5. IX-XII əsrlərdə Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət və mədəniyyət

memarlığının inkişafını müəyyən-

ləşdirən 3 əsas üslub istiqamətini  əks etdirən  Şirvan, Naxçıvan və 

Arran memarlıq məktəbləri də elə bu illərdə təşəkkül tapır. Bu ocaq-

ların üslub istiqamətində lokal cəhətlər, o cümlədən regionun etnik 

və sosial quruluşu həlledici rol oynayırdı. 

Əsas tikinti materialı yerli əhəndaşı olan Şirvan-Abşeron 

memarlıq məktəbi üçün daha dayanaqlı, sadə və çox vaxt asimmet-

rik kompozisiyalar, saya memarlıq dekoru səciyyəvi olmuşdur. 

Daşla kərpicin birgə yanaşı  işlədilməsi ilə tikilən Arran memarlıq 

abidələri qamətli kompozisiyası, daha zərif ayrintiları  və incə gör-

kəmi ilə Şirvan məktəbi nümunələrindən seçilirdi. 

Ən yüksək inkişaf mərhələsi Azərbaycan Atabəyləri dövləti 

dövrünə düşən,  əsasən, bişmiş  kərpicdən tikilən Naxçıvan-Marağa 

məktəbi abidələrinə bir sıra xüsusiyyətlər-binanın əsas tikinti kütləsi 

və üzlük örtüyünə ayrılması, üzləmə bloklarının işlədilməsi, gövdə-

nin karkas sxemi, hər yandan fasadlı olmaq, dekorda həndəsi orna-

mentin üstünlüyü, şirli kərpiclərin işlədilməsi, epiqrafikanın rolunun 

artması və s. xasdır. 

Bu dövrün abidələrindən Bakının-Qız qalası, Mərdəkan qala-

sı,  Şamaxının-Gülüstan qalası, Beyləqanın, Gəncənin, Təbrizin, 

Marağanın müdafiə divarları, Abşeronun (Bakı, Mərdəkan, Nar-

---

 

81 

daran, Ramana və s.) qalaları, məscid, mədrəsə və xanəgahlar (İçəri 

şəhərdə Sınıqqala minarəsi, Pir Hüseyn xanəgahı və s.), məqbərələr 

(Əcəminin yaratdığı memarlıq abidələri-Mömünə xatun-1186, Yusif 

ibn Küseyr məqbərəsi-1162, Qoşaminarə-1187, Cümə  məscidi və 

s.), körpülər (Xudafərin (1027), Cuqa və s.), Gəncə qala qapıları-

1063,  Şamaxıının Sündü kəndində tikilmiş günbəzli məscid-920, 

Əlincə qalası, Lerikdə  Oğlanqala, X əsrdə  Ağoğlan çayı sahilində 

tikilmiş Amaras monastrı özlərinə məxsus üslubları ilə  fərqlənirdi. 

XII  əsrdə Naxçıvan mtmarlıq üslubunda Marağada Göy günbəz, 

Urmiyada Üç günbəz məscidləri, Culfada sərdabələr ucaldılmışdı. 

XI-XII əsrlərdə tətbiqi incəsənətin bir sıra sahələrinin (saxsı qablara 

bəzək vurulması, parçaların rənglənməsi və naxışlanması, ağac, 

şüşə və s. emalı, metala naxış basılması, xalçaçılıq və s.- də) inkişaf 

səviyyəsi xeyli yüksəlmişdir. 

Ümumiyyətlə, XI-XIII əsrlərin əvvəlləri dövrünü Azərbaycan 

memarlığı tarixində dönüş mərhələsi saymaq olar. Bu dövrün geniş 

tikinti işləri Azərbaycan memarlığını yeni bina tipləri (qülləvari 

türbə, mədrəsə), konstruktiv fəndlər (ikiqatlı günbəzlər, mərkəzi 

dayaqlı tağ örtüyü), memarlıq elementləri (dairəvi minarə, ikimi-

narəli baştağ), memarlıq bəzəyi vasitələri (həndəsi ornament, şirli 

kərpic, bloklarla üzləmə) və s. ilə zənginləşdirir.