlamətdar  idi.  60-cı  illərin  əvvəllərində 

Azərbaycanda  ipəkçiliyin  böyük  müvəffəqiyyətlər  qazandığı  belə  bir  fakt  təsdiq 

edir ki, 1857-ci ildə Azərbaycandan xaricə əsla ipək və barama aparılmadığı halda, 

1866-cı ildə buradan 1672083 manatlıq ipək və barama ixrac edilmişdi. 

Lakin  barama  qurdları  üçün  məhvedici  olan  xəstəliyin  (qattinanın) 

yayılması  ilə  Azərbaycan  ipəkçiliyinin  uğurlarına  bir  müddət  son  qoyuldu. 

Qattinanın yayılması nəticəsində Azərbaycanda ipəkçiliyin necə kəskin bir surətdə 

ixtisar  olunduğunu  belə  bir  fakt  göstərir  ki,  1867-ci  ildə  Bakı  quberniyasında 

cəmisi 1346 pud barama əldə olunmuşdu [28]. 

70-ci  illərin  əvvəllərinə  yaxın  Azərbaycanın  ipəkçilik  təsərrüfatı  tədricən 

bərpa  olunmağa  başladı.  Yelizavetpol  quberniyasında  artıq  1870-ci  ildə  14500, 


1875-ci  ildə  isə 142718  pud barama  yığılmışdı  [29]. Bakı quberniyasına  gəldikdə 

isə  əgər  1870-ci  ildə  burada  2025  pud  barama  yığılmışdısa,  1873-cü  ildə  bu 

göstərici 6180 puda çatmışdı. 

70-ci  illərdə  Azərbaycanın  ipəkçilik  məhsullarının  xaricə  və  Rusiyaya 

aparılması  artırdı.  Əgər  1870-ci  ildə  bu  məhsullarının  məbləği  919867  manata 

bərabər idisə, 1879-cu ildə bu məbləğ 2397008 manata qalxmışdı. 

Əcnəbi sahibkarlar Nuxada və Azərbaycanın digər ipəkçilik rayonlarında 

ipək  və  barama  satışı  üçün  kontorlar  açırdılar.  Xarici  firmaların  nümayəndələrini 

1873-cü  ildə  təkcə  Yelizavetpol  quberniyasında  öz  ölkələrinə  aparmaq  üçün  126 

min  puda  yaxın  barama  satın  almışdılar.  Lakin  sonrakı  illərdə  bu  məhsullarının 

xaricə  ixracı  ixtisar  olunur  və  onların  Rusiyanın  daxili  quberniyalarına  aparılması 

artırdı [30]. 

İpəkçiliyin  bərpası  ölkədə  ancaq  yeni  barama  toxumu  növlərinin 

yayılması  nəticəsində  mümkün  oldu.  Ordubad  ipəkçiləri  barama  qurdunun  yapon 

və  Orta  Asiya  növləri  ilə  yanaşı,  məhşur  fransız  alimi  Lui  Pasterin  metodu  ilə 

Fransada    ancaq  sağlam  barama  qurdlarından  əldə  edilən  hüceyrəli  baramaqurdu 

toxumuna  da  diqqət  yetirdilər.  Yerli  ipəkçilərin  birinin  1873-cü  ildə  Fransadan 

gətirdiyi bu barama toxumu növü sonralar bütün Azərbaycana yayıldı. 

Beləliklə,  50-60-cı  illərdə  Azərbaycan  kənd  təsərrüfatında  əmtəə 

istehsalının xeyli inkişaf etməsi göz qabağında idi. Bu istehsal kənd təsərrüfatının 

bəzi  sahələrində  əmtəə-kapitalist  istehsalı  mərhələsinə  keçmirdi  və  ya  keçirdi. 

Kənd  təsərrüfatında  əkinçilik  kapitalizminin  başlıca  əlaməti  olan  muzdlu  əmək 

tətbiq edilirdi. Yüzilliyin 60-cı illərində (hətta 50-ci illərdə də) muzdlu əmək Quba 

qəzasının  qızılboya  tarlalarında  geniş  tətbiq  olunurdu.  Muzdlu  fəhlələr,  başlıca 

olaraq, qızılboya tarlalarına qəzanın dağlıq kəndlərindən axışıb gəlirdilər. Məsələn, 

1850-ci ildə qızılboya tarlalarındakı yaz işləri dağ kəndlərindən 25 minədək adamı 

cəlb  etmişdi  [31].  60-cı  illərdə  artıq  ancaq  yerli  kəndlilər  qızılboya  istehsalının 

muzdlu  fəhlə  gücünə  daim  artmaqda  olan  aələbatını  ödəmirdi  və  minlərlə  Cənubi 

Azərbaycan  kəndlisi  buraya  axışmağa  başlamışdı.  Qızılboya  plantasiyalarının 

becərilməsi,  bu  bitkinin  kökünün  yığılmasında  hər  il  –  45-55  min  nəfər  fəhlə 

işləyirdi.  Bunlardan  12-15  min  nəfər  Cənubi  Azərbaycandan  gələnlərin  payına 

düşürdü [32]. Qızılboya plantasiyalarında qadınlar da işləyirdilər. 

50-ci və 60-cı illərdə taxılçılıqda muzdlu əmək, az da olsa, tətbiq edilirdi. 

Özü də  muzdlu  əməyin tətbiqi işləyib ödəmə  rentası ilə  çulğalaşırdı.  Taxılçılıqda 

qadın  muzdlu  əməyindən  də  istifadə  olunurdu.  Muzdurların  əmək  haqqının 

ödənilməsində  kənd  təsərrüfatı  işlərinin  xarakteri  və  mövsüm,  habelə  onların 

yeməyinə çəkilmiş xərclər də nəzərə alınırdı. Muzdur tutmaq möhləti müxtəlif idi 

və bəzən bir ilədək uzanırdı. Muzdlu fəhlələr öz qoşqu heyvanları (kəl, camış, at) 

ilə  və  onlarsız  muzdur  dururdular.  Bu  sonuncu  iki  an,  yəni  fəhlələrin    uzun 

müddətə  və  qoşqu  heyvanları  olmadan  muzdur  tutulması  buna  dəlalət  edirdi  ki, 

muzdlu  fəhlələrin  içərisində  həm  öz  təsərrüfatına  malik  olmayanlar,  həm  də  öz 


torpaq sahəsi – pay torpağı olan, lakin qoşqu heyvanları olmayan kəndlilər var idi. 

Bu  vəziyyət  onları  öz  təsərrüfatlarını  qurmaq  imkanından  məhrum  edir  və 

başqalarına  muzdur  kimi  işləməyə  məcbur  edirdi.  Azərbaycan  taxılçılığında 

muzdlu  əməyin  tətbiqi  həm  də  kənd  təsərrüfatı  işlərinin  özünəməxsus 

xüsusiyyətlərindən  irəli  gəlirdi.  Məsələn,  düzənlik  və  dağlıq  rayonlarda  (bu 

ərazilərdə  taxıl  biçininin  tez  başa  çatdırmağa  məcbur  edən  səbəblər  özünü  daha 

güclü  surətdə  göstərirdi)  tez  həyata  keçirilməsi  tələb  olunan  taxıl  biçini  tez-tez 

muzdlu fəhlələrin gücü ilə keçirilirdi. Muzdlu əmək çəltikçilikdə nisbətən daha çox 

tətbiq olunurdu. 

Lakin  taxılçılıqda  ümumiyyətlə  muzdlu  əmək  deyil,  pay  torpağı  olan 

kəndlilərin  şəxsi  əməyi  üstün  mövqe  tuturdu.  Yeri  gəlmişkən  taxılçılıqda  muzdlu 

əmək  tətbiqi  olunmasının  bir  xüsusiyyətini  qeyd  taxılçılıqda  muzdlu  tutulan 

fəhlələr çox vaxt öz əmək alətləri ilə gəlirdi. Bu da belə muzdur tutulmasına işləyib 

ödəmə  və  kapitalist sistemlərinin qarışması xarakteri verirdi. Çünki fəhlə qüvvəsi 

tutulmasının  kapitalist  üsulu  o  üsuldur  ki,  bu  zaman  muzdur  tutulan  müstəsna 

olaraq torpaq sahibinin əmək alətlərindən istifadə edirdi. 

Muzdlu əmək üzümçülük və bağçılıqda da tətbiq olunurdu. Yüzilliyin 60-

cı illərində Şirvan şərabçılıq rayonunda muzdlu əmək, o cümlədən də qadınların da 

əməyi tətbiq edilirdi [33]. 

70-ci  illərin  sonlarından  etibarən  tütünçülük  təsərrüfatında  kapitalist 

münasibətləri  xüsusən  özünü  göstərirdi.  Tütünçülük  təsərrüfatı  iki  üsulla  –  ya 

kəndlilərin  özləri  tərəfindən  öz  torpaq  sahələrində,  ya  da  torpaq  icarə  etmiş 

icarədarlar  tərəfindən  aparılırdı.  Təsərrüfatın  aparılmasının  birinci  üsulu  zamanı 

tütünçü ancaq ticarət kapitalının nümayəndəsi tərəfindən (ya borc alınması,  ya da 

tütün  satılması  prosesində)  istismara  məruz  qalırdı.  Təsərrüfatın  aparılmasının 

ikinci üsulu zamanı tütünçü ikiqat istismara məruz qalırdı: onu bir tərəfdən torpağı 

icarəyə  götürdüyü  torpaq  sahibi,  digər  tərəfdən  isə  torpağın  icarəsi  üçün  borc 

götürdüyü  tacir-sələmçi  və  nəhayət,  kəndliləri  özlərindən  asılı  salmaq  və  öz 

fabriklərini  xammalla  təmin  etmək  məqsədilə  onlara  həvəslə  borc  verən  tütün 

fabriki sahibləri istismar edirdilər. 

İpəkçilikdə  barama  qurdlarının  bəslənməsindən  muzdlu  əmək  tətbiq 

olunmurdu.  Burada  ticarət  və  xüsusən  də  sələm  kapitalı  dövriyyə  sahəsinə 

soxulurdu.  Doğulmaqda  olan  kənd  burjuaiyası  bir  tərəfdən,  möhtəkir-binəkdar, 

digər  tərəfdən  isə  sələmçi  rolunu  oynayaraq,  həmişə  borca  ehtiyacı  olan  kənd 

istehsalçılarını  –  ipəkçiləri  əsarət  altına  salırdılar.  İpəkçi  kəndliləri  hər  vasitə  ilə 

tora  salan  və  onları  amansızcasına  soyan  binəkdarlar  və  iri  ticarət  əjdahalarının 

nümayəndələri Azərbaycanın ipəkçilik kəndlilərində fəaliyyət göstərirdilər. ―Külli 

miqdarda  belə  ―xeyirxahlar‖  qəzaya  səpələniblər  və  əgər  biz,  Nuxa 

karvansaralarının dolu olduğu bütün arşınmalı alverçilərini çoxdan bəri kəndlilərlə 

dostluq elədiklərini və necə deyərlər, qan-tərlə qazanılmış vəsaitləri sələm faizi və 

xidmətlər şəklində çəkib almaqla qayğıkeşcəsinə onların canlarını aldıqlarını qeyd 


etsək,  səhv  eləmərik.  Çox  tez-tez  kəndli  bütün  illik  ipəyi  borc  verənə  gətirir  və 

satmaq üçün ona verirdi‖ [34]. 

Beləliklə,  ticarət  kapitalının  ikinci  formasının  –  onun  sələmçiliklə 

qovuşmasının  səciyyəvi  mənzərəsi  göz  qabağındadır.  Ticarət  və  sələm  kapitalı 

sürətlə  boy  atan  əkinçilik  sahələrinə  -  pambıqçılığa,  üzümçülüyə  dərindən  nüfuz 

edirdi. Lakin cüzi olsa da, bu sahələrə xüsusən də məhsul yığımı dövründə, muzdlu 

əmək  də  daxil  olurdu.  Azərbaycan  kəndlilərini  əsarətə  salan  ticarət  və  sələm 

kapitalı nümayəndələrinin fəaliyyəti kapitalist xarakteri daşıyırdı, çünki əsarət özü-

özlüyündə  əkinçilikdə  kapitalizmin  ilkin  təzahüründən  başqa  bir  şey  deyildi. 

Deməli,  yüzilliyin  50-60-cı  illərində  Azərbaycan  kəndinə,  zəif  də  olsa,  başlıca 

olaraq  ticarət  və  sələm  kapitalının  əsarəti  şəklində,  yeni  kapitalist  istehsal 

münasibətləri özünə yol tapırdı. 

 


Yüklə 4,04 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin