Yara İyileşmesi ve Beslenme Yard. Doç. Dr. Zafer kurumlu1, Uzm. Dr. Celalettin R. ÇElebi2

Yara İyileşmesi ve Beslenme

Yard. Doç. Dr. Zafer KURUMLU¹, Uzm. Dr. Celalettin R. ÇELEBݲ

'GATA Dermatoloji Kliniği Öğretim Üyesi, ²Serbest Dermatolog

Yara iyileşmesinde beslenmenin önemi Hipokrat zamanından beri bilenen bir gerçektir. Beslenme eksikliği içerisinde bulunan hastalarda yara iyileşmesi tam olmaz, gecikir ve bu kimselerin infeksiyonlara karşı savunma mekanizmaları yeterli olmadığından yara infeksiyonu gelişmesi riski yüksektir.

Deney hayvanlarında normal beslenmenin %60 oranında kısıtlandığı durumlarda bir hafta içinde kollajen çapraz bağlarında bozul­ma, 4 ay içinde de kollajen sentezinde azalma tespit edilmiştir.¹

Protein eksikliği (malnutrisyon veya Kwa-shiorkor), yara iyileşmesinin gecikmesinde önemli bir rol oynar². Üstelik yara iyileşmesi­nin tüm boyutları bu durumda aksar. Normal protein sentezi ve hücre proliferasyonu uygun amino asitler olmayınca sağlanamaz. Nitekim proteinsiz bırakılan deney hayvanlarında fib-roplazi, matrix formasyonu, anjiogenez ve yara örneklemesi defekt gösterir². Protein ek­sikliğinde konakçının hücresel ve humoral ba­ğışıklık sistemleri de bozulur. Ayrıca Hipoal-buminemiye bağlı olarak gelişen ödem, normal yara çevresinde de blokajlar yaratır.

Karbonhidrat ve yağ metabolizmasındaki anormallikler ise, yara iyileşmesini direk veya indirek mekanizmalarla bozar. Endojen olarak sentezlenmeyen, bazı doymamış yağ asitleri, yeni hücre membranının oluşumunda ve pros-taglandinlerin sentezindeki temel yapı taşları­dır.

Karbonhidrat ve yağ gereksinimleri yeterli ol­madığı durumlarda enerji kaynağı olarak ami-noasitler oksitlenir. Ve zamanla, amino asitle­rin tüketimi sekonder protein eksikliğine neden olur. Genelde tek başına protein eksikli­ği (malnutrisyonu) nadir görülür. Hastaların çoğunluğu kombine enerji ve protein malnut­risyonu olarak karşımıza çıkar.²

Vitamin, iz elementler ve mineral eksiklikleri de yara iyileşmesinin spesifik boyutlarım bozabilir. Keratinizasyon ve fibroblast maturasyonuna olan etkilerinden dolayı, A-vitamini epitelizasyonu, kollajen sentezini ve stabilitesini uyarır. Ayrıca makrofajların çoğalma ve aktivasyonunu da sağ­lar. A- vitamini eksikliğinde yara epitelizasyonu ve kontraktürü gecikir. İnfeksiyon riski artar. A-

Tablo I. Yaralarda protein ve kalori gereksinimleri

Hasta

Kcal

Protein

Genel Cerrahi

2000-3500

75-105 gr

Majör Cerrahi

3000-4500

120-200 gr

vitamini takviyesinin kortikosteroidler, siklofos-famid, radyasyon tedavisi, diabetes, ve tümör gibi uygulamalara bağlı istenmeyen etkileri bas­kıladığı bildirilmektedir.³ Vit-A 25.000 IU/gün dozlarında, kanserli hastalarda da 100.000 IU/ gün kullanımı tavsiye edilmektedir.²

Vitamin-C (askorbik asit) demir ve oksijenle beraber kollajen sentezi sırasında, lizin ve pro-linin hidrolizasyonu için gereklidir. C-vitamini eksikliğinde kollajen demetler anstabl, ve kolay degrade olduklarından derinin gerginliği ve kapiller frajilite azalır. A vitamini gibi, C-vitamini de inflamatuvar cevabı uyarır ve ek­sikliğinde konakçının infeksiyonlara direnci düşer. Vitamin eksikliği olmayan hastalarda bu vitaminin ek olarak verilmesi yara iyileşme­sinde hızlanmaya neden olmaz.³ Ancak özellik­le ağır yanık yaralarında günde l-2gr. C-vitamini verilmesi yaygın bir pratik uygulama­dır.²

K- vitamini pıhtılaşma faktörlerinin üretimin­de önemli bir unsur olduğundan, eksikliğinde yetersiz hemostazdan dolayı hematom oluşu­mu kaçınılmazdır. Diğer vitaminlerin yara iyileşmesindeki rolleri belirgin değildir. B-komplex vitaminleri farklı metabolik yollarda kofaktör olarak görev yaparlar. Ve hayvan ça­lışmalarında protein ve kollajen sentezini azal­tabilirler.¹ E vitamini takviyesinin etkileri ise çelişkilidir. Ancak eksikliği yara iyileşmesinde aktif bir rol oynamaz.

İz elementler ve mineraller iyileşmede etkili enzimler için kofaktörlerdir. Çinko metalloen-zimler, serbest oksijen radikallerim parçalayan superoksit dismutaz, ve protein sentezi ile hücre bölünmesini sağlayan DNA ve RNA po-limerazları içerirler. Çinko ayrıca hücre memb-ranını stabilize eder ve retinol taşıyan protein­lerle A-vitaminin transportunu kolaylaştırır. Çinko eksikliğinde, fagositoz ve hücresel hu­-

Tablo II. Protein sentezindeki önemli besinler

BESİNLER	KAYNAKLAR	ETKİLERİ
Protein	Et, balık, fasülye, bezelye, mercimek, Kuru yemişler, EAS tabletleri	Doku onarımı, antikor ve enzimler, enerji
Karbonhidrat	Tahıllar, nişastalı sebze ve meyveler, (patates, mısır, bezelye gibi), süt ve tatlılar	Enerjinin temel kaynağı
Vitamin C	Kuş üzümü, çilek, böğürtlen, yeşil sebzeler, turunçgiller ve suları, domates ve patates	Kollojen sentezi Bağışıklık
Vitamin B12	Ciğer, et, balık, yumurta, süt ve süt ürünleri	Protein sentezi
Folat	Ciğer, yeşil sebzeler, maya, kuru yemiş, portakal, Kuru fasulye, buğday ürünleri	Protein sentezi
Çinko	Tüm protein kaynakları, tüm tahıllar ve kuru fasülye	Doku onarımı Protein sentezi
Demir	Ciğer, et, bakliyat, yumurta, tahıllar, ekmek, fasülye, yeşil sebzeler	HB sentezi

moral bağışıklık inhibe olur. Diğer elementler­den bakır, kollajenin çapraz bağlanmasını sağ­layan lizil oksidaz içinde bulunur. Demir ise, eritrositlerin oksijen taşımalarında gereklidir.

Vitamin ve minerallerin aşırı yüklenmesi de bazen yara iyileşmesini geciktirebilir. Nitekim aşırı çinko kemataksis ve fagositozu bozar ve kollajen sentezi tam sağlanamaz.

Şüphesiz yara iyileşmesinin gecikmesinde beslenme sorunları da akla gelmelidir. Tam iyileş­me için uygun bir beslenme zorunludur. Tablo I'de yaralanmalarda gerekli olan protein ve ka­lori miktarları sunulmuştur. Tablo II'de ise pro­tein sentezi için önemli olan besinler sıralan­mıştır.⁴

Kaynaklar

1. Reiser KM: Nonezymatic glycation and enzymatic crosslinking in a model of wound healing: The ef­fects of aging, diet and modulating agents. J. Ger. Dermatol 1993; 1: 90-99.

2. Barbul A, Purtill WA Nutrition in wound healing Clinics in Dermatology 1994; 12:133-140.

3. Waldorf H, Fewkes J Wound Healing Advances in Dermatology 1995; 10: 77-96.

4. David AJ. Wound Management: A comprehensive guide to dressing and healing. London, Punitz Publ., 1986; 32-33.