AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 5. AQRAR MÜNASĠBƏTLƏR
Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istilasından sonra feodal torpaq mülkiyyətinin iki əsas forması – xəzinə (divan torpaqları) və xüsusi sahibkar torpağı formaları mövcud idi. Hələ istilanın gedişində əvvəllər xanlara, əmlakları müsadirə olunmuş bəylərə məxsus olmuş böyük torpaq sahələri çar xəzinəsinin sərəncamına keçmişdi. Bundan başqa, Azərbaycan kəndində kəndlilərin icmalıqla istifadə etdikləri və
xəzinənin sərəncamında olan torpaqlar da var idi ki, bunlar da divan torpaqları adlanırdı. Bu torpaqlarda istiladan sonra çar xəzinəsinin sərəncamına verildi. Xəzinə torpaq mülkiyyətinin üstünlüyü Şərq ölkələrində aqrar quruluşun əsas xüsusiyyətlərindən biri idi, belə ki, feodal torpaq mülkiyyətinin hökmranlığı Şərqdə feodalizm xüsusiyyəti idi. Bu, Azərbaycanda da müşahidə olunurdu. XIX yüzilliyin birinci yarısında çar xəzinəsinə məxsusu olan torpaqlarla yanaşı, iri və xırda feodalların mülkiyyətində olan torpaqlar da var idi. Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı ərəfəsindəki dövrdə Azərbaycanın hakim feodallar sinfinin iyerarxiya pilləsinin başında xanlar dururdular. Onların ardınca vassallar – yerli soltanlar, məliklər, bəylər, ağalar və b. gəlirdi. Ali ruhani nümayəndələri yerli feodallar içərisində böyük nüfuza malik idilər. Lakin Azərbaycandakı feodal torpaq mülkiyyəti iyerarxiyası bəzi Qərbi Avropa ölkələrində olduğu kimi, çoxpilləli deyildi. Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istilası feodal torpaq mülkiyyətinə ciddi təsir göstərirdi [60]. Hələ istilanın gedişində Azərbaycanın xanları bəzi yerlərdə, məsələn, Qarabağ, Şəki, Şirvan, Talış və Naxçıvanda tədricən, bəzi yerlərdə (Gəncə, Quba və Bakıda) dərhal dövlət hakimiyyətindən məhrum olmuşdular. Torpaq sahibləri olaraq qalsalar da, xanların əksəriyyəti dövlət başçısı hüququnu itirdi. Xan üsuli-idarəsinin ləğvi və onu komendant üsuli-idarəsi ilə əvəz olunması ilə birlikdə öz əhəmiyyətini itirdi, bəylərin iri hakim xanlardan vassal- asılı münasibətlərdə aradan qalxdı [61]. Şimali Azərbaycanın feodal torpaq mülkiyyətinin köhnə formaları, məsələn, tiyul, mülk, mülki-xalisə və vəqf qalmaqda davam edirdi. Çar hökuməti tiyul torpaqların bağışlanılmasının əvvəllər burada mövcud olan qaydasını əsasən qoruyub saxladı. XIX yüzilliyin birinci yarısında tiyulların bəxş edilməsi üçün əsas səbəb rolunu feodalların hərbi və digər xidmətləri, onların çarizmə sədaqəti oynayırdı. Bu, əyalət komendantlarının çoxsaylı ―bəxşetmə fərmanlarında‖ və onların hərbi dairə rəislərinə sərəncamlarında parlaq surətdə əks olunmuşdur. Məsələn, Qafqaz ordusunun baş komandanı Tormosov 1811-ci ildə Quba əyalətinin 218 kəndli həyəti olan Keuxanlı, Mirzəkənd, Xudat, Padar və digər dövlət kəndlərinin kollegiya assessoru Ağa bəy Sadıqova bağışlanması barədə göstəriş vermişdi. Şirvan komendantı 1822-ci ildə 4 kəndin mustafa bəyin istifadəsinə Talış müvəqqəti idarəsi bir sıra kəndlərin Alxazov familiyalı bəyə bağışlanması barədə əmr vermişdi. Belə bəxşetmələr nəticəsində feodal əksər hallarda torpaq yox, ondan vergilər götürmək hüququ alırdı. Bəxşetmə fərmanlarında torpağın bağışlanmasına çox nadir hallarda rast gəlinir. Azərbaycanın istilasından sonrakı tiyul feodal torpaq institutunun xüsusiyyətlərindən biri də məhz bu olaraq qalırdı. Tiyul torpaqları bir qayda olraq, feodalın ömürlük sahibliyində olurdu. Bu torpaqlar satmaq və bağışlamaq obyekti ola bilməzdi; ancaq hüquqi varisin özünün çarizm qarşısında xidmətlərə malik olduğu halda irsən keçə bilərdi. Tiyul barəsində
sərəncam vermək hüququ müstəsna olaraq çar hökuməti idarələrinə məxsus idi. Tiyul feodalın tam xüsusi mülkiyyəti deyildi, feodal torpaq sahibliyi forması olub, şərti xarakter daşıyırdı. XIX yüzilliyin I yarısında Azərbaycanda mülk formasında geniş yayılmış şəxsi feodal torpaq mülkiyyəti də mövcud idi. Mülk ali hakimə xidmət borcu ilə əlaqədar olmayan irsi, tam feodal torpaq mülkiyyəti forması idi. Mülk satıla, başqasına güzəştə gedilə, bağışlana bilərdi və s. Mülki sahibi onun tam sahibi kimi ―mülkədar‖ adlanırdı [62]. Təkcə torpaq deyil, su da (əgər suvarma arxı xüsusi şəxsin – feodalların vəsaiti hesabına qazılırdısa) mülk ola bilərdi. Bu halda su mülkədarın mülkünə çevrilir və mülkədar su və bu su ilə suvarılan torpaqlar üçün bütün kəndlilərdən öz xeyrinə vergi toplaya bilərdi. Mülki-xalisə mülkün növlərindən biri idi. Bəylərə məxsus olan mülki- xalisə torpaqları onların tam xüsusi mülkiyətində idi. Feodal torpaq mülkiyyətinin bu kateqoriyasının sahibləri məhkəmə və vergi immunitetinə malik idilər. Bu o deməkdir ki, mülki-xalisə torpaqlarında yaşayan kəndlilərdən yığılan bütün vergilər sahibkarın ixtiyarına keçirdi. Mülki-xalisə torpaqları keçmiş xanlıqların – Lənkəran, Şəki, Şirvan, Qarabağ və Quba əyalətlərinin ərazilərində mövcud idi. Mülki-xalisə ən çox Lənkəran əyalətində yayılmışdı. Nəhayət, Azərbaycanda məscidlər, monastırlar və digər dini idarələr feodal mülkiyyətçiləri rolunda çıxış edirdilər. Müxtəlif mənqul (daşınan – Red.) və qeyri-mənqul əmlakdan (o cümlədən də torpaqdan) ibarət olan vəqflər onların mülkiyyətində idi. Xüsusi feodal torpaq mülkiyyətinin ümumi kütləsində vəqf torpaqlarının xüsusi çəkisi cüzi idi. Lakin Şuşa məscidləri böyük miqdarda torpağa malik idilər. Bibiheybət şeyxlərinin Bakı yaxınlığındakı iri torpaq sahələri də vəqfə aid idi. Azərbaycanın digər yerlərində də vəqflər var idi [63]. XIX yüzilliyin I yarısında çarizmin Azərbaycandakı aqrar siyasəti iki mərhələdən ibarət olmuşdur. Birinci mərhələ Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istilasının başa çatmasına qədər – 1828ci ilədək istila dövrünü, ikinci və bundan sonrakı illəri əhatə edir. Şimali Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən işğalı zamnaı hakim sinfin İranla əlaqəsi burada hələ güclü idi. Xanlıqların yuxarı təbəqələrinin müəyyən hissəsinin İrana meyil etməsi bunun nəticəsi idi. Ona görə də yerli hakim sinfin ilk zamanlar ―etibarsız‖ sayılırdı. İstilanın lap əvvəlindən çarizmin aqrar siyasəti mülkədar hökmranlığının aləti kimi mütləqiyyətin sosial mahiyyətinin doğurdu. Təbii ki, Azərbaycanda çarizmin sosial dayağı ancaq yerli feodallar ola bilərdi. Lakin çar hökuməti bu sosial siyasətini çox mürəkkəb xarici və daxili şəraitdə, Azərbaycanda hakim sinfinin bir hissəsinin əldə silah ölkənin Rusiya tərəfindən istilasına qarşı çıxdığı bir şəraitdə həyata keçirməli olurdu. Təbiidir ki, bu, Rusiya hökumətini manevr etməyə, yerli feodallara çarizmə sədaqətlə qulluq göstərməyə məcbur etmək məqsədilə onlara siyasi və iqtisadi təzyiq üsulları axtarmağa vadar edirdi.
Belə şəraitdə çarizm torpaq sahiblərinin – bəylərin torpaq sahibliyinin hüquqi cəhətdən sənədləşdirilməsindən istifadə edərək, belə bir tezis irəli sürdü ki, guya əsrlərdən bəri Azərbaycanda feodal münasibətləri olmamış və tiyuldar bəylər torpaq sahibkarı deyil, xeyirlərinə kəndlilər tərəfindən bəzi mükəlləfiyyətlər icra olunan torpaq ―idarəçiləridirlər‖. Bu tezis yerli feodallara təzyiq göstərmək üçün çarizmin əlinə güclü silah verdi: hökumət bu tezisə arxalanaraq, ona xəyanət etmiş, etibarsızlar aırasına düşmüş, yaxud sadəcə olaraq, bəslənilən ümidləri doğrultmamış istənilən feodalın torpaqlarını müsadirə etmək imkanı qazandı. Müsadirə olunmuş mülklər xəzinənin ixtiyarına keçir, yaxud da digər feodalın ―idarəsinə‖ verilirdi. Sonuncu hökumətdən torpaq alarkən yadında hökumətdən torpaq alarkən möhkəm yadında saxlamalı idi ki, o, torpağı ancaq idarə edir, özü də bu hüquqa o, mütləqiyyətə sədaqətlə və canı-dildən xidmət güstərdiyi müddətə malikdir. Beləliklə, torpağın belə ―idarəyə‖ verilməsi tiyuldar-feodalları çarizmdən tam iqtisadi asılılığa salmağa çalışanlar üçün əlverişli idi. Bununla yanaşı, belə vəziyyət çarizmin üçün həm də ona görə əlverişli idi ki, o özünü Azərbaycandakı bütün məskun torpaqların ali mülkiyyətçisi elan edir, bu isə ona torpaqları kütləvi surətdə tiyuldarlardan müsadirə etmək səlahiyyəti verirdi. Çarizmin bu dövrdəki torpaq siyasəti öz əksini 1818-ci ildə verilmiş ağalar ―Əsasnamə‖sində tapmışdır. Qazax, Şəmşəddil və Borçalı distansiyalarının ağalarına şamil edilmiş əsasnamə buna əsaslanırdı ki, bütün ağalar kəndlərin sahibkarları deyildir və Rusiyaya göstərdikləri xidmətlərin müqabilində bu kəndləri ancaq ―idarə‖ edirdilər. Çar hökuməti idarələri digər əyalətlərdə də xüsusi torpaq sahibliyinə münasibətdə eynilə bu cür siyasət yürüdürdü. Lakin onlar daim qeyd edirdilər ki, torpaqları ―idarə‖ etmək hüququ hökumətin bəxş etdiyi mərhəmətdir və bu hüquqa ancaq çarizmə sədaqətlə qulluq edənlər layiqdirlər. Birinci mərhələdə çarizmin Azərbaycandakı torpaq siyasətinin ümumi xüsusiyyətləri belə idi. 1830-cu il reskripti və yerli feodalları tiyul hüququnda torpaq paylanmasına feodallarla çarizmin ittifaqını yaratdı. Doğrudur, bir qədər sonra çar hökuməti bu ittifaqa zidd müəyyən addımlar da atdı, 1841-ci il qanununu verdi. Bu qanunla Qazax və Şəmşəddil distansiyaları ağalarının torpaqları xəzinənin xeyrinə müsadirə edildi. Lakin rus zadəganlarının bu yerlərə keçmək istəməsi, habelə Azərbaycan xan və bəylərinin güclü müxalifəti və narazılığı üzündən bu siyasət müvəffəqiyyətsizliyə uğradı və hökumət yerli feodallarla pozulmuş ittifaqı bərpa etməyə tələsdi. 1846-cı il 6 dekabr tarixli reskripti yerli feodallara münasibətdə çarizmin bu yeni siyasətinin təzahürü oldu. Bu qanun tiyuldarlara təntənəli sutərdə bildirirdi ki, çar mərməməti sayəsində onlar ixtiyarlarında olmuş bütün torpaqların tamhüquqlu irsi mülkiyyətçilərinə çevrilirdi. Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istilasından sonra feodal asılı kəndlilər iki qrupa – xəzinə (dövlət) və xüsusi sahibkar kəndlilərinə bölünürdülər. Çar hökuməti torpaqların əksər hissəsini öz əlində cəmləşdirmişdi. Bu torpaqları
becərən və xəzinə tərəfindən feodal istismarına məruz qalan kəndlilər dövlət və ya xəzinə kəndliləri adlandırmağa başladılar. Hələ Şimali Azərbaycanın istilası gedişində əvvəllər əmlakları müsadirə edilmiş xanların feodal asılılığında olmuş kəndlilərin böyük bir hissəsi çar xcəzinəsinin sərəncamına keçmişdi. Türkiyəpərəst və iranpərəst meyilli bəylərin əlindəki torpaqları və bu torpaqlardan istifadə edən kəndlilərin bir hissəsi də dövlət kəndliləri sırasında daxil edilmişdi. Azərbaycanın bütün əyalətlərdən dövlət kəndlilərinin sayı sahibkar kəndlilərinin sayına nisbətən xeyli çox da xüsusi sahibkar torpaqları, müvafiq olaraq həm də xüsusi sahibkar kəndliləri çoxluq təşkil edirdi.
XIX yüzilliyin 40-cı illərinin ortalarına yaxın Xəzər vilayətinin 6 qəzasında – Şirvan, Qrabağ, Şəki, Lənkəran, Bakı və Quba qəzalarında 585794 nəfərlik kənd əhalisinin 394548 nəfərini bu vilayətin 68,6%-ni dövlət kəndliləri təşkil edirdi. Dövlət kəndliləri bu vilayətin 63211 kəndli həyətini əhatə edən 1441 kəndində yaşayırdı. Dövlət kəndliləri inzibati cəhətdən Dövlət Əmlakı Nazirliyinə tabe idilər [64]. Dövlət kəndliləri rəiyyət və rəncbərlərdən ibarət idi. Rəiyyətlər xəzinə kəndlilərinin əksər kütləsini təşkil edirdilər. Dövlət rəiyyətləri icmalar (camaatlar) halında yaşayır, bir qayda olaraq, dövlətə məxsus pay torpağı sahələrindən istifadə edir və özlərini istehsal vasitələrinə (iş heyvanlarına, kənd təsərrüfatı alətlərinə) malik idilər. Onlar torpaqla kifayət qədər təmin edilməmişdilər. Dövlət rəiyyətləri çox vaxt aztorpaqlılıqdan əziyyət çəkir, bu da xüsusən əkin torpaqlarına münasibətdə hiss olunurdu. Dövlər kəndlilərinin əkin torpaqlarının çatışmazlığı, demək olar ki, bütün əyalətlərdə müşahidə edilirdi. Dövlət əmlakı palatasının rəsmi məmulatlarına görə, hər bir dövlət rəiyyətinə düşən orta pay torpağının sahəsi təxminən 3-3,5 desyatinə bərabər idi. Halbuki hökumət orqanlarının öz hesablarına görə, təsərrüfatla məşğul olmaq üçün hər kəndliyə ən azı 5 desyatin torpaq sahəsi lazım idi. Dövlət rəiyyətləri xəzinəyə çoxlu vergi ödəyir və mükəlləfiyyətlər deaşıyırdılar. Bu vergilər içərisində ən geniş yayılanı natura ilə ödənilən vergi idi. Vergi sistemi bir qədər qaydaya salınmışdı: saysız-hesabsız xırda vergilər bir və ya iki vergidə birləşdirilmiş, yəni hər il müəyyən məbləğdə alınan birbaşa vergilərə çevrilmişdi. Bu, xan üsuli-idarəsi dövründə vergi sistemində mövcud olmuş özbaşınalığı müəyyən dərəcədə məhdudlaşdırırdı. Dövlət rəiyyətlərinin mükəlləfiyyətlərini nizamlamaq üçün çar hökumətinin göstərdiyi cəhd Azərbaycan dövlət kəndində bu dövrdə baş verən sosial dəyişikliklər prosesində mühüm rol oynadı. Əyalətlərin əksəriyyətində dövlət kəndlilərinin ödədikləri vergilər kəndlər və ya kəndli həyətləri üzrə deyil, sahələr (nahiyələr) üzrə müəyyənləşdirildi. Vergilərin sonrakı bölgüsü yerli inzibati orqanların ixtiyarında idi. Vergilərin toplanmasında, bir qayda olaraq nə kəndlilərin torpağının sahəsi, nə onların iş heyvanının miqdarı, nə də ailələrdəki işçi qüvvəsinin sayı nəzərə alınırdı. Vergi sistemində bəzi mühüm dəyişikliklər hələ 1819-cu ildə Şəki əyalətində həyata keçirilmişdi. Natural vergilərin yerinə pul vergiləri qoyulmuşdu. ―Malcəhə‖ və ―darğalıq‖ da pul vergilərinə çevrilmişdi. Əgər XIX yüzilliyin 20-ci illərində Şəki əyalətində ərzaqla toplanılan vergi çoxluq təşkil edirdisə, 40-cı illər ərəfəsində natural və pul formalarının nisbəti, demək olar ki, eyni idi. XIX yüzilliyin 30-cu illərinin əvvəllərində maliyə nazirliyinin tapşırığı üzrə Zaqafqaziyada vergi sistemi yoxlanıldı. Bu yoxlama ayrı-ayrı əyalətlərdə dövlət kəndlilərinin vergi və mükəlləfiyyətlərinin növləri və məbləği arasında fərqin xeyli olduğunu aşkara çıxartdı. Vergilərin bölünməsi sistemi və onların yığılması üsulu da bir-birindən xeyli fərqlənirdi. Məsələn, Şirvan əyalətində vergilər hər kənd, Qarabağ əyalətində hərbir kəndli həyəti, Lənkəran əyalətində isə mahallar üzrə təyin olunurdu. Bütün bunlar yerli hakimiyyət orqanlarının özbaşınalıqları üçün geniş imkanlar açırdı. Buna baxmayaraq 30-cu illərdə çar hökuməti əvvəlki vergi sisteminə bəzi dəyişikliklər və əlavələr etməklə kifayətləndi. Bununla yanaşı, hökumət vergi və mükəlləfiyyətlərin ümumi həcmini artırmağa, natural vergiləri pul vergiləri ilə əvəz etməyə can atırdı. Özü də həyata keçirilən dəyişikliklər bütün əyalətlər üçün bərabər deyildi. 30-cu illərdə keçirilmiş dəyişikliklər nəticəsində Qarabağ və Talış əyalətlərində pul rentasının xüsusi çəkisi xeyli artdı. Lakin burada dövlət rəiyyətlərinin natural mükəlləfiyyətlərinin də böyük həcmi qalmaqda idi. Quba əyalətində yerli hakimiyyət orqanları əvvəllər mövcud olmuş pul vergisini və taxıl natural vergisini, demək olar ki, dəyişdirmədən qoruyub saxlamışdılar. Burada ərzaq vergisinin xüsusi çəkisi pul vergisini xeyli üstələyirdi . 30-cu illərdə Bakı əyaləti dövlət kəndlilərinin də vergiləri xeyli artmışdı. Dövlət rəiyyətləri xəzinənin xeyrinə poçt stansiyaları və keşikçi məntəqələrinin saxlanılması, araba və yanacaq verilməsi, tikinti materiallarının daşınması, xəzinə tikintiləri və yol çəkilməsi üçün işçi verilməsi kimi mükəlləfiyyətləri də yerinə yetirməli idilər. XIX yüzilliyin birinci yarısında Azərbaycanda köhnə vergi sisteminin əsasən saxlanılması şəraitində həm toplanan vergi və mükəlləfiyyətlərin ümumi həcminin, həm də xüsusən pulla toplanan verginin xüsusi çəkisinin xeyli artması baş vermişdi. Sonuncu vəziyyət əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaratsa da, obyektiv surətdə mütərəqqi əhəmiyyətə malik olsa da, vergilərin pulla ödənilməsinə keçid kəndli təsərrüfatları üçün çox ağır idi. Bir sıra qəzalarda, xüsusən də şəhərlər və yollardan uzaq yerlərdə yerlərdə dövlət rəiyyətlərinin təsərrüfatlarının bazarlarla əlaqəsi çox zəif idi və pul vergilərinin toplanması çox vaxt bu təsərrüfatların müflisləşməsinə gətirib çıxarırdı. Feodal-asılı dövlət kəndlilərinin az hissəsini rəncbərlər təşkil edirdi. Dövlət rəncbərləri başlıca olaraq üç qəzada – Talış, Şəki, Şirvanda cəmləşmişdilər. Talış qəzasında çəltik plantasiyalarında çalışan rəncbərlər əkər adlanırdılar. Dövlət əkərləri Talış əyalətindəki dövlət kəndlilərinin 6%-ni təşkil edirdi. 1842- ci ildə Şəki qəzasında ipəkçilik təsərrüfatında çalışan 647 dövlət rəncbəri ailəsi var idi. Onlar qəzadakı bütün dövlət kəndlilərinin 4%-ni təşkil edirdilər. 1844-cü ildə Şirvan əyalətindəki xəzinə ipəkçilik təsərrüfatında (511 tut bağında) 630 dövlət rəncbəri ailəsi işləyirdi. Bundan başqa, xəzinə çəltik plantasiyalarında da təxminən bu qədər rəncbər çalışırdı. Onlar qəzanın bütün kəndlilərinin təxminən 6%-ni təşkil edirdilər. Rəncbərlərin əksəriyyəti torpaqsız olsalar da, kiçik pay torpaqları olan rəncbərlər də var idi. Rəncbərlərin istismarı başlıca olaraq biyar formasında həyata keçirilirdi. Onlar rəiyyətlərə nisbətən daha amasız istismara məruz qalırdılar. Var- yoxdan çıxmış rəncbərlərin çoxu daxma və zirzəmilərə sığınırdılar. Çəltikçilik təsərrüfatları rəncbərlərinin vəzifəsinə həm səpin, həm də biçin və döyüm daxil idi. Çəltik plantasiyalarındakı ağır biyar işlərinin müqabilində rəncbərlər toplanmış məhsulun 1/3-ni və ya 2/1-ni alırdılar. Dövlət rəncbərlərinin əksər hissəsi taxılçılıqla məşğul olur, biyar işləri müqabilində məhsulun yarısını alırdılar. Dövlət rəncbərləri xəzinə tərəfindən qeyri-insani istismara məruz qalırdılar. Talış qəzasında bütün əkərlər ildə hər ailədən gümüş pulla 2 manat zemstvo vergisi ödəməli idilər; bu mükəlləfiyyət onların üzərinə 1840-cı ildə Zaqafqaziyada mülki idarəçiliyin yenidən qurulması ilə əlaqədar olaraq qoyulmuşdu. Zemstvo mülkiyyətindən əlavə, xəzinə hər həyətdən əlavə hər əkər həyətindən gümüş pulla daha 17 man. 40 qəp. qoparırdı. ―Təkcə vergi və mükəlləfiyyətlərin ödənilməsindəki bu ölçüsüz fərq əkərlər ifrat yoxsulluğa gətirib çıxarmışdı‖. Tut bağlarında və kənd təsərrüfatlarının digər sahələrində çalışan əkərlər də ağır vergi və mükəlləfiyyətlər yükü daşıyırdı. XIX yüzilliyin 40-cı illərində xüsusi sahibkar kəndliləri Xəzər vilayətində 585794 nəfərlik bütün kənd əhalisinin 121116 nəfərini və ya 20,6%-ni təşkil edirdi. Dövlət kəndliləri kimi, sahibkar kəndliləri də rəiyyət və rəncbərlərə bölünürdü. Sahibkar kəndlilərin pay torpağı orta hesabla 3-3,6 desyatinə bərabər idi [65]. Vilayətin ayrı-ayrı əyalətləri üzrə rəiyyətlərin torpaqla təmin olunmasının vəziyyəti orta aşağıdakı kimi idi: hər rəiyyət ailəsinə Bakı əyalətində 3,6 desyatin, Şirvan əyalətində 3,5 desyatin, Şəki əyalətində 2 desyatin və Quba əyalətində 1,25 desyatin torpaq sahəsi düşürdü [66]. Çarizmin ən yaxşı torpaqların köçürmə fondu adlanan fond üçün müsadirə olunmasına gətirib çıxaran müstəmləkəçi köçürmə siyasəti sahibkar kəndlilərin vəziyətinə ağır təsir göstərirdi. Sahibkar rəiyyətlərin aztorpaqlılıqdan, suvarma
suyunun çatışmazlığından əziyyət çəkir, çox vaxt ağır şərtlərlə çar xəzinəsi və ya yerli feodallardan torpaq icarəyə götürmək məcburriyətində qalırdılar. Rəiyyətlər həm öz feodalları, həm də xəzinə tərəfindən amansız istismara məruz qalırdılar. Feodal vergisi rəiyyətlərdən hər üç formada – işləyib ödəmə, natural və pul formalarında alınır, özü də natural forma üstün mövqe tuturdu. XIX yüzilliyin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda bəy rəiyyətlərinin vergi və mükəlləfiyyətlərinin sayı 35-ə çatırdı [67]. Bu çoxsaylı mükəlləfiyyətlərin içərisində rəiyyətlər üçün ən ağır və zəhmətlisi işləyib ödəmə mükəlləfiyyəti idi. Rəiyyətlər öz feodalları üçün biyara getməyə borclu idilər, onun bütün kənd təsərrüfatı işlərini yerinə yetirirdilər. Bundan əlavə, rəiyyətlər elliklə ildə 3 gün feodal üçün işləməli idilər. Azərbaycan qəzalarının əksəriyyətində bu mükəlləriyyət əvrəz, Şəki qəzasında isə məci adlanırdı. Rəiyyətlər biyar və əvrəzdən başqa, fərdi sutərdə digər biyar işlərini də yerinə yetirirdilər. Kəndlilər bəzən malikanələrin işlər müdiri – darğa üçün də işləyirdilər, onlar bəyin torpaqlarının əkir, məhsulu yığır, ot biçir, tikinti üçün ağac materialı daşıyır, bəyə kömür, habelə müxtəlif münasibətlərdə ona məcburi ―hədiyyələr‖ verirdilər. Sahibkar rəiyyətlərin mükəlləfiyyətləri nizama salınmamışdı və onalr nəinki ayrı- ayrı əyalətlərdə hətta, iki qonşu kəndində belə eyni deyildi. Çar müstəmləkəçiləri kənddə sinfi mübarizənin kəskinləşməsindən və kəndin müflisləşməsinin güclənməsindən (bu isə xəzinə gəlirlərinin azalması təhlükəsini yaradırdı) ehtiyat edərək, kəndli mükəlləfiyyətlərinin nizamlanması üçün bəzi cəhdlər göstərirdilər. Feodal istismarının ən yüksək həddini qanunvericilik yolu ilə müəyyənləşdirmək üçün ilk cəhd 1812-ci ildə Quba komendantı tərəfindən edilmiş, lakin bu cəhd, eləcə də 1824-cü ildə həmin Quba əyalətində digər komendant tərəfindən göstərilmiş ikinci cəhd tam müvəffəqiyyətsizliyə uğramışdı. 1819-cu ildə Qazax distansiyasında kəndli mükəlləfiyyətlərinin ağaların xeyrinə olaraq nizamlanması cəhdi də uğursuz oldu. Bu cəhdlərin uğursuzluğu qismən uzun müddət çarizmin yerli feodalların torpaq hüquqlarına münasibətdə qəti müəyyənləşmış mövqeyə malik olmaması ilə bağlı idi.
Sahibkar rəiyyətlərinin geniş yayılmış vergiləri malcəhət, salyana, darğalıq, at arpası və s. idi. Bütün bu mükəlləfiyyətlər natural xarakter daşıyırdı. Malcəhət kənd təsərrüfatı bitkisi məhsulundan torpaq sahibkarının xeyrinə ayrılan hissədən ibarət idi. O, adətən dənli bitkilər məhsulun 1 /
, pambıq və ipək məhsulunun isə 1 /
hissəsi həcmində toplanırdı. Darğalıq mükəlləfiyyəti də əsasən natural xarakter daşıyırdı. Darğalığın ancaq cüzi hissəsi pulla yığılırdı. Darğalığın həcmi dəyişkən olur, çox vaxt məhsulun 20%-nədək artırdı [68]. Sahibkar kəndliləri bəy atlarının yemlənməsi üçün feodallara ―at arpası‖ adlanan daha bir natural mükəlləfiyyət icra etməyə borclu idi. Rəiyyətlərin məhsulunun 20%-ə qədəri at arpasının ödənilməsinə gedirdi.
Bu iri mükəlləfiyyətlərdən başqa, sayı haqq-hesaba çətin gələn xeyli digər natural vergilər də mövcud idi. Xırda natural mükəlləfiyyətlər məzlum, zəif kəndli təsərrüfatları üçün ağır yük idi. Onların ödənilməsi zamanı feodal tez-tez adətləri öz xeyrinə pozurdu. Natura ilə toplanan vergilərin ödənilməsi zamanı törədilən özbaşınalıqlar nəticəsində onların ağırlığı kəskin surətdə artırdı. Belə özbaşınalıqlar malcəhətin toplanması zamanı xüsusilə tez-tez baş verirdi. Demək lazımdır ki, vergilərin toplanmasında vahid qayda yox idi, hər bir əyalət üçün hər feodalın özünün kəndliləri istismar etmək sistemi mövcud idi. Rəiyyətlərin pul mükəlləfiyyətləri də (cütbaşı, bağbaşı, toy pulu və bayramlıq) rəngarəng idi. Cütbaşı – cütə qoşulan öküzlər üçün alınırdı; bağbaşı – meyvə, üzüm və tut bağları üçün yığılan vergi idi; toy pulu hər toya görə müxtəlif məbləğlərdə alınırdı (məsələn, Şirvan əyalətində hər toydan gümüş pulla 3 man.), bayramlıq – novruz və qurban bayramları günü yığılırdı [69]. XIX yüzilliyin 40-cı illərinin əvvəllərində hər sahibkar rəiyyətinin sahibkarın xeyrinə ödədiyi vergi mükəlləfiyyətləri pul hesabı ilə ildə Qarabağ qəzasında 25 manata, Nuxa qəzasında 5 man. 31 qəpiyə çatırdı. Hər yerdə görünməmiş dərəcədə geniş yayılmış özbaşınalıqlar mükəlləfiyyətlərin ağırlığını daha da artırırdı. 1818-ci ildə general Yermolov bu barədə yazırdı: ―...tatar (Azərbaycan – Red.) distansiyalarında Borçalı, Qazax və Şəmşəddil ağaları çoxdan bəri qara camaat üzərində özlərinə o dərəcədə hakimiyyət götürüblər ki, bu sonuncu (qara camaat – Red.) ...tamamilə qula çevrilmişdir. Elə bir mükəlləfiyyət, elə bir mükəlləfiyyət yox idi ki, ağa onu özbaşına mənimsəməyə bilməsin‖. Təhkimçi çar mütləqiyyəti sahibkar rəiyyətlərini əvvəlki kimi öz feodallarından şəxsi asılılıq vəziyyətində saxlayırdı. Lakin buna baxmayaraq, Azərbaycanda sahibkar rəiyyətləri hüquqi cəhətdən Rusiya və Gürcüstanın təhkimli kəndlərindən xeyli fərqlənirdilər.Hər şeydən əvvəl Azərbaycanda sahibkar rəiyyətləri alğı-satqı, onları torpaq sahibkarlığının tam ixtiyarına verən əşya hüququnun obyekti
deyildilər; rəiyyətlər feodalın torpağına təhkim olunmamışdılar. Onlar heç olmasa, hüquqi cəhətdən də olsa, öz yaşayış yerlərini tərk edə və digər feodalın torpağına keçə bilərdilər. Lakin əslində sahibkar rəiyyətinin bir sahibkarın yanından digərinin torpağına keçməsi çox az hallarda baş verirdi. Bu da rəiyyətlər tərəfindən feodalların xeyrinə mükəlləfiyyətlərin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar idi. Ona görə də sahibkarlar öz yanlarından getmiş rəiyyətləri geri qaytarmağa cəhd göstərəndə bu onunla şərtlənirdi ki, rəiyyətlər sahibkarların xeyrinə müəyyən mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməyə borclu idilər. Rəiyyətlərin belə asılı vəziyyəti onunla əlaqədar idi ki, onlar torpağa yox, feodal mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməyə borclu idilər. Hüquqi cəhətdən yerli feodallara kəndlilər üzərində məhkəmə - polis hakimiyyəti verilməmişdi, lakin bəylər faktiki olaraq belə hakimiyyətdən istifadə edirdilər. Çar hakimiyyət orqanları həmişə bəylərin tərəfində duraraq, kəndlilərin əsarət altında saxlanmasında və istismar
olunmasında onlara kömək edirdi. Torpaq sahibləri öz kəndlərində qayda-qanuna əməl olunmasına nəzarət edir və kəndlilərin bir-birinə olan iddialarını (o cümlədən, əmlak iddialarını), habelə az əhəmiyyətli cinayətləri yerli adət-ənənələr əsasında həll edirdilər. Polis və məhkəmə hakimiyyətinin feodallar tərəfindən həyata keçirilməsi onlara kəndlilər üzərində çox böyük hakimiyyət verirdi. Bu, torpaq sahibləri tərəfindən hər cür sui-istifadəyə və azğınlıqlara əlverişli zəmin yaradırdı. 1842-ci ildə Lənkəran qəzasının Qızılağac kəndinin sakinləri öz sahibkarları mayor Şirəli bəydən şikayət ərizəsi vermişdilər. 17 bənddən ibarət olan bu ərazidə feodalın törətdiyi azğınlıq və zoraçılıq əks olunmuşdu. Sahibkar kəndlilərinin tərkibində rəncbərlər var idi. Sahibkar rəncbərləri, bir qayda olaraq, pay torpaqlarına və istehsal vasitələrinə malik deyildilər. Onlar işləyib ödəmə mükəlləfiyyətlərini yerinə yetirir, ona görə də rəiyyətlərə nisbətən daha amansız istismara məruz qalırdılar. Eyni zamanda rəncbərlər icmanın tərkibinə daxil deyildilər. Rəiyyətlərdən fərqli olaraq, rəncbərlərin feodallardan asılılığı icma vasitəsilə elliklə zəmanətə bağlılıqla deyil, sahibkarlardan daha güclü şəxsi tabeçiliklə əlaqədar idi [70]. İstilanın ilk dövründə digər feodal institutları kimi, rəncbərlər institutu sa nəinki ləğv olundu, hətta bir qədər genişləndi. Xüsusi sahibkar rəncbərləri sıralarının genişlənməsinin başlıca mənbəyi xan bəxşişləri idi. Xanın əmri ilə istənilən rəiyyət rəncbərə çevrilə bilərdi. Rəncbərlərin sıraları həmçinin digər xanlıqlardan olan qaçqınların və feodal ara müharibələrində alınmış əsirlərin hesabına genişlənirdi. İstiladan sonra var-yoxdan çıxarıcı feodal ara müharibələrinə son qoyuldu. Bunun nəticəsində də rəncbər sıralarının genişlənməsinin əsirləri mənbəyi aradan qalxdı. Lakin rəncbərlik sıralarının rəiyyətlər hesabına genişlənməsi davam edirdi. Çar hakimiyyət orqanları Quba qəzasında rəiyyətlərin rəncbər kimi paylanmasını geniş tətbiq edirdi. 1824-cü ilə aid olan məmulatlardan görünür ki, xüsusi şəxslər 1353 rəncbərə malik idilər. Onların böyük əksəriyyəti çar hakimiyyət orqanları – müxtəlif komendantlar, hərbi-dairə rəislərivə Qafqazın baş komandanları tərəfindən paylanılmışdı. 1353 rəncbərlərdən yalnız 337 nəfəri, yəni 25%-dən bir qədər azı vaxtilə xanlar tərəfindən paylanılmışdı. Qalanlarını isə çar müstəmləkəçiləri rəncbərə çevirmişdilər. Yerli feodallara münasibətdə hakimiyyət orqanlarının belə ―səxavəti‖ çarizmin yerli feodalların şəxsində mütləqiyyətə sosial dayaq yaradılmasına yönəldilmiş sosial siyasətin ayrılmaz tərkib hissəsi idi [71]. Feodalların özlərinə də ixtiyarlarında olan kəndlərdən rəncbər tələb etmək hüququ verilmişdi. Bunlar rəncbərlərin sıralarının doldurulmasının ―qanuni yolları idi‖. Lakin bəzən feodallar rəiyyəti zorla torpaq sahələrindən məhrum edir, onların özlərini isə rəncbərlərə çevirirdilər. Rəncbər sıralarının genişləndirilməsinin daha bir yolu mövcud idi: feodallar paydar kəndliləri də zorla rəncbərlərə çevirirdilər. Rəncbər sıralarının genişlənməsi ilə yanaşı, onların ixtisar olunması kimi əks prosesi də gedirdi. Hökumət orqanları özlərinə düşmən olan feodalları iqtisadi təqibə məruz qoyaraq, onları rəncbərlərdən məhrum edirdi. Məsələn, Quba əyalətində belə müsadirələrin hesabına sahibkar rəncbərlərinin sayı kəskin surətdə azalmışdı. Rəncbərlik geridə qalmış feodal institutu idi. Rəncbər əməyi az məhsuldar olduğundan, məhsuldar qüvvələrin inkişafına maneə törədirdi. Rəncbərlər rəiyyətlərə nisbətən daha amansız istismara məruz qalırdılar. Onlar bir qayda olaraq, öz təsərrüfatlarına malik olmayıb ancaq bəylər üçün işləyirdilər, yəni rəncbərlər feodal rentası işləyib ödəmə rolunu icra edirdilər. Feodalların təsərrüfatında işin müqabilində rəncbərlər məhsulun cüzi hissəsini, çox vaxt 4,1-ni alırdılar [72].
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|