AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu

396
ümumrespublika  üzrə  bu  rəqəm  17,8  faiz  idi.  DQMV-də  şəhərlərarası  telefon 
rabitəsinin də inkişafı ümumrespublika səviyyəsində birmdliyi saxlamışdır.  Bəhs 
etdiyimiz  dövrdə,  adam başm a  düşən  şəhərlərarası  telefon  damşıqlannm  sayı 
respublika üzrə  4,15  faiz,  Azərbaycanm  DQM V üzrə  7,69  faiz  təşkil  etmişdir.43 
Y uxandakı  bütün  yüksək  göstəridlər  dövlətimizin  Dağlıq  Qarabağ  bölgəsinə 
göstərdiyi dərin qayğmm nəticəsində əldə edilmişdir.
Azərbaycan 
SSR-in 
DQMV-də  məhsuldar  qüwələrin  inkişafında 
qazandığı  nailiyyətlər  onun  iqtisadi  əlaqələrinin  təkmilləşməsəinə  kömək 
etmişdir.  1987-ci  ildə  vilaytətin  regionlararası  iqtisadi  əlaqələrinin  ümumi 
dövriyyəsi təxminən  260 milyon m anata çatmışdır.  Bundan  150 milyon manathğı 
ixrac  olunurdu.  Vilayətdən  apanlan  sənaye və  kənd  təsərrüfatı  məhsullannın  50 
milyon  manatlığı  Azərbaycanm  iqtisadi  rayonlanna,  100  milyon  manathğı  ilə 
SSRİ  məkanmdakı  ittifaq  respublikalanna  göndərilirdi.  Onu  d a  qeyd  edək  ki, 
Dağlıq  Q arabağda  istehsal  olunan  sənaye  və  kənd  təsərrüfatı  məhsullan  yerli 
tələbatı ödədikdən sonra,  artıq məhsul ixrac edilmişdir.  DQMV-də əhalinin  illik 
iqtisadi  tələbatı  275  milyon  m anat  təşkil  edirdi  ki,  bunun  110  milyon  manatı 
idxal  məhsulları'na  əsaslanırdı.  M araqlı  cəhət  ondan  ibarətdir  ki,  erməni 
millətçiləri  Dağhq  Qarabağ  iqtisadiyyatmı  Ermənistanla  bağlayaraq  bütün 
dünyada  bu  fikri  formalaşdırmışlar.  Halbuki  konkret  faktlara,  Azərbaycanın 
regionlan  arasında  təsərrüfat  əlaqələrini  xarakterizə  edən  materiallara, 
sahələrarası  balansa  istinad  edərək  bu  fıkirin  ağ  yalan  olduğunu  görürük.  Tam 
məsuliyyət  hissi  ilə  deyə  bilərik  ki,  DQMV-nin  iqtisadiyyatı  Azərbaycan  xalq 
təsərrüfatı  kompleksinin  üzvi  hissəsi  olub,  aməyin  respublikadaxili  bölgüsündə 
fəal  iştirak  edir  və  onun  sabit  fəaliyyəti  respublikamızm  əlaqələri  vasitəsilə 
aparılırdı.  Erm ənistandan  DQMV-nə yalmz  1,5 milyon  m anata  yaxın  dəyərində 
(gətirilən  ümumi  məhsulun  1,4  faizi  həcmində)  məhsul  daxil  olurdu. 
Erm ənistandan  daxil  olan  məhsullar  sırasına  dəri  ayaqqabı,  meyvə-tərəvəz 
konservləri, dəri-xırdavat m əm ulatlan, tikiş və trikotaj məmulatlan təşkil edirdi. 
DQM V 
sosial-iqtisadi  cəhətdən  Azərbaycamn  ən  yüksək  inkişaf  etmiş 
regionlarmdan  biridir.  Azərbaycan  hokumətinin  dərin  qayğısı  nəticəsində
397

Vilayətdə, torpaq, yeraltı sərvətlər, meşələr nəzərə alınmadan 2,5 milyard qiyməti 
olan  milli sərvət yaradılmışdır ki,  bu sahədə bölgədə adambaşına düşən göstərici 
orta  respublika  səviyyəsindən  1,3  dəfə  çoxdur.44  Dövlətimiz  DQMV-də 
sənayenin,  kənd  təsərrüfatının,  sosial  -infrastnıkturanın  inkişafı  üçün  nəhəng 
tədbirlər həyata  keçirmiş, nətieədə burada yaşayan əhalinin  həyat səviyyəsi  xeyli 
yüksəlmişdir.  Dağlıq  Qarabağ  əhalisinin  güzaranı  adambaşına  düşən  bir  çox 
göstəricilərə görə ümumrespublika səviyyəsini xeyli üstələmişdir.  Dağlıq Q arabağ 
əhalisinin ehtiyaclarına Azərbaycan  hökuməti tərəfındən  daim diqqət yetirilməsi, 
onun  məhsuldar  qüvvələrinin  respublika  xalq  təsərrüfatı  kompleksi  ilə  üzvi 
şəkildə  inkişafı  Vilayətdə  sosial-  iqtisadi  inkişafa  çox  böyük  təsir  göstərmişdir. 
Azərbaycan  hökuməti  Vilayətə təkcə  vəsait ayrm aqla  kifayətlənməyib,  yanacaq, 
enerji,  neft  məhsulları  və  digər  tələb  olunan  məhsul,  texnika  və  avadanlıqlarla 
təmin edirdi.  DQMV-nin iqtisadi inkişafında və əlaqələrində digər respublikalara 
nisbətən  RSFSR,  Ukrayna,  Latviya,  Estoniyanın  rolu  daha  böyük  olmuşdur. 
Ümumiyyətlə,  Vilayətin  iqtisadi  əlaqələrinin  ümumi  dövriyyəsində  Azərbaycan 
regionlannm  xüsusi  çəkisi  90  faiz,  Ermənistanmkı  1,4  faiz,  digər  ittifaq 
respublikalannmkı  8,6  faiz  təşkil  etmişdir.45  Bu  faktın  özü  akademik
A.Aqambekyan  və digər erməni millətçilərinin «Dağlıq Qarabağ iqtisadiyyatının 
Emıənistandan  asılılığı»  tezisinin  tamamilə  yanlış  olduğunu  əyani  şəkildə  sübut 
edir.
DQMV-nin  iqtisadi  əlaqələri  intensiv  inkişaf  edirdi.  Dağlıq  Qarabağda 
istehsal olunan məhsulların yarıdan çoxu onun hüdudlanndan kənara aparıhr və 
əhalinin  tam   tələbatını  ödəmək  üçün  40  faiz  məhsul  idxal  olunurdu.  Dağlıq 
Qarabağm  iqtisadiyyatmın  formalaşmasmda  Azərbaycanm  regionları  daha 
böyük  rol  oynayırdı.  Ağdam,  Tərtər,  Ağcabədi,  Fizuli,  Cəbrayıl,  Kəlbəcər, 
Laçın,  Qubadlı,  Zəngilan  rayonlan  ilə  DQM V  bütöv  bir  təbii-coğrafı  region, 
kompleks  ekaloji  sistem,  vahid çay şəbəkəsi, qarşılıqlı surətdə bağlı  iqtisadiyyat, 
dəmiryol xətti, avtomobil yolları, qaz kəmərləri, elektrik ötürücü xətləri və başqa 
amillər  əlaqələrin  daha  da  dərinləşməsinə  şərait  yaratmışdır.  Dağlıq  Qarabağın
və  Azərbaycanm  digər  regionlarmm  iqtisadiyyatı  bir-birini  tamamlayır,  onlar
/
398
arasında  qarşılıqlı  iqtisadi  əlaqələrin güclənməsi  isə obyektiv xarakter daşıyırdı. 
Təkcə bir faktı qeyd edək ki,  Dağlıq Qarabağda fəaliyyət göstərən  Qarabağ tpək 
kom binatı  Şəki  tpək  tstehsalat  birliyindən  ipək  çap  alırdı.  Həmin  sapdan 
Q arabağ  ipək  kom binatında  xam  ipək parça  hazırlanır və naxış  vurulm aq üçün 
yenidən  Şəkiyə  göndərilirdi.  Xankəndi  ayaqqabı  fabriki  Bakı  müəssisələrindən 
xammal  alır,  burada  istehsal  olunan  hazır  məhsul  isə  əsasən,  Azərbaycamn 
hüdudlan  daxilində  satılırdı.  Bu  cür  qarşılıqlı  əlaqələr  Dağhq  Qarabağm  digər 
müəssisələri  üçün  də  səciyyəvi  idi.  Eyni  zamanda,  kənd  təsərrüfatı  xammalmın 
istehsalı  və  emalı  üzrə  regionlararası  və  regionlardaxili  əlaqələrin  daha  da 
dərinləşdirilməsi  prinsipial  əhəmiyyət  kəsb  edirdi.46 Çox  təəssüflə  qeyd  edək  ki, 
Ermənistanın  Azərbaycana  qarşı əsassız ərazi  iddialarına  başlaması  ilə  DQMV- 
nin  yüksək  səviyyədə  yaradılmış  iqtisadi  əlaqələri  pozuldu.  Bir  həqıqəti 
vurğulam aq yerinə düşərdi  ki,  respublikamızm  bütün regionlarmın,  o  cümlədən, 
DQM V-nin  inkişafımn  siyasi,  iqtisadi,  sosial,  milli  və  digər  məsələlərinin 
kompleks  həlli  milli  dövlət  quruculuğu  prinsiplərinin  toxunulmazlığmm  təmin 
edilməsindən, 
şovinist 
meyllərin 
və 
milli 
məhdudiyyətin 
aradan 
qaW mlmasmdan'  •  işğal 
olunmuş 
torpaqlarımızm 
qeyri 
şərtsiz 
azad 
edilməsəindən, 
Azərbaycanda 
yaşayan 
bütün 
millətlərin 
və 
xalqların 
nümayəndələrinin əməkdaşhğmm inkişaf etdirilməsindən asılıdır.
1986-1987-ci  illərdə  DQMV-nin  iqtisadi  inkişafı  burada  yaşayan  əhalinin 
rifahının  yaxşılaşmasma  şərait  yaratmışdır.  1986-1990-cı  illəri  əhatə  edən  12-ci 
beşillik  üçün  sisial-iqtisadi  inktşafa  dair  dövlət  planma  DQMV-nin  inkişafmın 
sürətləndirilməsi 
ilə 
əlaqədar 
kompleks 
məqsədli 
proqram larla 
əmək 
ehtiyatlarm dan  səmərəli  istifadə  edüməsinə  uyğun  olaraq  məhsuldar  qüwələrin 
və  əhalinin  maddi  rifahınm  yüksəldilməsi  üçün  konkret  tədbirlər  görülmüşdü. 
Həmin  tədbirlərdən  biri  «DQMV-də  məhsuldar  qüwələrin  daha  d a  inkişaf 
etdirilməsi  tədbirləri  haqqm da»  qərar layihəsinin  hazırlanması  idi.  Azərbaycan 
hökuməti  DQMV-də  sosial-mədəni  tədbirlərm  həyata  keçirilməsinə  lazımi 
səviyyədə  vəsait  ayırmış  və  ildən-ilə  onu  artırmışdır.  Məsələn,  1985-ci  ildə 
Vilayətdə həmin büdcə vəsaitinin həcmi 28 milyon manat,  1986-cı ildə 34 milyon

m anat,  1987-ci  ildə  37,7  milyon  m anat  təşkil  etmişdirsə,  1988-ci  ildə artaraq  40 
milyon  m anata  çatmışdır.  Aparılan  hesablamalara  görə,  artan  vəsaitin  həcmi 
ümumrespublika  səviyyəsindən  2  dəfə  çox  olmuşdur.  Azərbaycan  hökumətinin 
qayğışı  nəticəsində  Dağhq  Qarabağ  əhalisinin  rifahı  xeyli  yaxşılaşmışdır.  1986-
1987-ci  illərdə  DQMV-də  əhalinin  adambaşma  düşən  pul  gəlirləri  1100  manatı 
keçmişdir  ki,  bu  d a  ümumrespublika  səviyyəsindən  təxminən  100  manat, 
Naxçıvan MSSR-dan isə  170 m anat çox idi.
Bəhs  etdiyimiz  illərdə,  DQMV-də  əhalinin  məşğulluq  səviyyəsi  daha  da 
inkişaf etmişdi.  Burada yeni sənaye müəssisələrinin,  onlann  fıliallarının, sexlərin 
yaradılması  əhalinin  işlə təminatmı  yaxşılaşdırmışdır.  Vilayətdə  əhalinin  95  min 
nəfəri  işlə  təmin  olunm uşdur  ki,  bu  da  Azərbaycanm  iri  sənaye  regionları  olan 
Bakı və Sumqayıtdan sonrakı yeri tuturdu.47
DQM V-də  əhalinin  bazara  olan  tələbatı  tam   ödənilirdi.  A panlan 
tədqiqatlara  görə  müəyyən  olunur  ki,  istər  ticarət  müəssisələrinin  sayma,  istər 
ticarət  dövriyyəsinin  həcminə,  istərsə  də  əhaliyə  düşən  mağazaların  sayına  görə 
DQMV  ümumrespublika  səviyyəsində  birinci  yerdə 
dayanmışdır.  Məsələn,
1987-ci  ildə  DQM V-də  pərakəndə  mal  dövriyyəsinin  həcmi  1960-cı  illə 
müqayisədə  5,1  dəfə 
artmışdır.  Ümümrespublika  səviyyəsində  bu  artım   4,6 
dəfəyə  bərabər  idi. 
1987-ci  ildə  adam başm a  düşən  pərakəndə  ticarət 
dövriyyəsinin  həcmi  DQMV-də  683  m anat  idisə,  Naxçtvan  MSSR-da  516 
m anata  çatındı.  1960
- c j
  illə  müqayisədə  1987-ci  ildə  adam başına  düşən  mal 
dövriyyəsinin  inkişaf sürəti  DQMV-də  3,7  dəfə,  ümumrespublika  üzrə  2,7  dəfə 
artmışdır.  Bəhs  etdiyimiz  dövrdə,  DQMV-də  pərakəndə  ticarət  müəssisələrinin 
sayı  xeyli  artmışdır.  1987-ci  ildə  respublikamızda  hər  10  min  nəfərə  28  ticarət 
müəssisəsi  düşürdü,  Azərbaycanın  Naxçıvan  bölgəsində  bu  göstərici  25-ə, 
DQMV-də isə 40-a çatırdı.  Bundan əlavə,  tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki,
1987-d  ildə  10  min  nəfərə  düşən  mağazaların  ticarət  sahəsinin  həcminə  görə 
DQM V  Azərbaycanda  1-d  yeri  tutm uşdur.  Belə  ki,  bəhs  edilən  ildə  həmin 
göstərid  respublika  üzrə  1293  kv.  km.,  Naxçıvan  M SSR-da  1409  kv.km., 
DQMV-də  1932 kv.  km.  idi.48 Bütün bunlar isə tariximizi saxtalaşdıran,  DQMV-
400
də ermənilərin  «çətin  iqtisadi vəziyyətdə» yaşamasmı  bütün dünyaya  bəyan edən 
erməni  millətçilərinə (Z.Balayan,  S.Xanzadyan,  B.Ulubabyan,  S.Kaptukiyan  və 
başqalarma) tutarlı cavabdır.
1986-1987-ci  illərdə  Azərbaycan  hökuməti  DQMV-də  əhalinin  məişət 
xidmətinin  yaxşılaşdırılması  sahəsində  mühüm  tədbirlər  həyata  keçirdi.  1960-cı 
illə  müqayisədə  1987-ci  ildə  bölgədə  məişət  xidməti  em alatxanalannm  sayı  17 
dəfə  artdı.  Əhalinin  sayma  görə  emalatxanalann  miqdarı  Dağlıq  Qarabağ 
regionu  Azərbaycanda  birinci  yerdə  dayanırdı.  Belə  ki,  1987-d  ildə 
Azərbaycanda  hər  10  min  nəfərə  17  məişət  xidməti  emalatxanası  düşürdüsə  bu 
göstərici  Naxçıvan  MSSR-da  29-a,  DQMV-də  25-ə  çatırdı.  Apanlan 
hesablamalara  görə  1987-ci  ildə  Respublikamızda  hər  bir  sakinə  düşən  məişət 
xidmətinin  həcmi  30  m anat  təşkil  edirdisə,  Naxçıvan  MSSR-da  22  manat, 
DQM V-də isə 41  m anat idi.49
1986-1990-cı  illərdə  Azərbaycan  dövləti  DQMV-də  mənzil  tikintisinin 
inkişafı  üçün  konkret  tədbirlər  planı  işləyib  hazırlamışdı'  Həmin  illərdə 
Azərbaycanm  14  dağ  rayonunun,  o  cümlədən,  DQMV-nin  Şuşa  və  Hadrud 
rayonlannda mənzil  tikintisi üçün  xüsusi  proqram   və əlavə vəsait aynldı.  Həmin 
vaxt  Vilayət  Partiya  Komitəsi  Ağdərə  rayonunu  da  bu  plana  daxil  etmək 
niyyətinə  düşsədə,  rayonun  sosial-iqtisadi  inkişafmdakı  yüksək  göstəricilər, 
Azərbaycan  hökümətinin B.Geverkovun bu fıkrini qəbul etməməsinə səbəb oldu. 
DQM V  Azərbaycanm  tikinti  materialları  ilə  zəngin  regionlarından  biridir. 
Burada  ağac  emalı  müəssisələri,  daş  karxanaları,  dəmir  beton  zavodları,  əhəng, 
kərpic,  kirəmid  müəssisələri,  mərmər  sexi  və  başqa  tikinti  materiallan 
müəssisələri  yaradılmışdı.  Azərbaycan  hökumətinin  bölgəni  lazımi  avadanlıq  və 
m ateriallarla  təmin  etməsi  burada  tikinti  abadhq  işlərinin  sürətlənməsinə  səbəb 
olmuşdur.  Həyata  keçirilən  tədbirlər  nəticəsində  bölgədə  əhalinin  mənzilə  olan 
tələbatı demək olar  ki,  tam  ödənilmiş və adambaşına düşən  mənzil sahəsinə görə 
D QM V  ümumrespublika  səviyyəsini  üstələmişdir.  1986-1987-ci  illərdə  DQMV- 
də  mənzil  tikintisi  yüksələn  xətlə xarakterizə  olunmuşdur.  Həmin  illərdə, Dağhq 
Q arabağda 
123,9 min  kvadrat  metr mənzil  sahəsi  istifadəyə verilmişdir ki, bu

da  1984-1985-d  illə  müqayisədə  1,5  dəfə  artıq  idi.  1987-d  il  məlumatma  görə 
Azərbaycanda  hər  bir  sakinə  10,9  kv.m.  mənzil  sahəsi  düşdüyü  halda, 
respublikamızm  Naxçıvan  bölgəsində  bu  göstərici  9,5  kv.  metrə,  DQMV-də  isə
14.6 kv. metrə çatırdı.50
Əvvəlki  illərdə  olduğu  kimi,  1986-1987-ci  illərdə  də  DQMV-nin 
abadlaşdırılması 
işi 
müvəffəqiyyətlə 
davam  
etdirilmişdir. 
Azərbaycan 
hökumətinin həyata keçirildiyi tədbirlər nəticəsində vilayətdə mənzillərin su, qaz, 
kanalizasiya  xətləri  ilə  təminatı  işi  tam   həyata  keçirilmiş  və  hətta  bu  sahələrdə 
oları  göstəriälər  ümumrespublika  səviyyəsini  üstələmişdir.  Dağlıq  Qarabağda 
küçə  sü  xətləri  şəbəkəsinin uzunluğu  203,2  kilometr,  o  cümlədən,  Xankəndində
65.6  kilometr  (32.2  faiz)  təşkil  edirdi.  Əgər  respublikamızm  şəhər  yerlərində 
şəxsi  mülkiyyətdə  olan  mənzil  fondlarımn su  kəməri  ilə təchizatı  30,5  faiz təşkıl 
edirdisə, Naxçıvan  regionunda  bu  göstərici  7,4  faiz.  Dağlıq  Qarabağda  isə  45,5 
faiz  idi.5'  Vilayətin  mənzil  fondu  ilbəil  abadlaşdırılırdı.  Burada  qazlaşdırma  işi 
çox  sürətlə  davam  etdirilirdi.  1970-İ 987-ci  illər  ərzində  Dağlıq  Qarabağda 
qazlaşdınlmış mənzillərin sayı 4,3 dəfə artmışdır.  I987-ci ildə DQMV-də 
şəhər, 
rayon,  qəsəbələrdəki  şəxsi  mülkiyyətdə  olan  mənzillərin  qazla  təminatı  100  faiz 
yerinə  yetirilmişdir.  Halbuki,  bu  göstərid  ümumrespublika  səviyyəsində  96,2 
faizə  çatırdı.  Faktlardan  göründüyü  kimi,  DQM V  mənzil  tikintisi,  abadlıq 
quraşdırma  sahəsindəki  göstəridlərə  görə  Azərbaycanm  regionlan  arasında 
birinci  yerdə  dayanmışdır.  Lakin  aparılan  təhlillər  nəticəsində  məlum  olur  ki, 
Dağhq  Qarabağda  bu  sahədə  bəzi  problemlər  var  idi.  İlk  növbədə,  Dağlıq 
Qarabağın  erməni  rəhbərliyi  Şuşa  rayonu  ərəazisində  nəzərdə  tutulan  tikinti 
işlərini  məqsədli şəkildə kəsrlə yerinə yetirmişdir.  H ətta,  1987-ci ildəki məlumata 
görə,  Vilayətdə  fəaliyyət  göstərən  23  podratçı  təşkilatmdan  14-ü  nəzərdə 
tutulmuş  proqramm  öhdəsindən  gəlməmişdir.  Eyni zamanda,  erməni  millətçiləri 
bölgədə  süni  sürətdə  narazılıq  yaratm aq  üçün  tikinti  sahəsi  üçün  Azərbaycan 
hökuməti tərəfindən aynlan vəsaitin xeyli hissəsini xərcləməmişdir. Xüsusi  təssüf
hissi ilə qeyd etməliyik ki, tikinti, abadlıq quraşdırm a işləri ermənilərin daha çox
/
cəmləşdıyi ərazilərdə
402
aparılırdı.  1988-ci  ildən  başlayaraq  Ermənistanm  Azərbaycana  qarşı 
əsassız ərazi iddiaları yenidən baş qaldırmış və bu hadisə, başqa sahələrdə olduğu 
kimi, mənzil tikintisinə də öz mənfi  təsirini göstərmişdir.  1987-d  ildə DQMV-də 
ümumi  sahəsi  76  min  kvadrat  metr  olan  mənzil  sahəsi  istifadəyə  verilmişdirsə
1988-d  ildə bu göstərid  28,4 min kvadrat metrə enmiş və  1989-cu  ildə tamamilə 
dayandırılmışdır.52
1986-1987-ci  illərdə,  başqa  sahələrdə  olduğu  kimi,  Dağlıq  Qarabağm 
mədəni  və  mənəvi  həyatında  da  irəliləmələr  olmuşdu.  1985-ci  ildə  DQMV-də 
məktəbəqədər  uşaq  müəssisələrinin  sayı  85  idisə,  1986-cı  ildə  97-yə,  1987-ci  ildə 
98-ə çatdı.  Həmin  müəssisələrdə  tərbiyə  olunan  uşaqların  sayı  1985-ci  ildəki  7,3 
min  nəfərdən,  1988-ci ildə  8,3  min nəfərə yüksəldi.  I988-d ilin məlumatma görə 
Azərbaycan  əhalisinin  20  faizi  məktəbəqədər  uşaq  müəssisələri  ilə 
təmin 
olunmuşdur,  bu  göstərid  Naxçıvan  MSSR-da  12 faiz,  DQMV-də 35 faiz təşkil 
etmişdir.  Aparılan  hesablamalara  görə,  1988-ci  ildə  Dağlıq  Qarabağın 
azərbaycanlılar  yaşayan  kəndlərin  12  faizi  məktəbəqədər  uşaq  müəssisələri  ilə 
təmin  olunduğu  halda,  ermənilər  yaşayan  kəndlərdə  bu  rəqəm  35  faizə 
çatmışdır.53
1986-1988-ci  illərdə  DQMV-də 
2  məktəb  binası  tikilib  istifadəyə
verilmişdi.54  1987-1988-ci  illərdə  Vilayətin  şəhər  və  kəndlərində  207  ümumtəhsil 
məktəbi  fəaliyyət  göstərirdi.  Həmin  müktəblərdə  34,7  min  şagird  təhsil  alırdı.
1985-ci illə müqayisədə  1988-ci ildə Dağlıq Qarabağm  ümujntəhsil məktəblərində 
müəllimlərin  sayı  artaraq  3,9  mindən  4  minə  çatdı.55  A panlan  müqayisələr 
nəticəsində  məlum  olur  ki,  istər  məktəblərə,  istərsə  də  şagirdlərə  düşən 
müəllimlərin  sayı  DQMV-də  ümumrespublika  səviyyəsində  birind  yerdə 
dayanmışdır.  Məsələn,  1988-ci  ildə  Naxçıvan  MSSR-da  hər  məktəbə  orta 
hesabla  37 müəllim düşdüyü halda  DQMV-də bu göstərid 52 idi.  DQMV-də hər 
müəllimə 8,5 şagird, Naxçıvan  MSSR-da  10 şagird düşürdü.56
1986-1988-ci  illərdə  DQMV-də  peşə  təhsili  sistemində  də  irəliləyiş 
müşahidə  edilmişdir.  Dağlıq  Qarabağın  texniki  peşə  məktəblərində  minlərlə 
şagird sənaye, tikinti, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, məişət xidməti və başqa sahələr
403

üzrə peşələrə yiyələnirdilər.  1988-d ildə Dağlıq Q arabağda  səhiyyə,  mədəniyyət, 
maarif,  təsərrüfat  və  başqa  sahələr  üzrə  orta  ixtisaslı  kadrları  hazırlayan  6 
texnikum  fəaliyyət  göstərirdi  ki,  bu  texnikam larda  hər  il  2,3  min  tələbə  təhsii 
alırdı.  1987-ci  ildə  DQMV-də  bir  ali  təhsil  müəssisəsi  -   Xankəndi  Pedaqoji 
İnstitutu  fəaliyyət  göstərirdi.  İnstitutun  müxtəlif şöbələrində,  ayrı-ayrı  ixtisaslar 
üzrə  2,2  min  tələbə  təhsil  alırdı.57  Xankəndi  Pedaqoji  İnstitutunun  milliyətcə 
Azərbaycanh  olan  müəllim  və  tələbələri  1988-d  il  mayın  16-da  Ermənistanm 
Azərbaycana qarşı başladığı əsassız ərazi  iddialan ilə Xankəndindən  qovuldular. 
Azərbaycanlılardan  ibarət  pedaqoji  kollektiv  Şuşa  şəhərində  müvəqqəti 
sığınacaq  tapdı.  Lakin  az  sonra  erməni  lobbisinin  antitürk,  antiAzərbaycan 
siyasətinin  təsiri  ilə  institutun  Azərbaycan  bölməsi  Gəncəyə  köçürüldü.  SSRİ 
Nazirlər  Sovetinin  14  oktyabr  1988-ci  il  tarixli  1208  sayh  qəran  ilə  Xankəndi 
Pedaqoji İnstitutu öz fəaliyyətini dayandırmışdır.58 Lakin mərkəzdə yüksək vəzifə 
tutan  ermənilərin  himayəsi  ilə  institutun  erməni  şöbəsi  bu  qəran  tanım adı  və 
fəaliyyətlərini  Xankəndi  İnstitutun  binasında  davam  etdirdilər.  İnstitutun 
azərbaycanlılardan  ibarət  kollektivi  Azərbaycan  SSR  Nazirlər  Sovetinin  22 
fevral  1991-ci  il  sərəncamına  əsasən  Respublika  Təhsil  Nazirliyinin  qərarı  ilə 
Şuşada  öz  fəaliyyətlərini  davam  etdirdilər.  1992-d  il  mayın  8-də  erməni 
vandallarmın  Şuşanı  işğal  etməsilə  N.Tusi  adm a  ADPU-nin  Şuşa  filialı 
Ağcabədidə öz işini davam etdirdi.59
1986-1988-d  illərdə  Azərbaycan  hökumətinin  dərin  qayğısı  nəticəsində 
DQMV-də 
mədəni-maarif  müəssisələrinin 
maddi 
texniki 
bazası 
xeyli 
möhkəmlənmişdi.  Belə ki,  1985-ci illə müqayisədə  1988-d ildə Dağlıq Q arabağda 
kütləvi  kitabxanalann  sayı  231-dən  235-ə,  oradakı  kitabların  sayı  1,6  milyon 
nüsxədən  1,8  milyon  nüsxəyə,  klublar  267-dən  272-yə,  muzeylər  6-dan  7-yə, 
qəzetlərin  tirajı  30  milyondan  36  milyona  çatdı.60  1988-d  ildə 
Vilayətdə 
muzeylərə gələnlərin sayı 74 min nəfər,  teatra baxanlar 80 min,  kinoya  baxanlar
1  milyon  222  min  nəfər  idi.61  A panlan  araşdırm alardan  məlum  olur  ki,  əw əlki 
dövrlərdə  olduğu  kimi,  1988-ci  ildə  də  Dağlıq  Q arabağda  əhalinin  mədəni- 
m aarif  müəssisələri 
ilə  təminatı  bütövlükdə  keçmiş  SSRİ  məkanmda,
404
ümumrespubUka 
səviyyəsində, 
Ermənistanla 
müqayisədə 
birind 
yerdə 
dayanmışdır.  Məsələn,  10  min  nəfərə düşən  kütləvi  kitabxanaların  sayı  keçmiş 
SSRİ-də  4,8,  Ermənistan  SSR-də  4,1,  ümumrespublika  üzrə  6  olduğu  halda 
Azərbaycamn  DQM V-də  13-ə çatırdı.  10 min  nəfərə düşən  klublann sayı SSRİ- 
də  5,4,  Ermənistanda  3,8,  Azərbaycan  üzrə  5  idisə,  Vilayətdə  15-ə  çatmışdı. 
Bundan  əlavə,  əhalinin  10  min  nəfərinə  düşən  kino  qurğulannın  sayı 
Azərbaycanda  3,  Ermənistanda  2,9,  SSRİ-də  5,4  olduğu  halda  Dağhq 
Qarabağda  bu  rəqəm  11,2  idi.  Həmin  ildə,  Vilayətin  yaşayış  məntəqələrinin 
kütləvi  kitabxanalarla  təmin  edilməsi  105,6  faiz olduğu  halda,  Azərbaycan  üzrə 
bu  göstərici  94,4  faiz  təşkil  etmişdir.63  Yuxandakı  statistik  rəqəmlər  erməni 
millətçilərinin  bütün  dünyaya  yaydıqları  «DQMV-də  yaşayan  əhalinin  sosial- 
iqtisadi  geriliyi»  tezisinin  tamamilə  ağ  yalan  olduğunu  göstərir.  Lakin  təssüfiə 
qeyd  edək  ki,  Dağlıq  Qarabağm   erməni  rəhbərliyi  Vilayətdəki  Azərbaycanh 
kəndlərinə  ögey  münasibət  göstərmiş  və  həmin  kəndlərin  çoxunda  bir  dənə  də 
olsun  mədəni-maarif  müəssisəsi  tikilməmişdir.  Az-çox  mövcud  olan  klub  və 
kitabxanalar  lazımı  avadanlıq  və vəsaitlə  təmin  edilmir,  baxımsızlıq  ucbatından 
dağıhrdı.  Təkcə  bir  faktı  qeyd  edək  ki,  1988-ci  ildə  azərbaycanlılar  yaşayan 
kəndlərdə  bədən  tərbiyəsi  və  idman  qurğulan  ilə  təminat  24  faiz  təşkı'I  etdiyi 
halda bu göstərici ermənilərin məskunlaşdığı kəndlərdə 48 faizə çatmışdır.64
Azərbaycan  hökuməti,  əvvəlki  dövrlərdə  olduğu  kimi  1986-1988-ci  illərdə 
də Dağlıq Qarabağ əhalisinin sağlamlığına dərin qayğı göstərmişdir.  Azərbaycan 
hökuməti  DQM V-də  tibbi  xidmət  işini  ilbəil  yaxşı,laşdırrmş,  əhalinin 
sağlamlığımn  mühavizəsinə  sərf  edilən  vəsaiti  çoxaltmış,  müalicə  profilaktika 
müəssisələrinin  şəbəkəsini  genişləndinniş,  həkimlərin  və  orta  tibb  işçilərinin 
sayını  artırmışdır.  Azərbaycan hökuməti, əvvəlki illərdə olduğu kimi,  1986-1988- 
ci  illərdə  də  Vilayətin  xəstəxanalannı  hər  cür  avadanhqlar  və  müasir  tipli 
cihazlarla təchiz etmişdir.  1988-ci ildə  Dağlıq  Q arabağda  1865 çarpayısı  olan  32 
xəstəxana,  60  am blator-poliklinika  müəssisələri,  182-i  qadm  məsləhətxanası 
fəaliyyət  göstərirdi.65  Tədqiq  edilən  dövrdə,  əhalinin  10  min  nəfərinə  düşən 
xəstəxana çarpayılannın sayı Azərbaycanda 97,7, Ermənistanda 86,2, DQMV-də

101,7-yə  çatırdı.66  1986-1988-ci  illərdə  DQMV-də  həkimlərin  və  orta  tibb 
işçilərinin sayında da artım  müşahidə edilmişdir.  Təkcə, orta tibb  işçilərinin  sayı
1985-ci  illə  müqayisədə  1988-ci  ildə  2252-dən  2331-ə  qalxmışdır.  1988-ci  ildə 
Dağlıq  Qarabağda  müxtəlif ixtisaslı  ali  təhsilli  510  həkim  işləyirdi.67 DQMV-də 
əhalinin  tibb  işçiləri  və  həkimlərlə  təminatı  istər  ittifaq  miqyasmda  istərsədə 
ümumrespublika  səviyyəsində  birinci  yerdə  dayanmışdır.  Belə  ki,  apanlan 
araşdırmalardan məlum  olmuşdur  ki,  əhalinin  10  min  nəfərinin  orta  tibb  heyəti 
ilə  təminatı  SSRİ-də  114,7,  Azərbaycanda  93,5,  Ermənistanda  93,5  nəfər 
olmuşdursa  DQMV-də  122,7 nəfərə  çatmışdır.68 Bundan  əlavə,  əhalinin  10  min 
nəfər  hesabı  ilə  bütün  ixtisaslardan  olan  həkimlərlə  təminat  Naxçıvan  MSSR
25.9 nəfər, DQMV-də 29,1 nəfər idi.69
DQMV özünün sağlamlıq ocaqlan, istirahət evləri və səfalı yerləri ilə şöhrət 
qazanmışdır.  Vilayətdə  ümumittifaq  əhəmiyyətli  sanatoriya  və  istirahət 
müəssisələri, turist bazan fəaliyyət göstərirdi.
Dağlıq  Q arabağda  yaşayan  əhälinin  sağlamlığına  qayğı,  onlarm  maddi 
rifah  halının  yaxşılaşması,  öKim  hallannm   azalmasına,  əhalinin 
sayınuı 
artmasına səbəb olmuşdur.  1989-cu il əhalinin siyahıya almma  yekunlarına görə, 
DQMV-də  187,8  min  nəfər  əhali  yaşayırdı  ki,  bunun  145,4  min  nəfərini  (77 
faizini)  ermənilər,  40,3  minini  (21,5  faizi)  azərbaycanlılar,  qalamnı  isə  qeyri 
millətlər  təşkil  etmişdir.70  Həmin  ildə, 
Dağlıq  Q arabağda  əhalinin  52  faizi 
şəhərdə  48  faizi  kənddə yaşayırdı.71 
1979-1989-cu  illərdə  Dağlıq  Qarabağda 
əhalinin  sayı  37  min  nəfər  artmışdı.  1979-cu  illə  müqayisədə  1989-cu  ildə 
azərbaycanhlann  xüsusi  çəkisi  1,5  faiz  azalmış,  ermənilərin  sayı  1,1  faiz 
artmışdır.  Bəs necə olmuşdur  ki,  1970-1979-cu ilərdə  DQMV-də azərbaycanlılar
4.9  faiz artmış, ermənilər  isə 4,7  fatz azaldığı halda,  1980-ci illərin əwəllərindən 
əksinə  oJmuşdur?  Bölgədə  azərbaycanlıların  xüsusi  çəkisinin  azalması  səbəbləri 
araşdırılarkən  məlum  olur  ki, 
1980-1989-cu  illərdə  DQM V-nə  gələn 
azərbaycanlılar  (xüsusilə  çoban  və  m aldar  ailələr)  pasport  qeydiyyatma
almmamış, alm anlar isə statistik uçotda göstərilməmişlər.  Eyni zam anda, Vilayət
/
Statistika  İdarəsi  məqsədilə  şəkildə  yuxan  təşkilatlara  ermənilərin  sayma  dair
406
şişirdilmiş  məlumatlar  verirdilər.  Dağlıq  Qarabağdan  köçüb  gedən  və  ölən 
ermənilər  qeydiyyatdan  çıxanlmırdılar.  Ermənistanda  yaşayan  ermənilər  həm 
Ermənistan  vətəndaşı,  həm də  DQMV-nin  vətəndaşı  kimi  pasport qeydiyyatma 
götürülürdülər.  Bütün  bunlarla  yanaşı,  «Kurort  şəhərini  böyütməmək»  adı 
altında  Şuşada  yeni  yaşayış  zonasının  yaradılması  Vilayət  XDS-nin  qərarı  ilə 
qadaqan  edilmişdi.  DQMV  ali  hakimiyyət  orqanları  yuxanda  göstərdiyimiz 
halların  aşkar  olacağmdan  ehtiyat  edərək  1989-cu  il  siyahıyaahnması  zamanı 
Moskvanm 
siyahıya 
ahnm a 
üzrə 
nümayəndəsini 
Vilayət 
ərazisinə 
buraxmamışlar.72
Bütün  yuxandakı  faktlarla  yanaşı,  Dağlıq  Qarabağın  millətçi  rəhbərliyi 
məqsədli  şəkildə  azərbaycanlılar  yaşayan  kəndlərə  ögeymünasibət  göstərir, 
sənaye obyektləri  fıliallan  və mədəni  məişət obyektləri  tikilərkən  erməni yaşayış 
məskənləri  əsas  obyektə çevrilirdi.  azərbaycanlılar yaşayan kəndlərdəki bu və ya 
digər süni  maneələr yaşayışı  çətinləşdirir və onlann öz dədə-baba yurdlannı  tərk 
etməsinə  gətirib  çıxarırdı.  Bütün  bunlara  baxmayaraq,  1970-ci  illə  müqayisədə
1989-cu  iləd  D QM V  əhalisi  içərisində  azərbaycanlıların  sayı  müəyyən  dərəcədə 
artmışdır.  Bu  azərbaycanhlann  öz  torpaqlanna  bağlıhğı  və  onlann  içərisində 
təbii  artım ın  üstün  olması  ilə  bağlı  idi.  Eyni  zamanda,  yuxandakı  qərəzsiz elmi 
araşdırm alar,  erməni  millətçilərinin  «Azərbaycanda  ermənilərin  sıxışdırılmasj» 
tezisinin  tam am ilə  ağ  yalan  olduğunu  və  «sıxışdırılma»  tezisinin  Vilayətdə 
yaşayan Azərbaycanlılara aid edildiyini sübuta yetirir.
Beləliklə,  1986-1987-ci  illərdə  Azərbaycan  hökumətinin  DQMV-də həyata 
keçirdiyi 
kompleks  tədbirlər  nəticəsində,  özülü  1970-1985-ci  illərdə  qurulan 
iqtisadi-sosial  və  mədəni  həyat  sahələri  öz  əw əlki  tempini  qoruyub  saxladı. 
Vilayətdə  yaşayan  əhalinin  maddi  rifahı  yuksəlmiş  və 
onların  əmək  və  məişət 
şəraiti  yaxşılaşmışdı.  Lakin  1988-ci  ilin  qışmdan  başlayaraq  DQMV-də 
Ermənistanın  Azərbaycana  qarşı  növbəti  ərazi  iddiaları  qızışdınldı.  Erməni 
millətçilərinin  təhriki  ilə Dağhq Q arabağda ermənilərin mitinq, nümayiş və küçə 
yürüşləri  başlandt.  Bütün  bunlar  isə  iqtisadi  və  mədəni  həyatda  böhran 
yaranmasma  gətirib  çıxardı.  Uzun  illər  ərzində  Azərbaycanın  böyük  vəsaiti
407

hesabına  yaradılmış  sənaye  obyektləri,  mədəni-məişət  müəssisələri  erməni 
vandalları  tərəfmdən  dağıdıldı.  Sov.  İK P  M K   və  SSRİ  Nazirlər  Soveti  guya 
DQMV-də iqtisadi  və sosial  vəziyyəti nizama  salmaq üçün  «1988-1995-ci  illərdə 
Azərbaycan  SSR-in  DQMV-nin  sosial-iqtisadi  inkişafımn  sürətləndirmək 
tədbirləri haqqmda» 24 m art  1988-ci il tarixli qərar qəbul etdi.73Əslində bu qərar 
ermənilərin  separatçıhq  əməllərini  pərdələməyə  yönəldilmişdi  və  həmin  qərarla 
Mərkəz Dağlıq Qarabağı  Azərbaycandan  ayırmaq  istiqamətində  atdığı  ilk əməli 
addım oldu. Adı gedən qərarla Moskva «bir gülləyə iki dovşan vurmaq» fıkrində 
idi.  Bir tərəfdən, mərkəz özünü elə göstərməyə çalışırdu  ki,  guya regionlarda baş 
verən hadisələr onları  daha  çox  narahat edir  və onun  aradan  qaldırılması üçün 
əlindən  gələni  əsirgəmir.  İk in d   .bir  tərəfdən  isə,  mərkəzdə  əyləşən  erməni 
millətçiləri bu qərarı qəbul etdirməklə bütün dünyaya sübut etmək istəyirdilər ki, 
Qarabağ ermənilərinin vəziyyəti o qədər ağırdır ki, sovet hökuməti belə bir xüsusi 
qərar  qəbul  edir.  Lakin  yuxandakı  göstərdiyimiz  faktlar,  statistik  rəqəmlər 
Dağlıq 
Qarabağda 
yaşayan 
ermənilərin 
soial- 
iqtisadi 
vəziyyətlərinin 
Azərbaycanm  digər  regionları  ilə  müqayisədə  üstün  olduğu  faktlarla  göstəril- 
mişdir.  Erməni  millətçilərinin  ortaya  atdıqları  «sosial-iqtisadi  gerilik»  konsep- 
siyası yalnız bəhanə idi.