5. IX-XII əsrlərdə Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət və mədəniyyət

mülkədar) torpağı sata və bağışlaya bilərdilər. Camaat (icma) tor-

paqları-otlaqlar, örüşlər, meşələr, bataqlıqlar və s., bəzən  əkin 

yerləri olurdu. Camaat torpaqları dövlətin mülkiyyətində idi, dövlə-

tə torpaq vergisi-xərac verirdi. Xassə-ayrı-ayrı hökmdarların (xəli-

fələr, sultanlar və b.) və sülalələrin mülkiyyətində geniş torpaq sa-

hələri vardı. Dövlətə məxsus olan, yəni gəliri birbaşa xəzinəyə gələn 

torpaqlara  divani,  və ya divan torpaqları deyilirdi. Şərti torpaq 

mülkləri-iqta  sistemi də inkişaf etməkdə idi. İqta dövlətə xidmət 

müqabilində verilirdi. İqta sahibləri-iqtadarlar bilavasitə  təsərrü-

fatla və ya təsərrüfatçılıqla məşğul olmur, bir qayda olaraq, öz iqta-

larını icarəyə verirdilər. Zaman keçdikcə onlar iqtadarların xüsusi 

mülkiyyətinə çevrilirdi. Bu dövrdə  vəqf  torpaqları da yayılmışdı. 

Bu torpaqlar ayrı-ayrı ruhanilərə, dini və xeyriyyə müəssisələrinə, 

məscidlərə, mədrəsələrə və s. verilirdi. Kəndlilər vergini vəqf sahi-

binə  və ya dini müəssisəyə verirdilər. Torpaqdan istifadə müqabi-

lində  kəndlidən vergi üşr  və ya üşur (1/10), sonralar isə  xərac 

adlanırdı. Xərac toplayan vergi məmurları mütəqəbbil və ya amil, 

maliyyə müfəttişləri isə mütəsərrif adlanırdı. X-XI əsrlərdə xəracın 

müəyyən bir hissəsini pulla ödəyirdilər. O zaman ərəblər Azərbay-

candan 4-4,5 milyon dirhəm, Sacilərin hakimiyyəti dövründə 2 mil-

yon, Salari hökmdarı  İbrahimin dövründə  də bu qədər xərac alır-

dılar. Xəracdan başqa, müsəlman əhalisi öz əmlakına görə nəzir ve-

rirdi ki, buna da zəkat  və  sədəqə  deyilirdi. Müsəlman olmayan 

əhalidən  can vergisi-cizyə alınırdı.  Ərəb işğalı dövründə  mərkəzi 

hakimiyyət tərəfindən müəyyən olunmuş illik xəracı ödədikdən 

sonra bu feodallar öz torpaqlarında təkbaşına hakimlik edirdilər. 

IX-X  əsrlərdə Azərbaycan dünyanın çoxlu şəhərləri olan öl-

kələrdən birinə çevrildi. Siyasi müstəqillik iqtisadi tərəqqiyə, o 

cümlədən sənətkarlıq və ticarətin inkişafına,  şəhərlərin meydana 

gəlməsinə müsbət təsir göstərirdi. 

---

 

78

Azərbaycanda mədəni həyatın yüksəlməsi ilə  səciyyələnən