5. IX-XII əsrlərdə Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət və mədəniyyət

---

 

76

 

5. IX-XII əsrlərdə Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət  

və mədəniyyət 

 

Azərbaycanda müstəqil dövlətlərin meydana gəlməsi iqtisadi 

inkişafın sürətlənməsinə səbəb oldu. Mənbələr Azərbaycanda dənli 

bitkilərin bütün növlərinin (buğda, arpa, çəltik, darı və s.), müxtəlif 

texniki bitkilərin (pambıq, boyaqotu, kətan və s.), həmçinin cürbə-

cür bostan bitkilərinin becərilməsi barədə olduqca maraqlı məlumat-

lar verirlər. Şirvanda və Dərbənd ətrafında zəfəran, həmçinin kətan 

becərilirdi. Lənkəran və  Şəki bölgələrində müxtəlif çəltik növləri 

əkilirdi. Aran, xüsusilə, Bərdə vilayəti qırmızı boyaq almaq üçün 

istifadə olunan qırmızıböcəyi ilə zəngin idi. Kür çayının hər 2 sahili 

başdan-başa taxıl zəmiləri və pambıq tarlalarından ibarət idi. 

Əhalinin təsərrüfat həyatında bostan və  tərəvəz bitkiləri  əkini də 

mühüm yer tuturdu. Bağçılıq da inkişaf etmişdi. O zaman Təbriz 

bağlarını salmaq üçün 900-dən çox kəhriz qazılmışdı. Lakin bu ki-

fayət etmirdi. İbn Havqəlin yazdığına görə, Dərbəndlə  Səməndər 

arasındakı üzümlüklərdə 40000-ə qədər tənək vardı. IX-XI əsrlərdə 

Azərbaycanda ipəkçilik yüksək inkişaf etmişdi. Kənd təsərrüfatının 

ən yüksək inkişaf etmiş sahəsi maldarlıq idi. Heyvandarlığın  əsas 

forması yaylaq-qışlaq maldarlığı idi. Xəzər balıqla zəngin idi. Kür 

və Araz çayları boyunca yaşayan əhali balıqçılıqlı da məşğul olur-

du. Arıçılıq, bal və mum ixracı da Azərbaycanın iqtisadi həyatında 

mühüm rol oynayırdı. Cəmiyyətin  əsas istehsalçısı  kəndlilər  idi.      

2 qismə-uluclara  və  azad  kəndlilərə  bölünürdülər. Uluclar asılı 

kəndlilər idilər.  Ərəb işğalları dövründə yaranmışlar. Öz torpaq-

larını itirmək təhlükəsi qarşısında qalan kəndlilərin mühüm bir 

hissəsi ayrı-ayrı  ərəb feodallarının himayəsinə  sığınmağa məcbur 

olurdu. Nəticədə, həmin kəndlilərin torpaqları  ərəb feodallarının 

əlinə keçir və ilcə (yaxud hami) torpaqlar adlanırdı. Uluclar, əsasən, 

əkinçiliyin yüksək inkişaf etmiş düzən rayonlarda yaşayırdılar. 

Dövlətə vergi verirdilər. Azad kəndlilər isə dağ rayonlarında ya-

şayırdılar. Azərbaycan kəndliləri oturaq həyat sürürdü. Torpaq üzə-

---

 

77 

rində xüsusi mülkiyyət mövcud idi. Süni suvarmaya əsaslanan əkin-

çiliyin inkişaf etdiyi yerlərdə su üzərində də xüsusi mülkiyyət hökm 

sürürdü. Feodal torpaq mülkiyyətinin bir neçə növü var idi. Mülk 

(və ya əmlak) torpaqlar-irsi idi, mülk sahibləri (malik, məlik, və ya