AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu

V

olur  ki,  DQMV-də  erməni  əhalisi  arasm da  1000  nəfər 
hesabı  ilə  doğulan 
uşaqlann sayı 3 4 ,4 ,1970-ci ildə 1 7 ,5 ,1979-cu ildə isə  17,2 nəfər təşkil etmişdir ki, 
bu  da  azərbaycanlı  ailələrində  doğulanlardan  xeyli  aşağıdır. 
Erməni 
«mütəxəssis»lərinin,  guya  DQM V-də  əhalinin  yaş  sturukturlannm   kəskin 
pisləşməsi  barədəki  «tezisləri»də tamamilə  yanlış bir fıkirdir.  F ak tlar 
göstərir 
ki,  1979-cu ildə DQMV-də bütün erməni əhalisindən  16 yaşa qədər olanlan 25,4 
faiz,  20-39  yaşında  olanlar isə 21,9  faiz təşkil  etmişlər.  Demoqrafıya  ilə məşğul 
olanqlann  fikrincə  bu  rəqəmlər  respublikamızda  ən  yüksək  göstəricilərdən 
biridir.  Bütün  dünyada  olduğu  kimi,  DQM V-də  də  demoqrafıq  inkişafın 
qanunauyğun təmayulu olan əhalinin qocalması 
prosksi gedir, lakin bu proses 
DQMV-də  xeyli  yavaş  gedir.  Obyektivliyini  itirmiş  erməni  politologiyalarmın 
«azərbaycanlı  əhalisinin  kənardan  süni  yolla  gətirilərək  artırılması»  fikrinə 
gəldikdə  isə  bu  fikir  tamamilə  əsassızdır.  Çünki,  əgər  azərbaycanlıları  müxtəlif 
yollarla 
DQMV-dən 
çıxarmasaydılar 
1959-1979-cu 
illər 
ərzində 
azərbaycanlılann sayı yəqin ki erməniləri  tamamilə üstələyərdi203.
Bütün  bunlarla  yanaşı,  ermənilərin  sayımn  azalması  onların  miqrasiya 
(varlı dövlətlərə köçüb getmə) meylindən də irəli gəlir. A panlan tədqiqatlara görə 
keçmiş  SSRİ  məkanmdan,  daha  çox  varlanmaq,  öz  əhatə  dairələrini 
genişləndirmək  üçün  xarid  dövlətlərə  gedənlərin  34,4  faizini  ermənilər  təşkil 
etmişlər və bu göstərid keçmiş İttifaq m əkanmda b irin d d ir204.
DQMV-də ermənilərin  sayının  azalması  azərbaycanlıların  sayımn  artması 
erməni  lobbisini,  daşnaklan  narahat  etməyə  başladı.  İlk  növbədə,  DQMV-də 
yeni  doğulan  azərbaycanhlan  qeydiyyata  almadılar.  O nlann  doğum  haqqında 
şəhadətnamə  verilsə  də  bu  qeyri  rəsmi  yolla  həyata  keçirilirdi.  Yaşlı 
azərbaycanlılan  «köçdü»  və  ya  «vəfat  etdi» 
adı  altında  qeydiyyatdan 
çıxanrdılar.  Süni  maneələr  yaratm aqla  onlan  Vilayət  ərazisindən  köçməsinə 
şərait  yaratdılar.  Eyni  zamanda,  Vilayət  Statistika  İdarəsi  yuxan  təşkilatlara 
ermənilərin sayı ilə bağlı şişirdilmiş rəsmi məhımatlar verir, köçüb gedən və ölən 
ermənilər  qeydiyyatdan  çıxanlmırdılar.  H ətta,  1980-ci  illərdə  Ermənistan  SSR 
vətəndaşlarmın,  eyni  zamanda,  DQMV-də  pasport  qeydiyyatına  götürülmasi
360
,/
faktları  aşkar  edilmişdir. 
Erm ənilər  DQM V-də  əhalinin  say  dinamikasında 
1980-d  ildən  sonra  etdikləri  saxta  əməllərin  üzə  çıxacağmdan  ehtiyat  edərək 
1989-cu  ildə  SSRİ  üzrə  əhalinin  siyahıyaalmması  apanlarkən  Dağlıq  Qarabağ 
erməniləri  M oskva  nümayəndələrini  Vilayətə  buraxmamışlar.  Eyni  zamanda, 
Dağlıq  Q arabağ  əhalisi  haqda  1979-cu  ildən  sonrakı  statistika  məlum atlan 
nəzərdən 
keçirərkən,  ilk  öncə,  onun  müəllifıni  nazərdən  keçirmək  lazımdır. 
Çünki  erməni  müəllifləri  öz  mənafelərinə  uyğun  həmin  dövrün  materiallarını 
saxtalaşdırmışlar.
DQMV-də  rayonlar  arasm da  da  əhalinin  bölgüsündə  böyük  fərqlər 
müşahidə  edilmişdir.  1979-cu  il  məlumatma  görə,  DQM V-də  yaşayan  umumi 
əhalinin  təxminən  30  faizi  Ağdərə  rayonunun,  10  faizi  Şuşa  rayonun  paym a 
düşürdü.  Vaxtflə  bir  neçə  evdən  ibarət  olan  Xankəndində  əhalinin  25  faizindən 
çoxu  yaşayırdı.  Ermənilər  isə  daha  çox  Xankəndi  şəhərində  cəmləşmişdirlər. 
Azərbaycan  SSR  DQM V-nin  rayonlarm da  1979-cu  ildə əhalinin  ümumi  sayı  və 
milli tərkibi  haqqında aşağıdakı cədvəldən ətraflx məlumat əldə etm ək olar205.
R ayonlann
adlan
'  Cəmi 
əhali 
(nəfərdə)
O  cümlədən,
Azərbaycanlılar
Ermənilər
R us və digərləri
Nəfərlə Faizlə
Nəfərlə Faizlə Nəfərlə Faizlə
Xankəndi
38948
4303
11,0
33898
87,0
747
1,9
Əsgəran
20094
5231
26,0
14772
73,5
91
0,5
H adrut
14792
2239
15,1
12489
84,4
64
0,5
Ağdərə
44586
7050
15,8
37050
83,0
486
1,1
Xocavənd
27742
5486
19,7
21986
79,2
270
0,7
Şuşa
16019
12955
80,8
28881
17,9
183
1,1
Cəmi  DQMV 
üzrə
162181
37264
23
123076
75,9
1841
1,1
1970-1985-ci  illərdə  DQM V-də  əhalinin  sosial  sinifi  stru k tu rü   da 
yeniləşmişdi.  1980-ci illərin sonlannda fəhlə və qulluqçular əhalinin  86 
fa iW i,

kolxozçular  isə  13  faiz  təşkil  edirdi.  1970-ci  ildə  DQM V-də  əhalinin  62  faizi 
kənddə  38  faizi  şəhərdə  yaşayırdısa,  1985-ci  ildə  şəhərdə  yaşayanlar  ümumi 
əhalinin 28,3 faizini, kənddə yaşayanlar isə 71,7 faizini təşkil etmişdir.
Beləliklə,  1970-1985-ci  illərdə  Azərbaycan  hökümətinin,  dövlətimizin 
başçısı  H.Ə.Əliyevin  dərin  qayğısı  nəticəsində  Azərbaycan  SSR  DQMV 
əhalisinin  sosial-iqtisadi,  milli  strukturunda,  məişətində  rifahında  mühüm 
dəyişikliklər  baş  vermiş,  gəlirlər,  alıcılıq  qabiliyyəti,  ticarət,  ictimai-iaşə,  tibb, 
rabitə,  məişət  xidmətlərinin  səviyyəsi  yüksəlmiş,  yaşayış  məntəqələrinin  su,  qaz, 
kanalizasiya  sistemləri  ilə təchizatı yaxşılaşmışdı.  Lakin, bəhs  etdiyimiz,  dövrdə 
Dağlıq  Qarabağın  erməni  rəhbərliyi  bir  strateji  xətt  kimi  bölgədə  yaşayan 
azərbaycanlılann sosial-iqtisadi  vəziyyətinin yaxşılaşmasma,  onlarm   intellektual 
səviyyəsinin  yüksəldilməsinə  bütün  çirkin  vasitələrdən  istifadə  edilməklə  mane 
olmaq siyasəti yeritmişlər.
Mədəniyyətin  dinamik  inkişafı  1970-1985-ci  illərdə  Azərbaycan  SSR 
Dağlıq  Q arabağ  M uxtar  Vilayətinin  ictimai-iqtisadi  həyatmda  olduğu  kimi, 
mədəni  və mənəvi  həyatında  da  mühüm  irəlləyişlər  olmuşdur.  Bu dövr ərzində, 
Dağhq  Qarabağda  uşaq  müəssisələrinin,  məktəblərin  maddi-texniki  və  təhsil 
bazası  möhkəmlənmiş,  tədrisin  keyfıyyət  səviyyəsi  yüksəlmişdir.  Əlbəttə, 
DQM V-də  bütün  bu  nailiyyətlərin  əldə  edilməsi  Azərbaycan  hökümətinin  və 
onun  başçısı  H.Ə.Əliyevin  şəxsi  təşəbbüsü  və  dərin  qayğısı  nəticəsində  əldə 
edilmişdir.  tlk  növbədə,  Azərbaycan  höküməti  Dağhq  Qarabağda  m aarif  və 
mədəniyyətin inkişafı üçün  1970-1985-ci illərdə xeyli vəsait ayrnnış və ildən-üə bu 
vəsaitin həcmini artırmışdır. Belə ki,  1970-ci ildə  11  milyon 816 min m anat vəsait 
aynlm ışdırsa,  1971-d  ildə  11  milyon  950 minə,  1972-ci  ildə  11  milyon 901  minə,
1973-cü ildə  13 müyon 528 minə,  1974-cü ildə  15 milyon 625 minə,  1975-d ildə  15 
milyon 823 minə çatmışdır206.
1976-1980-d illərdə DQMV-də məktəb və maarifə 87 milyon m anat,  1981-
1985-d  illərdə  isə  94  milyon  m anat  vəsait  ayrmışdı.  Ümumiyyətlə,  1970-1985-d 
illərdə  A zərbaycan  höküməti  DQMV-də  təhsil,  elm  və  maarifin  inkişafına  260 
milyon  431  min  m anat  vəsait  aynlmışdır.  Ayrılan  vəsait  hesabma  1970-1985-d
362
/
illərdə  D Q M V -də  25  daim i  məktəbəqədər  uşaq  müəssisəsi  tikilib  istifadəyə 
verildi.  D Q M V -də  1970-ci ildə 60 daimi məktəbəqədər uşaq müəssisəsi var idisə, 
on lan n   sayı  1985-d  ildə  85-ə  çatdı.  Təkcə  bir  il  ərzində,  yəni  1986-cı  ildə 
m əktəbəqədər uşaq  müəssisələrində  7,3  min  və ya  1970-ci illə müqayisədə 2 dəfə 
çox  uşaq  tərbiyə  olunm uşdu. 
Bu  müəssisələrdə  800  tərbiyəçi  və  xidmətçi 
çalışırdı.  Tərbiyəçilərin  50  faizinin  a]i,  22  faizinin  orta  ixtisas  təhsili  var  idi207.
1970-1985-ci  illərdə  Naxçıvan  M R -da  3  daim   məktəbəqədər  uşaq  müəssisəsi 
tikilib istifadəyə verilmişdi ki, bu da DQMV-də tikiləndən təxminən 3 dəfə az idi. 
Bəhs 
etdiyimiz  dövrdə, 
Naxçıvan  M R -da  daimi  məktəbəqədər  uşaq 
müəssisələrinin sayı  65-dən  73-ə çatdı.  A panlan araşdırm alardan məlum olur  ki, 
əhalinin  m əktəbəqədər  uşaq  müəssisələri  ilə  təminatinda  DQM V  istər 
üm umrespublika  səviyyəsində, 
istərsə  də  Azərbaycan  Naxçıvan  M R  ilə 
müqayisədə  üstün  olmuşdur.  Məsələn,  1985-ci  ildə  əhalinin  məktəbəqədər  uşaq 
müəssisələri  ilə təminatı ümumrespublika səviyyəsində 20 faiz,  Naxçıvan  M R -da
12  faiz  təşkil  etmişdirsə,  Azərbaycan  DQM V-də  bu  göstərid  35  faizə  çatmışdır
208
Azərbaycänın  başqa  bölgələrindən  fərqli  olaraq,  DQM V-də  1970-1985-ci 
illərdə  məktəb  tikintisi  sürətlə  getmişdir.  Azərbaycan  höküməti  1971-1975-ci 
illərdə  DQM V-də  20  məktəb  (bundan  17-si  kənddə),  1976-1980-ci  illərdə  12 
məktəb  (bundan  10-u  kənddə),  1981-1985-d  illərdə  isə  38  m əktəb  (bundan  11-i 
kənddə) tikib  istifadəyə  verdi.209 O rta  məktəblərin  sayınm  artm ası  ilə  səkkizillik 
və  ibtidai  məktəblərin  sayı  azalırdı.  Səkkizillik  və  ibtidai  məktəblərin  saymın 
azalması isə məktəblərin ümumi saymın azalmasma təsir etmişdi.  Məsələn,  1970- 
ci  ildə  DQMV-də  məktəblərin ümumi  sayı  226-idisə  50  yeni  məktəb  tikilsə  belə 
onlann  ümumi  sayı  205  olmuşdur.  1970-ci  üdən  başlayaraq,  D Q M V   ərazisində 
fıziki  cəhətdən  qüsurlu  olan  uşaqlar  üçün  məktəb  tikilib  istifadəyə  verildi  və
1974-1975-ci tədris ilində belə məktəblərin sayı 2-yə çatdı. Həmrn m əktəblərdə isə 
şagirdlərin sayı 60-dan 296-ya qalxdı.  Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki,  fızjki 
cəhətdən sağlamlığını itirən uşaqlar üçün m əktəb  1950-1951-ci  tədris üində açıls^ 
da,  elə  həmin  üin  yekundan  fəaliyyətini  dayandum ışdı  və  1970-1971-ci  tədris
363

ilində həmin  məktəb  yenidən  fəaliyyətə başlamışdı210.  Bundan  əlavə,  DQM V-də 
11  axşam (növbəli) ümumtəhsil  məktəbi  də fəaliyyət  göstərdi  ki,  bu məktəblərdə 
istehşalatdan ayrılmadan yaşlı nəslə dərslər tədris olunurdu.  Qeyd edək ki,  1980- 
ci illərin sonlannda Azərbaycanda 88 axşam (növbəli) məktəbi vardır211.  DQMV- 
nin  ümumtəhsil  məktəblərində  hər  il  orta  hesabla  34,4  min  şagird  təhsil  alırdı. 
Dağlıq  Qarabağm  həmin  məktəblərində  müəllimlərin  sayı  3,4  min  nəfərdən  3,9 
min  nəfərə  çatmışdı212. 
DQMV-də  ümumtəhsil 
məktəblərində 
işləyən 
müəllimləfin 80 faizindən çoxu ali, 3,3 faizi natam am  ali,  15  faizi  orta-pedaqoji 
təhsilli  idi.  Məktəblərin  98  faizində  fənn  kabinələri,  em alatxanalar  fəaliyyət 
göstərirdi.
1985-ci  ildə Naxçıvn  M R-da  6,3  min  müəllimi,  64,8  şagirdi  birləşdirən  217 
ümumtəhsil məktəbi  var idi.  M araqlı cəhət ondan  ibarətdir ki, Naxçıvan  M R-da 
hər  məktobo  296  şagird  düşdüyü  halda  DQMV-də  177  şagird  düşmüşdür.  Eyni 
zamanda,  Naxçıvan  M R -da  hər  müəllimə  10  uşaq 
düşürdüsə,  DQMV-də  8,5 
uşaq  düşürdü213.  Ümumiyyətlə,  apanlan  tədqiqatlar  nəticəsində  məlum  olur  ki, 
ümumrespublika  səviyyəsində  əhalinin  sayı  ilə  müqayisədə  müəllimlərin, 
məktəblərin  sayı  DQMV  üstün  movqeyə  malik  olmuşdur.  Bu  isə  Azərbaycan 
hökümətinin bölgəyə  göstərdiyi dərin  qayğısmm nəticəsi  idi.  Təkcə,  1970-1982-ci 
illərdə  Heydər  Əliyevin  böyük  qayğısı  sayəsində  SSRİ-nin  ən  mühüm  ali 
məktəblərində  Azərbaycan  üçün  17  mindən  çöx  yüksək  ixtisaslı  mütəxəssis 
hazırlanmışdı.  Həmin  mütəxəssislər  Azərbaycamn  hər  yerinə,  o  cümlədən, 
DQMV-nə göndərilmişdi.
1975-1976-cı  tədris  ilində  DQMV-də  müxtəlif  fənlər  üzrə  dərinləşmiş, 
proqram larla  təlim  keçən  təmayüllü  intem at  məktəbləri  fəaliyyətə  başladı. 
Dağlıq  Qarabağm  həmin  intem at  təmayüllü  məktəblərində  təkcə  1975-1976-cı 
tədris  ilində  11982  nəfər şagird  təhsil  alırdı214.  Azərbaycanda  milli  hərbi kadrlar 
yetişdirilməsini  və  SSRİ  ali  hərbi  məktəblərinə  Azərbaycanlı  gənclərin  daxil 
olmasmı  təmin  etmək  məqsədilə  1971-ci  ildə  C.Naxçıvanski  adma  orta 
respublika ixtisaslaşdınlmış internat məktəbi təşkil olunmuşdu.
1970-1985-ci  illərdə  DQM V-də  işləyən  gəncləri  təhsilə  cəlb  etmək  üçün 
gündüz  məktəbləri  yanında  müstəqil  qiyabi  məktəblər  təşkil  olundu.  Dağlıq 
Q arabağm   kolxoz  və  sovxozlannda  rayon  qiyabi  məktəblərinin  4047  şagirdi 
birləşdirən  11  tədris-məsləhət  məşğələsi  açılmışdı.  Həmin  məktəbləri  ildə  orta 
hesabla  900  məzun  bitirirdi215.  Axşam  və  qiyabi  məktəb  şagirdləri  üçün 
qısaldılmış  iş  həftəsi  müəyyən  olunmuşdu.  İm tahan  keçmək  üçün  X I  sinif 
şagirdlərinə  20,  VIII  sinif şagirdlərinə  8,  başqa  sinif şagirdlərinə  isə 4  gün  pulu 
ödənilən  məzuniyyət  verilirdi.  Bundan  əlavə,  DQMV-də  85  məktəbdənkənar 
uşaq müəssisələri,  pioner və məktəblilər sarayı,  50 pioner düşərgəsi, uşaq  idman 
məktəbi,  musiqi  və  bədii  özfəaliyyət  məktəbi,  uşaq  parkları,  gənc  texniklər  və 
turistlər stansiyası, uşaq kitabxanalan fəaliyyət göstərirdi216.
1971-1975-ci  illər  ərzində  DQM V-də  ümumi  orta  təhsilə  keçid  başa 
çatdm ldı.  Yeni  məktəblərin  tikilməsi hesabına  DQMV-də dərslər bir 
növbədə 
keçirilirdi.  Dağlıq  Q arabağm   42  məktəbində dövlətimizin  ayırdığı  xüsusi  vəsait 
hesabına  yemək  verilirdi.  Şagirdlərə  isti  yemək  verilməsi  sahəsində  DQM V 
məktəblərinin  təcrObəsi  Azərbaycan  SSR  M aarif  Nazirliyinin  kollegiyası 
tərəfindən bəyənilrtıişdir.
1970-1985-ci illərdə DQMV-də peşə təhsili  sistemi də sürətlə inkişaf edirdi. 
DQM V-nin  22  orta  məktəbində  şagirdlərə  müxtəlif  peşələr  öyrədilirdi.  1970-
1985-ci  illərdə Dağlıq Qarabağm  məktəblərində peşə təhsili alanlar 20 faiz artdı. 
H ər  il  orta  hesabla  900  nəfərdən  çox  şagird  sənaye,  tikinti,  nəqliyyat,  kənd 
təsərrüfatı,  məişət  xidməti  və  başqa  sahələr  üzrə  100  dən  artıq  peşəyə 
yiyələnirdilər2'7.  Texniki  peşə  məktəblərinin  maddi  texniki  bazası  ilbəil 
möhkəmlənirdi.
1970-ci illərdə DQMV-də təsərrüfat,  maarif,  mədəniyyət, səhiyyə və başqa 
sahələr üzrə orta ixtisas  kadrlan hazırlayan 5 məktəb fəaliyyət göstərirdi. H əm in 
texnikumlarda  2  mindən  çox  tələbə  təhsil  alırdı.  Bir  ildə  həmin  m əktəblər  500- 
dən  çox  mütəxəssis  buraxırdı.  1980-ci  illərin  o rtalan n d a  Şuşa  Pedaqoji 
Məktəbinin  tədris binası və yataqxanası istifadəyə verildi.  Bəhs  etdiyimiz illərd^ə, 
tələbələrə  verilən  təqaüdlər  3  dəfə  arü n ld ı.  A rtıq,  1985-ci  ildə  D Q M V -də
365

texnikumlann  sayı  6-ya,  orada  təhsil  alanlann  sayı  isə  1970-ci  ildəki  2,1  minə 
qarşı 2,4 minə çatdı218.  1985-ci ildə Naxçıvan M R-da isə 2,2 min nəfərin oxuduğu 
4 texnikum fəaliyyət göstərirdi.
1970-1980-ci illərdə Azərbaycanda ali təhsil daha da inkişaf etdi və yeni ali 
təhsil  ocaqları  fəaliyyətə  başladı.  Belə  ki,  1971-ci  ildə  Pedaqoji  Dillər  İnstitutu 
bazasında  Rus  dili  və  ədəbiyyatı,  Pedaqoji  Xarici  dillər  institutları,  1972-ci  ildə 
Azərbaycan  Dövlət  Pedaqoji  İnstitutunun  fılialı  əsasmdı  Naxçıvan  Pedaqoji 
İnstitutu,  1976-cı  ildə  İnşaat  Mühəndislər  İnstitutu,  1981-ci  ildə  Gəncə 
Texnalogiya  İnstitutu  təşkil  edildi.  Həmin  ali  təhsil  müəssisələri  DQMV-də 
mütəxəssislərə 
olan 
tələbatın 
ödənilməsində 
mühüm 
işlər 
görmüşlər. 
H.Ə.Əliyevin  şəxsi  təşəbbüsü  ilə  DQMV-də  yaradılmış  Xankəndi  Pedaqoji 
İnstitututu (XPİ) bölgənin  və ətraf rayonların pedaqoji  kadrlara olan  tələbatının 
ödənflməsi  baxımmdan mühüm əhəmiyyət kəsb etdi.  Azərbaycan K P  MK-nin və 
Azərbaycan  SSR  Nazirlər  Sovetinin  23  noyabır  1973-cü  il  tarixli  qərarı  iiə 
Azərbaycan  Dövlət  Pedaqoji  İnstitutunun  fılialı  kimi  XPİ  təşkil  edildi219. 
İnstituta  hər  il  500-ə  yaxın  tələbə  qəbul  olurdu  ki,  bundan  300-ü  əyani  təhsil 
alırdı.  1980-ci  XPİ-da  2  min  tələbə  oxuyurdu.  1985-ci  ildə  isə  həmin  institutda 
təhsil  alanlann  sayı  2100  nəfərə  çatmışdı.  Burada  tədris  Azərbaycan,  rus  və 
erməni  dillərində  aparıhrdı.  Bəhs  etdiyimiz  illərdə,  Naxçıvan  Pedaqoji 
institutunda da tələbələrin sayı 2100 nəfər idi.
1969-cu  ildən  başlayaraq  ali  məktəblərin  yanmda  fəhlə,  kolxozçu  və 
ordudan  tərxis  olunanlar  üçün  hazırlıq  şöbələri  yaradıldı.  70-ci  illərdən  isə  ali 
məktəblərdə  istehsalm  və elmi  texniki  tərəqqinin  tələb  etdiyi  yeni  bilik  sahələri- 
avtomat  idarəetmə sistemi,  elektrotexnika,  biokimya,  rabitə  texnikası  və  başqa 
mütərəqqi  ixtisaslar  üzrə  mütəxəssislər  hazırlanmasına  başlandı.  1980-ci  illərin 
sonlarmda  Azərbaycanda  4534  ümumtəhsil  orta  məktəbi,  182  texniki-peşə 
məktəbi,  77  texnikum,  17  ali  məktəb  fəaliyyət  göstərirdi.  Bəhs  etdiyimiz  illərdə, 
əhalinin  təhsil  səviyyəsi  artm aqda davam edirdi.  80-ci  illərin  sonlannda  yaşı  15- 
dən  yuxarı  olan  əhalinin  hər  1000 nəfərindən  129-u ali,  146-sı  orta  ixtisas,  425-i 
ümumi orta,  190-ni natam am   orta təhsilli  idi.  Bütün  bunlarla yanaşı,  DQMV-də
366
azərbaycanlılar  yaşayan  kəndlərdə  yeni  məktəb  tikintisi  apanlm ır,  köhnələr 
təmir  edilmirdi.  M əktəblər  lazımı  avadanlıqlarla,  kitablarla  və  ixtisaslı 
mütəxəssislərlə  təmin  edilmirdi.  DQMV-də  azərbaycanlılar  yaşayan  bir  neçə 
kəndi  birləşdirən  bir  m əktəb  olduğundan  və  məktəblilər  miniklə  təmin 
edilmədiyindən  şagirdlərin  çöxu  məktəbə  getmirdi.  DQM V-nin  Təhsil  İdarəsi 
məktəbəqədər və m əktəbdənkənar uşaq tərbiyə müəssisələrinin yerləşdirilməsində 
də  ikili  mövqe  tutm uşdur.  Həmçinin,  Rayon  Təhsil  İdarəsinə  rəhbərlik  edən 
erməni  millətçiləri  Azərbaycan  dilində  təhsilin  gələcəyinin  olmayacağı 
konsepsiyası  ilə çıxış  edərək  Azərbaycan  dilli  məktəbləri  heç  bir  səbəb  olmadan 
bağlayırdılar.
1970-1985-ci  illərdə  Dağhq  Qarabağda  yaşayan  əhalinin  biliyinin  mədəni 
səviyyəsinin  yüksəldilməsində təhsil müəssisələri və kütləvi  informasiya vasitələri 
mühüm rol oynamışdı. Mədəni maarif-müəssisələrinin inkişafmda kitabxanalann 
rolu xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. Azərbaycan höküməti DQM V-də kitabxana 
işini  inkişaf  etdirmək  üçün  mühüm  tədbirlər  həyata  keçirdi.  Azərbaycan 
Respublikası 
Nazirlər 
Sovetinin 
1967-ci 
iyunun 
17-də 
qəbul 
etdiyi 
«Respublikada  kitabxanalann  vəziyyəti  və  onlan  yaxşılaşdırmaq  tədbirləri 
haqqm da»  Sov.İKP  M K -nin  «Zəhmətkeşlərin  kommunist  tərbiyəsində  və  elmi- 
texniki  tərəqqidə  kitabxanalarm   rolunu  artırm aq  haqqında»  8  m ay  1974-cü  il 
qərarlan  kitabxana işinin  inkişafmda mühüm rol  oynadı.  Azərbaycan höküməti 
DQMV-də  yeni  kitabxana  binalan  tikintisi  üçün,  əvvəlki  dövrlə  müqayisədə, 
qoyulan  vəsaitin  m iqdannı 2,5 dəfə artırdı.  1970-ci  ildə D Q M V-də  179 müstəqil 
dövlət  kitabxanası  fəaliyyət  göstərirdiki,  bundan  154-ü  kəndin  paym a  düşürdü. 
Həmin  ildə  bu  kitabxanalarda  1  milyon  157  min  kitab  var  idi22'.  Bu  kitablarm  
676  mini 
kənd  kitabxanalarında  yerləşdirilmişdi.  70-ci  illərdə  DQMV-də 
kitabxana  işi  öz  inkişafmın  yeni  mərhələsinə  daxil  olmuşdu.  Azərbaycan 
hökümətinin  «1976-1980-ci  illərdə  kitabxana  işinin  daha  da  inkişaf etdirilməsi» 
haqqm da  qəranndan  sonra  kitabxanalann  mərkəzləşdirilməsi  plam   işlənib \ 
hazırlandı222. 
Həm in 
plana 
uyğun 
olaraq, 
DQMV-də 
70-ci 
illərdə 
Mərkəzləşdirilmiş K itabxana Sisteminin (M KS) təşkilinə başlanda223. K itabxana
367

fondu  əw əlki  illərə  nisbətən  yeni  ədəbiyyatla  daha  zəngin  komplektləşdirildi, 
oxucularm sayı, dövriyyəsi xeyli artdı.
1970-1975-ci  illərdə  DQMV-də  9  yeni  tipli  kitabxana  binası  tikilib 
istifadəyə  verildi.224  1975-ci  ildə  DQMV-də  kütləvi  kitabxanalım  sayı  188-ə 
(bundan  162-si  kənddə),  onların  kitab fondu  isə  1  milyon  340 minə (bundan  788 
mini  kənd  kitabxanasmda)  vardı.  1976-1980-ci  illərdə  DQMV-də  Azərbaycan 
Mədəniyyət  Nazirliyi və M .F.Axundov adına Respublika  Dövlət  Kitabxanasınm 
yaxından  iştirakı  və  təşkilati-metodiki  köməyilə  kütləvi  kitabxanaların 
mərkəzləşdirilməsi 
başa  çatdırıldı. 
Ağdərə,  Xocavənd, 
Şuşa,  Əskəran 
rayonlannda  MKS-ləri  yeni  texnoloji  prinsiplər  əsasmda  fəaliyyət  göstərməyə 
başladı.  Mərkəzləşmə  nəticəsində  1980-ci  ildə  DQMV-də  202  kitabxana 
birləşdirilmişdi.  Bunlarm  fondunda  isə  1  milyon  362  min  çap  vahidi  var  idi225. 
Kitabxanalarda  oxucuların  sayı  isə,  ovvəlki  dövrb  müqayisədə,  xeyli  artmışdı. 
1980-ci  illərdə  Dağlıq  Q arabağ  kitabxanalanndan  77,2  min  oxucu  istifadə 
etmişdir  ki,  bu  d a  1975-ci  illə  müqayisədə  10,4%  çox  idi.  İ1  ərzində  oxucular 
DQMV kütləvi kitabxanalarm da 2851  nüsxə kitabdan istifadə etm işbr226.
1970-1985-ci  ilbrdə  DQM V-də  kitabxana  işçilərinin  tərkibi  Azərbaycan 
höküməti  tərəfindən  xeyli  təkmilləşdirilmişdi.  BDU-nin  kİtabxanaçıhq  fakültəsi, 
Bakı  Mədəni  M aarif  Texnikumu,  Şuşa  Mədəni-maarif  məktəbi  DQMV 
kitabxanaJan  üçün  Azərbaycan  hökümətinin qərarı  ilə müsabiqədən  kənar tələbə 
qəbul etmiş və bölgəni ixtisaslı  kadırlarla  təmin etmişdir.  80-cı illərdə DQMV-də 
kitabxana  şəbəkəsi  çox  sürətlə  inkişaf  etmişdir.  Belə  ki,  1980-ci  ildə  Dağlıq 
Qarabağda  kütləvi  kitabxanaların  sayı  202,  1984-cü  ildə  227  idisə  1985-ci  ildə 
artaraq  231-ə çatmışdır.  Kitab  fondu  isə  1980-ci  ildəki 
1  milyon  400  mindən
1985-ci  ildə  1  milyon  600  minə  çatmışdır227.  DQMV-də  kütləvi  kitabxanalarla 
yanaşı  272  klub  kitaibxanası,  12  tibb  kitabxanası,  100  m əktəb  kitabxanası,  24 
sənaye  müəssisələri,  kolxoz  və  sovxoz  kitabxanalan,  17  həm karlar  ittifaqı 
kitabxanası fəaliyyət göstərirdi228.
Aparılan  tədqiqatlar  nəticəsində  məlum  olur  ki,  yaşayış  məntəqələrinin 
kitabxana  ib   təminatı,  adam başına  düşən  kitablar  və  kitabxanalann  sayı
368 
/
DQMV-də  həm ümumrespublika  səviyyəsində,  həm  də  Erm ənistanla  və  keçmiş 
SSRİ  ilə  müqayisədə  üstün  olmuşdur.  M əsəbn,  1986-cı  ildə  Dağlıq  Q arabağda 
hər  adama  10,2  kitabxana  kitabı  düşdüyü  halda,  respublikamızda  5,8  kitab, 
Naxçıvan M R  7,1  kitab düşmüşdü.
1980-ci  illərin  sonlannda  DQMV-nin  yaşayış  məntəqələrinin  kütləvi 
kitabxanalarla  təmin  edilməsi  105,6 faiz olduğu halda, ümum respublika üzrə bu 
göstərici  94,4  faiz,  Naxçıvanda  98,4  faiz  idi.  Bundan  əlavə,  əhalinin  hər  10  min 
nəfərinə  düşən  kütləvi  kitabxanaların  sayı  keçmiş  SSRİ  məkanında  4,8, 
Ermənistan  SSR-də  4,1,  Azərbaycanda  6  olduğu  halda,  Azərbaycan  DQM V-də 
bu  göstərici  13-ə  çatmışdı.  Faktlardan  göründüyü  kimi,  hər  adam a  düşən 
kitabxanalann  sayı  DQMV-də ümumrespublika  səviyyəsini  2 dəfədən  də  artıq 
üstələmişdir229.  Bütün  bunlarla  yanaşı,  DQMV-də  azərbaycanlılar  yaşayan 
kəndlərdə  mövcud  kitabxanalar  Azərbaycan  dilli  ədəbiyyatla  tam-təmin 
edilmirdi.  A parılan  tədqiqatlardan  məlum  olur  ki,  Azərbaycanlılar  yaşayan 
kəndbrdəki  kitabxanalardakı  kitablann  təxmini  80  faizi  erməni  dilində,  10 faizi 
Azərbaycan və  10 faizi rus dillərində idi23°.
1980-ci illərin  sonlannda  Azərbaycanda 4605  kütbvi  kitabxana var idi  ki, 
buradakı  kitab və jum alların sayı  1970-ci ildəki  23  milyon  nüsxədən 45,3 milyon 
nüsxəyə çatmışdır231.
Bəhs  etdiyimiz  dövrdə,  Azərbaycan  höküməti  DQM V-də  mədəni-maarif 
müəssisələri  içərisində  klublann  inkişafına  xüsusi  diqqət  yetirmişdir.  Xalqm 
mədəni  səviyyəsinin  yüksəldilməsində  klublar  mühüm  rol  oynayırdı.  Çünki 
burada  həm  kino,  teatr  göstərilir,  özfəaliyyət  dəməkləri  fəaliyyət  göstərir  və 
mühüm əhəmiyyətli yığmcaq, iclaslar keçirilirdi. DQM V klublarm da çalışanların 
409  nəfərdən  yalnız  22  nəfəri  orta  ixtisas  təhsilli,  qalanları  ali  təhsil  almış 
mütəxəssislər idi.
1970-1985-ci  illərdə  Azərbaycan  hökümətinin  ayırdığı  xüsusi  vəsait 
hesabına  DQ M V -də  klub  tikintisi  xeyli  artdı.  Belə  ki,  həmin  illərdə  69  klub 
tikilib  D ağlıq  Q arabağ əhalisinin  istifadəsinə verildi.  1970-ci  ildə  DQMV-də  198 
(bundan  kənddə  185)  klub fəaliyyət göstərirdisə,  1975-ci ildə onların sayı 222-yə
369

(kənddə  206-sı),  1980-d  iWə  236-ya,  1985-ci  ildə  isə  267-yə  çatdı232.  Bəhs 
etdiyimiz  dövrdə, 
Respublikamızda  klubların  sayı 
2146-dan 
3680-nə, 
Azərbaycanın Naxçıvan M R-da isə 166-dan 255-ə çatdı233.
A panlan  tədqiqatlar  nəticəsində  məlum  olur  ki,  adam lann  sayma  göra 
klublann  sayı  DQM V-də  ümumrespublika  səviyyəsindən  3  dəfə,  Ermənistanla 
müqayisədə təxminən  4,5  dəfə artıq  olmuşdur.  Belə  ki,  1986-cı  ildə əhalinin  hər
10  min  nəfərinə  düşən  klublarm  sayı  SSRİ  m əkanmda  4,8-ə,  Azərbaycan 
Respublikasmda  5-ə, Ermənistanda  3,8-ə çatırdısa, Azərbaycanm  DQM V-də bu 
göstərid  15-ə bərabər  idi.  1980-d  illərin  ortalannda  DQM V-nin  300-dən  500-ə 
qədər adam   yaşayan  bütün  yaşayış  məntəqələrinin  32-dən  31-i  klub müəssisələri 
ilə təmin edilmişdir.  Ümumrespublika səviyyəsində isə klub müəssisələri ilə təmin 
edilmiş  belə  yaşayış  məntəqələri  40  faizə  çatırdi.  Azərbaycanda  746  iri  yaşayış 
məntəqəsindən yalnız 319-da klub var idi234.
Əhalinin  ideya-siyasi tərbiyəsində kino mühüm rol oynayırdı.  Azərbaycan 
höküməti  1970-1985-ci illərdə DQMV-də  kinoteatr  şəbəkəsinin  inkişafmm  daha 
da  yaxşılaşdırdı.  K lublarm   sayınm  artınlm ası  bu  baxımdan  böyük  əhəmiyyətə 
malik  idi.  H ətta,  rayon  mərkəzlərində  yay  kinoteatrlarda  fəaliyyət  göstərirdi. 
Dövlətimizin  DQMV-də  həyata  keçirdiyi  mühüm  tədbirlərdən  biri  də,  bölgəni 
kino qurğulan, avtomühərriklər və kino lentləri ilə tam  təmin etməsi olmuşdur.
A panlan  araşdırm alardan  məlum  olur  ki,  1980-ci  ildə  DQMV-dəki 
kinoqurğulan  ümumrespublika  üzrə  mövcud  kinoqurğuların  10  faizini  təşkil 
etmişdir.  Həmin  il  Respublikamızda  2002  kinoqurğu  var  idi  ki,  bunun  202-si 
DQM Vnin paym a düşürdü.  1970-1985-d illərdə Respublikamızda  163 kinoqurğu 
yaradılmışdı  ki,  bunun  36-sı  DQMV-nin  payma  düşmüşdür.  Həmin  illərdə, 
Respublikamızda kinoqurğulann säyx 2004-dən 2167-yə,  Azərbaycan DQMV-də 
isə  170-dən 206-ya çatmışdı235.  1980-d illərdə kinoseanslanna  baxış orta hesabla
11  ərzində  Respublikamız  üzrə  60  milyon  təşkil  etmişdirsə,  Azərbaycanm 
Naxçıvan M R -da 3 milyon  100 min, DQMV-də 3 milyon  300 minə çatmışdır.  10 
m in nəfər  hesabilə  əhaliyə düşən  kino qurğulann  sayı  keçmiş  SSRİ  məkanmda 
5,4-ə,  Azərbaycan  Respublikasmda  3-ə,  Ermənistanda  2,9-a,  Azərbaycanm
370
DQMV-də  11,2-yə çatmışdır236.  Həmçinin,  kinoya baxış səviyyəsində də DQMV 
birinciliyi  saxlanılmışdır.  Təkcə,  bir  faktı  qeyd  edək  ki,  Naxçıvan  M R-da 
əhalinin  sayı  Dağlıq  Qarabağdakından  təxminən  2  dəfə  çox  olmasma 
baxmayaraq,  1985-ci  ildə Naxçıvan  M R-da  kino seanslarmda  iştirak  edənlərin 
sayı  3  milyon  166  minə,  DQMV-də  isə  3  milyon  259  minə  çatmışdır237.  Bütün 
bunlar  isə,  Azərbaycan  hökümətinin  DQMV-ə  göstərdiyi  dərin  qayğınm 
nəticəsində əldə edilmişdir.
1970-1985-ci  illərdə  DQMV-də  əhali  arasm da  mədəni-m aarif  işinin 
aparılmasında  muzeylərin  də  rolu  böyük  olmuşdur.  Dövlətimizin  ayırdığı  xüsusi 
vəsait  hesabm a  1970-1985-ci  illər  ərzində  DQMV-də  6  yeni  muzey  açıldı. 
Vilayətdəki muzeylərin sayı 3-dən  9-a çatdı.  Dağlıq Q arabağda  2 şəkil qalereyası 
və Bakı  muzeylərinin  2  fılialı  açılmışdı.  Muzeyə gələnlərin  sayı ilbəil  artırdı.  Belə 
ki,  1970-ci  ildə  DQMV-də muzeyə gələnlərin sayı  35  min  nəfər idisə,  1980-ci  ildə 
103  min  nəfərə,  1985-ci  ildə  isə  130  min  nəfərə  çatmışdı.  Muzey  daxilində 
keçirilən  elmi-kütləvi  işlər,  səyyar  sərgilər,  müharibə  veteranlan  və  əmək 
qəhrəm anlan  ilə  görüşlər  əhali  arasında  böyük  rəğbətlə  qarşılanırdı.  DQMV-də 
fəaliyyət  göstərən  muzeylərdə  ekspozisiya  ilə  yanaşı,  hər  il  mühüm  hadisələr  və 
slam ətdar günlərə həsr edilmiş  tematik  və  səyyar sərgilər  təşkil  edilirdi.  DQM V 
miızeylərində sərgi  zalı, uşaq şəkil qaleriyası, ədəbiyyat və incəsənət xadimlərinin 
xatirə  lövhələri  nümayiş  etdirilirdi.  DQMV-də  yerli  diyarşünaslıq  muzeyi  də 
fəaliyyət göstərirdi  ki,  onun  fondları getdikcə zənginləşir və ekspozisiyalan daim 
təzələnirdi.  1980-ci  illərin  sonlarmda  Azərbaycanda  124  muzey  fəaliyyət 
göstərirdi238.
Ümummilli 
liderimiz 
H.Ə.ƏIiyevin 
məqsədyönlü 
siyasi 
fəaliyyəti 
nəticəsində  Azərbaycanda  xalqın  milli  özünüdərk  prosesi  xeyli  güclənmişdi. 
Yaradıcı  ziyahlarımız  üçün  sərbəst  düşüncə  və  iş  şəraiti  yaradılmışdır. 
H.Ə.Əliyev  dövlətimizə  rəhbərlik  etdiyi  illərdə  DQM V-nin  mədəni  tərəqqisinə 
diqqəti  daha  da  artırdı.  1970-ci  illərdə  Şuşa  şəhərinin  inkişafı  üçün  bir  n^çə 
xüsusi  qərar  qəbul  edildi.  Bunlardan  biri,  Azərbaycan  K P  M K-nin  və 
Azərbaycan  Nazirlər  Sovetinin  4  noyabr  1976-cı  ildə  «Şuşa  şəhərində  kurort
371

kompleksini  daha  da  inkişaf  etdirmək  tədbirləri  haqqm da»  qəran  idi. 
H .Ə  Əliyev çıxışlanndan birində göstərmişdi ki,  Şuşa abidələr şəhəridir.  D iyann 
zəngin tarixi ilə bağlı olan hər şeyi qayğı ilə qorum aq, qədim tikliləri bərpa etmək 
lazımdır.  Qədim  Şuşanın  memar  və  nəqqaşlanndan  M ir  Möhsun  Nəvvab 
Q arabaği,  Məmmədyar,  U sta  Qənbər  Qarabaği,  Məşədi  Əliqulu,  Qarabağlı 
Kəblə  Əkbər,  Məşədı  Xaspolad,  Kərbəlayi  Səfixan  Q arabaği  və  başqa 
sənətkarların  əllərinin  məhsulu  olan  gözəl  sənət  inciləri  —   «Gəncə  qapışı», 
«Gövhərağa»  məscidi,  «Xan  qm »  bulağı,  İbrahim  xanm  divam,  Nətavanm, 
Əsədbəyin,  Uğurlubəyin  evləri,  Hacı  Qulunun  malikanəsi,  M ehm andarovlann 
yaşayış  kompleksi,  «Qara  Böyükxamm»  qəsri,  Mirsiyabovun  karvansarası, 
«Heydər  türbəsi»,  Saatlı  məscidi,  Qala  divarları  və  digər  tarixi  abidələr  öz 
milliliymə  və  form a  müxtəlifliyinə  görə  Azərbaycan  memarlıq  mədəniyyət 
tarixində özünəməxsus yer tutur.  Bunları qoruyub saxlamaq və gələcək nəsillərə 
çatd\rm aq ən başlrca üm də