5. IX-XII əsrlərdə Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət və mədəniyyət

XII əsr Azərbaycan intibah dövrü hesab edilir. Bu dövrdə paytaxt 

şəhərlər olan Təbrizdə, Şamaxıda, Naxçıvanda, Gəncədə və b. elmi 

mərkəzlər yaradılmışdı.  Şivanşahların və Eldənizlərin saraylarında 

dövrün  ən yaxşı alimləri toplanmışdı. Onların riyaziyyat, təbiət-

şünaslıq, tibb, kimya, fəlsəfə, məntiq, hüquq, astronomiya, ərəb və 

fars  ədəbiyyatı  və b. sahələrdə böyük müvəfəqiyyət və  uğurları 

olmuş, bir çoxları müsəlman mədəniyyəti və elminin xadimləri kimi 

tanınmışdılar. Bunlardan görkəmli alim Fəridəddin  Şirvani 30 il 

astronomiya ilə  məşğul olmuş  və bir neçe ulduz cədvəli tərtib et-

mişdir. XI-XII əsrlərdə təbabət sahəsində yüksək biliyə malik olan 

həkimlərdən Kafiəddin Ömər ibn Osman, Mahmud xoca, Rəşidəd-

din, atabəy Özbəyin  şəxsi həkimi olan Cəlaləddin Təbib, Müh-

zəbəddin Təbrizi,  Əkmələddin Naxçivani və b. göstərmək olar. 

Bunlar öz əsərlərində bir çox xəstəliklərin müalicə yolları nəzərdən 

keçirir,  əczaçılıq və müxtəlif xəstəliklərin müalicə prinsipləri haq-

qındakı bütün məlumatları ümumiləşdirmişlər. 

Nəzərdən keçirilən dövrdə tarixi, filoloji, fəlsəfi məzmunlu 

xeyli  əsər yaradılmışdır. Hərtərəfli biliyə malik olan Fəxrəddin 

Əbülfəzi  İsmayıl ibn əl-Musanna  ət-Təbrizinin qələmə aldığı “Ta-

rixi-Azərbaycan”  əsəri də dövrümüzə yetişməyən  əsərlərdəndir. 

“Şərqdə  təşkil edilən ilk mükəmməl universitetlərdən birincisi” 

hesab edilən “Nizamiyyə” mədrəsəsində dərs deyən bir çox alimlər 

içərisində  İsmayıl ibn əl-Musanna  ət-Təbrizidən başqa, Xətib 

Təbrizi, gəncəli Əbu Hafs Ömər ibn Osman ibn Şueyb əl-Cənzini, 

Tacəddin Əbu-İ-Fədail Məhəmməd ibn əl-Hüseyn ibn Abdullah əl-

Urməvini,  Əbul-Fadl Mahmud ibn Əhməd ibn Məhəmməd  əl-

Ərdəbilini, İbn Sinanın şagirdi Bəhmənyarı, görkəmli mütəfəkkir və 

sufi olan Şibahəddin Suhrəvərdini və b. göstərmək olar. 

XI-XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycan poetik məktəbi özünün 

Nizami Gəncəvi,  Əbül Üla Gəncəvi,  Əfzələddin Xaqani, Fələki 

Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Məhsəti Gəncəvi və b. sənətkarları 

ilə məşhur idi. Bu məktəbdə ədəbi sənətlə real həyat arasında bağ-

lılığı, uzlaşmanı  təmsil edən, Rudəkidən başlayaraq Firdovsi və b. 

---

 

79 

şairlər, o cümlədən Qətran Təbrizi tərəfindən inkişaf etdirilən 

farsdilli  şerin Xorasan-Türküstan səpkisindən-üslubundan fərqli 

olaraq yeni poetik “səbki təmtəraqi” adlı Azərbaycan üslubu yara-

dildi. O dövrün görkəmli alimlərindən olan Əfzələddin Xaqaninin 

şerinin əhəmiyyətli cəhətlərindən biri də fars dilinin hökmranlıq et-

diyi şeir dilinə şairin doğma azərbaycan-türk sözlərini gətirməsidir. 

Bunlardan şairin “Məra dər parsi fohşi ke quyənd, be torki çərxeşan 

quyəd ke sənsən” (“farsca mənə söyüş desələr, çərxi fələk onlara 

türkcə deyər ki, sənsən”) misralı  məşhur beytində  işlədilmiş “sən-

sən” sözünü, eləcə də özünün şeir “Divan”-ında işlətdiyi su, Tanrı, 

vuşaq (uşaq), çuxa, qunduz, xatun, sürmə, qara qız, dağ, xan və s. 

bu kimi sözləri qeyd etmək olar. 

XII  əsrin ortalarına yaxın yaranan Azərbaycan Atabəyləri 

dövlətinin hakimiyyəti dövründə Gəncə və Şirvan poetik məktəbləri 

artıq ən yüksək inkişaf mərhələsinə yetişmişdir. Atabəylər sarayında 

fəaliyyət göstərən  şairlər Xaqani tərəfindən təməli qoyulan yeni 

üslublu farsdilli Azərbaycan  şerini yüksək sənətkarlıq səviyyəsinə 

çatdırmağa çalışırdılar. Lakin Xaqani zirvəsini fəth etmək, Azərbay-

can poeziyasını daha yüksək zirvələrə çatdırmaq səadəti Nizami 

Gəncəviyə nəsib oldu. 

Bu dövrdə mənşəcə türk olan Səlcuq hökmdarlarının, Atabəy-

lərin, Şirvanşahların üstünlük verdikləri fars dili özünün inkişafı və 

təkmilləşməsində məhz Azərbaycan poetik məktəbinin nümayəndə-

lərinə, xüsusilə dahi Nizami Gəncəviyə borcludur. Onun “Xəmsəsi” 

dünya  ədəbiyyatının  ən dəyərli nümunəsidir.  Şair bu əsəri ilə  şeir 

sənətini saraylardan və  məddahlıqdan uzaqlaşdırıb, bu gün başa 

düşdüyümüz mənada bədii  ədəbiyyat yaratdı. O, insanı özünün 

qəhrəmanı edib, onun hiss və  həyəcanlarını, duyğu və düşüncələ-

rini, arzu və istəklərini tərənnüm edirdi. Şəxsiyyət, onun həyatı, ma-

hiyyəti, təfəkkür tərzi və  fəlsəfəsi Nizamini düşündürən, onun 

poemalarının  əsas xəttini təşkil edən mövzular idi. Nizami əsərlə-

rində  sənətkarlıq, forma və  məzmun vəhdətdə olub bir-birini ta-

mamlayırdı. Görkəmli söz ustaları  Əmir Xosrov Dəhləvini, Hacı 

Kirmanini, İmadəddin Kirmanini, Əbdürrəhman Camini, Əlişir Nə-

---

 

80

vaini, Hatifini, Füzulini və b. Nizami məktəbinin davamçiları hesab 

etmək olar. 

Bütün yuxarıda göstərilənlər, XI-XII əsrlərdə şimallı-cənublu 

Azərbaycan ərazisində elmin sürətli inkişafını, onun müxtəlif sahə-

lərinə dair onlarla əsərlərin yazıldığını, bu əsərlərin  əsasən dövrün 

elm dili olan ərəb dilində qələmə alındığını, Azərbaycan alimlərinin 

Yaxın və Orta Şərq müsəlman mədəniyyətinin inkişafında tutduq-

ları  əvəzedilməz və  əhəmiyyətli mövqelərini açıqlayır. Elmin, 

mədəniyyətin bu inkişafı ölkənin sosial-iqtisadi vəziyyətinin və şə-

hər mədəniyyətinin ümumi yüksəlişi ilə bilavasitə bağlıdır. 

XI-XII əsrlərdə Azərbaycanın ən böyük iqtisadi, siyasi və mə-

dəni mərkəzləri olan Şamaxı, Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Beyləqan, 

Təbriz, Marağa, Urmiya və b. şəhərlərdə müxtəlif səciyyəli abidələr 

inşa edildi. Orta əsr Azərbaycan