AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 48 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
316 Naxçıvan M R -dan təxminən 3 dəfə artıqdır (657-yə qarşı 387-i). Sənayedə məşğulluq göstəricilərinə görə D QM V yalnız Bakı-Sumqayıt rayonlarından geri qalırdı. D ağlıq Q arabağ M uxtar Vilayətində, yeni obyektlərin istifadəyə verilməsi intensifikasiya tədbirlərinin həyata keçirilməsi nəticəsində, istehsahn yüksək inkişaf surəti təmin olunm uş, doqquzuncu beşillikdə bu rəqəm 153,1 faiz, onuncu beşillikdə 162,2 faiz təşkil etmişdir. Dağlıq Q arabağda adam başm a 1,4 min m anatlıq çox sənaye məhsulu istehsal olunm uşdur ki, bu da, Bakı və Sumqayıt müstəsna olmaqla, respublikamızm bütün iqtisadi regionlanndakı göstəricilərdən yüksəkdir. DQMV-də sənaye kompleksinin əsasını elektrotexnika, ipəkçilik, maşınqayırma, elektroenergetika, tikinti m ateriallan, toxuculuq, mebel, ayaqqabı, ət-süd sənşyesi və başqaları müvəffəqiyyətlə inkişaf etmişdır. 1981-ci ildə Dağlıq Q arabağ sənayesində çahşanların 217 nəfəri ali təhsilli, 454 nəfəri orta ixtisas təhsilli mütəxxəsisləridir ki, bu da Naxçıvan M R ilə müqayisədə 25 faiz çox dem ək idi59, DQM V əhalisinin ictimai istehsalla məşğulluq səviyyəsi kifayət qədər yüksək idi. Əmək ehtiyatlarının sayı 94,4 min nəfər, əmək qabiliyyətli yaşmda olan olan kişilər 44,8 min, qadm lar isə 42,5 min nəfərdir. Əhalinin məşğulhıq strukturu getdikcə yaxşılaşırdı. Dağlıq Qarabağm sürətli inkişafı, şəhər, qəsəbə və kəndlərdə sənaye müəssisələri, onlarm filiallannm, sexlərinin yaradılması evdə işləyənlərin sayımn çoxalması və başqa sahələrdə Azərbaycan hökümətinin gördüyü tədbirlər Vilayətdə əmək qabiliyyətli əhalisinin məşğulluğunu daha səmərəli və tam təmin etmişdir. Bunun nəticəsi idi ki, 1985-ci ildə DQM V-də əhalinin adam başm a pul gəlirləri 1113,5 m anatdan çox olm uşdur ki, bu da bütövlükdə üm umrespublika üzrə olan göstəricilərdən 97,8 m anat, Naxçıvan M R -dakm dan 170,4 m anat çoxdur. DQM V-nin inkişafı haqqm da yuxandakı qərəzsiz araşdırm alar və əsash faktlar minlərlədir. Yəqin ki, tariximizi saxtalaşdırmağa çahşan erməni lobbisi yuxarıdakı tarixi faktları ya bilmirlər, ya da bilərəkdən onu saxtalaşdınrlar. Erməni m illətçilərisaxtakarlığm daha yüksək zirvəsinə gedərək D QM V-nin iqtisadi inkişafmda Ermənistamn rolunu ölçüyə gəlməz dərəcədə şişirtmişlər. H albuki, apanlan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, DQMV-niri iqtisadi inkişafmda Ermənistamn payı 2 faizdən aşağı olmuşdur. Bölgənin iqtisadi və sosial inkişafmm 90 faizi Azərbaycan Respublikasınm, 8 faizi isə RSFSR, U krayna, Latviya, Litva, Estoniyanm üzərinə düşmüşdür. Keçmiş SSRİ məkanmda müttəfiq respublikalann bir-birinə texniki köməkliyi danılmaz faktdır, lakin onu şişirtmək, həqiqətə uyğun olmayan yalançı faktlan dünyaya yaymaq bir cinayətdir. Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyev çıxışlarından birində 1970-1985-ci illərdə sənayenin inkişafı haqqmda fikirlərini belə ifadə etmişdir: «1970-1985-ci illərdə Azərbaycanda sənaye dinamik inkişaf etmişdir. Bu illər ərzində 213 yeni iri sənaye müəssisəsi istismara verilmiş, 250-dən çox iri zavod, fabrik və istehsalat sexləri tikilmiş sənayedə əmək məhsuldarılığı 2,1 dəfə, məhsul istehsalı 3,3 dəfə, mənfəət 3,2 dəfə, sənaye-məhsuldar personalın fondlarla təchizatı 1,4 dəfə artımış, 451 adda məhsula dövlət keyfiyyət nişanı verilmişdir. Ölkəmizdə buraxılan məhsul dünyamn 65 ölkələrinə ixrac olunmuş və xalqımızm maddi rifah halı xeyli yaxşılaşmışdır»60. Kənd təsərrüfatı: Heydər Əliyev Azərbaycana rəhbərlik etdiyi 1969-1982-ci illərdə ən mühüm iqtisadi nəticələrdən biri respublikamızda kənd təsərrüfatının dinamik inkişaf ctməsi və iqtisadiyyatda onun rolunun artması təşkil edir. Bu dövrdə, istehsahn elmi əsaslarla intensivləşdirilməsi və təkmilləşdirilməsi kənd təsərrüfatında naliyyətlərin artmasmda mühüm rol oynadı. Kənd təsərrüfatında dərin islahatlar səviyyəsində həyata keçirilən zənıri yeniləşmə onun inkişafmın heç zaman görünməmiş tərəqqisini təmin etdi. DQM V Azərbaycanm münbit torpaqlara, əlverişli iqlim şəraitinə və su ehtiyatlarına malik regionudur. Dağlıq Qarabağm belə bir təbii-coğrafı mövqeyə malik olması kənd təsərrüfatmm inkişaf etdirilməsinə şərait yaratmışdır. İqtisadi rayonun ərazisində taxılçılıq, üzümçülük, heyvandarhq təsərrüfatlannm inkişafı apancı sahələr olmuşdur. Dağlıq Q arabağ ərazisində istehsal Olunan məhsullann 57 faizi bitkiçiliyin, 43 faizi heyvandarlığm üzərinə düşmüşdür61. 1970-1985-ci illərdə Azərbaycan höküməti DQMV-də kənd təsərrüfatmın inkişafı üçün mühüm tədbirbr həyata keçirdi. Həmin tədbirbrdən biri, Dağlıq Q arabağ M uxtar Vilayətinin bütün iqtisadiyyatının və mədəniyyətinin yüksəldilməsində Azərbaycan K P M K-mn və Nazirlər Sovetinin «Dağlıq Q arabağ M uxtar Vilayətinin xalq təsərrüfatmm daha da inkişaf etdirmək tədbirləri haqqm da» 1973-cü ilin m ayında qəbul etdikləri qərann böyük əhəmiyyəti olm uşdur62. İlk növbədə, Azərbaycan K P M K -nin, qərarlarına uyğun olaraq Vilayət Partiya Komitəsinin kənd təsərrüfatmm inkişafı üçün «tədbirlər planı» işlənib hazıriandı. Azərbaycan höküməti Dağlıq Qarabağ kənd təsərrüfatmm inkişafma, onun maddi-texniki möhkəmləndirilməsinə (su təsərrüfatı və melorasiya tədbirlərinə böyük məbləğdə dövlət təxsisatı nəzərə alınmadan) 171 milyon m anatdan çox vəsait ayırdı63. Dövlətimiz DQMV-də kənd təsərrüfatı inkişafı üçün təkcə, 1970-1979-cu illərdə 11 milyon 327 min m anat uzunmüddətli kredit verdi. 1980-1985-ci illərdə isə həmin kreditin məbləği artınlaraq 13 milyon 476 min m anata çatdı. Bütövlükdə, D Q M V Aqrar-sənaye kompleksinə daxil olan idarələrə — əkinçilik və heyvandarhq məhsullan istehsal edən Vilayət Sovet icarəyə komitəşinin kənd təsərrüfatı idarəsinə, Dağlıq Q arabağ A qrar-istehsalat birliyinə, DQM V Sovxoz Ərazi istehsalat Birliyi sistemində birləşən kənd təsərrüfatı xammalı emal edən sənaye müəssisələrinə, Vilayət kənd təsərrüfatı orqanlanna, vilayət kəndkimya idarələrinə, nəqliyyat müəssisələri və tikinti təşkilatlanna, kənd təsərrüfatı texnikumları və peşə məktəblərinə konkret tapşınqlar verildi. Bundan əlavə, Dağlıq Q arabağm kənd təsərrüfatınm inkişafı üçün A zərbaycan höküməti meliorasiya və irriqasiya işlərini daha d a genişləndirdi. Bu məqsədlə, dövlətimiz 1970-ci ildə 201 min m anat, 1975-ci ildə 248 min m anat, 1980-cı ildə isə 326 min m anat əsaslı vəsait ayırdı. DQM V-də mühüm əhəmiyyətə m alik çoxlu su təsərrüfatı qurğusu yaradıldı və kanallar çəkildi. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, Dağlıq Qarabağm relyefı müxtəlifdir. D ağlıq ərazilər nisbətən dəmyə olduğundan, bitkiçilik və heyvandarlıq sahəsi yağm urlarm hesabm a inkişaf etdirilir. Bununla yanaşı, bölgənin yeraltı və yerüstü su ehtiyatlan genişdir. E)QMV Kür-Araz su hövzələrinə aid olub Q arqarçay, 319 Xaçmçay, Tərtərçay suvarma şəbəkəsindən ibarətdir. Həmçinin, bu çaylar 3500 metrədək hündürlükdən axarlarım götürdüyündən düzənlikdə sürətli axır və eneıji ehtiyatlan yaradır64. Enerji mənbəyi kimi istifadə edilməklə yanaşı, həmçinin, Dağlıq Qarabağm düzən ərazilərinin suvarılmasmda çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Dağ sulanndan mənbələrini alan bu çayların suyunun təmizliyi əhalinin məişətdə də istifadəsinə imkan yaradır. DQMV-də qurunt suları çox yerlərdə bulaq sulan şəklində səthə çıxır ki bunlardan içmək və məişət xidmətləri üçün istifadə olunurdu. Azərbaycan K P və onun birinci katibi H.Ə.Əliyev, DQMV-nin kənd təsərrüfatını su ilə təmin etmək məsələsini daim diqqət mərkəzində saxlamışdır. Təsadüfi deyildir ki, 1970-1981-ci illərdə Dağlıq Qarabağda təkcə, irriqasiya və melarasiya işlərinə 775 min m anat vəsait aynlmışdı65. 70-ci illərdə Vilayətin kolxoz və sovxozlannda 100-400 metr dərinlikdən çıxan artezan quyuları qazıldı. Dağlıq Qarabağın dərin dərələrindən axan çaylardan su vurmaq üçün təkcə, 1971-1975-ci illərdə 43 mexaniki aqreqat verildi66. Tərtər çayı üzərində tikilən sərsəng su anbarmm tikintisinə Azərbaycan KP MK-nin birinci katibi həmişə diqqət yetirmişdir. Hətta, 1970-ci ildə Azərbaycan KP M K «Tərtər çaymda magistral kanallarla birlikdə su anb an tikintisini sürətləndirmək tədbirləri haqqm da» xüsusi qərar da qəbul etmişdir. Sərsənq su anbannda tikinti işləri 1976-cı başa çatdırılmışdır, Uzaqgörən dövlət xadimi H.Ə.Əliyev həmin kompleksin açılışında iştirak etmiş və bu nəhəng tikintini «dostluq tikintisi» adlandırmışdır. A panlan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, Azərbaycan dövləti Sərsənq Su anbarm ın tikintisinə 95 milyon m anatdan çox vəsait sərf etmişdir ki, bu da altmcı beşillik ərzində respublikada təsərrüfat qurğulan tikintisinə sərf edilən bütün vəsaitə təxminən bərabər idi. Tikinti zamam 20 milyon kubm etr beton və sement tökülmüş, 2800 tondan artıq metal konstruksiya və texnoloji avadanlıq qanşdınlm ış, uzunluğu bir kilometrdən çox olan yeraltı tünellər çəkilmişdir67. Səthi 35 kvadrat kilometr olan Sərsənq Su anban 560 milyon kub m etr su tutur. Bu su ümumı uzunluğu təqribən 100 320 kilometr olan kanallar vasitəsilə DQMV-nin kolxoz və sovxoz tarlalanna axıdılırdı. Burada əsas iki magistral kanal tikilib: 1-ci kanal uzunluğu 75 kilometr olan sağ kanaldır, 2-ci isə sol kanaldır ki, onun uzunluğu 25 kilometrə bərabər idi68. Sərsənq Su anbarm dakı sudan 120 min hektar sahədə yeni əkinləri və çoxillik bitkiləri suvarm aq nəzərdə tutulm uşdu69. 1970-ci illərdə Y uxarı Qarabağ kanalı yenidən quruldu. Bəhs etdiyimiz illərdə, rayonlar arası kanallar şəbəkəsi və təsərrüfat daxili kanalların çəkilişi genişləndirildi. Dövlətimizin ayırdığı xüsusi vəsait hesabm a DQM V ərazisində 1976-1981 ıllərdə uzunluğu 388,5 kilometr olan iri həcimli rayonlararası dövlət kanalları, 348 kilom etr uzunluğunda təsərrüfatlar daxili kanallar çəkilib istifadəyə verilmişdir70. H ətta, Ağdərə rayonu ərazisində təsərrüfatları suvarmaq üçün «süni yağış» adlı suvarma sistemi tətbiq olundu ki, bu vasitə həm suyun ıtgisinin qarşısmı alır, həm də bitküərin əmək məhsuldarhğım yüksəldirdi. Azərbaycan höküməti 1970-1985-ci illərdə DQMV-də kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək üçün irriqasiya və melorasiya işlərini lazımi səviyyədə həyata keçirdi və suvanlan torpaqların həcmi 1970-ci ildəki 21363 hektara qarşı 1975-ci / / ildə 22749 hektara, 1980-ci ildə 24375 hektara, 1985-ci ildə 28969 hektara çatdı71. 1970-1985-ci illərdə Azərbaycan hökümətinin DQM V-də kənd təsərrüfatım inkişaf etdirmək üçün həyata keçirdiyi tədbirlərdən biri də Vilayətin kolxoz və sovxozlarını kənd təsərrüfatı maşmları və digər texniki vasitələrlə daha yaxşı təchiz edilməsindən ibarət olmuşdur. Dağlıq Qarabağın təsərrüfatlarının texniki təchizat səviyyəsi xeyli yaxşılaşmışdı. Azərbaycan höküməti 1971-1981-ci illər ərzində DQM V-nin kolxoz və sovxozlarmda işləmək üçün 494 kənd təsərrüfatı maşınları göndərdi. Bəhs etdiyimiz illərdə, Vilayətdə traktorlarm sayı 1269-dan 1412-yə, taxılyığan kom bayınların sayı 239-dan 250-yə, yük avtomobillərinin sayı isə 756-dan 1096-ya çatdı72. Bununla yanaşı, Azərbaycan höküməti 1970-1985-ci illərdə DQMV-nə minlərlə kotan, m üxtəlif toxumsəpən maşın, taxıldöyən, silosdoğrayan, taxıltəmizləyən maşm, çiləyici və tozlayıcı qurğular və sair göndərdi. Texniki vasitələrin getdikcə təkmilləşməsi, gücünün artm ası, idarə olunmasının 321 intelektual xarakter kəsb etməsi kənd təsərrüfatı əməyində mütərəqgi dəyişiklikbrə təsir edən amillərdən biri idi. DQMV-də kənd təsərrüfatınm texniki bazası dövlətimizin ayırdığı xüsusi vəsait hesabma hər 5 ildən bir tamamilə təzələnirdi. DQMV-də elmi-texniki tərəqqi gücbndikjə, təsərrüfatlar nisbətən daha mükəmməl texnika və mexanizmlərlə təchiz olunduqca, istehsalın və əməyin enetji ilə silahlanma səviyyəsi artırdı. 1971-1981-ci illərdə Azərbaycan höküməti Dağlıq Qarabağm kolxoz və sovxozlannda işlətmək üçün 137 elektrik mühərriki, 123 texniki mühərrik verdi73. Bununla da, DQM V-nin təsərrüfatlarmda işlədilən elektrik mühərriklərinin sayı 183-dən 320-yə, mexaniki mühəriklərinin sayı isə 182-dən 305-ə çatdı74. 1970-1985-ci illərdə Azərbaycan höküməti tərəfindən Dağlıq Qarabağın təsərrüfatlannm kompleks mexanikləşdirilməsi və Aqrar Sənaye Kompleksinin ardıcıl olaraq möhkəmbndirilməsi m aya dəyərini azaltmağa, əmək məhsuldarlığımn yüksəldilməsinə və kənd təsərrüfatının dinamik inkişafına şərait yaratdı. 1970- 1985-cı illərdə DQMV kənd təsərrüfatı məhsuldar qüwələrinin inkişafı kənd əməkçilərinin peşə ustahğmm artmasını tələb edirdi. DQMV-də kadrlara olan təlabatm ödənilməsində burada fəaliyyət göstərən peşə məktəblərinin rolu böyük idi. Bəhs etdiyimiz dövrdə, DQMV-də 5 texniki peşə məktəbi fəaliyyət göstərirdi. Bunlardan 21 və 159 saylı peşə məktəbləri Xankəndində, 129 saylı məktəb Ağdərədə, 72 saylı məktəb Şuşada, 125 saylı peşə məktəbi Xocavənddə gənc nəslə peşə təliminin sirlərini öyrədirdi. H adrudda isə 125 saylı Xocavənd peşə məktəbinin filialı yaradılmışdı75. Həmin peşə m əktəbbri 1971-ci ildə 480 nəfər ixtisaslı fəhlə və 500 nəfər ixtisash mütəxəssis hazırlamışdırsa, 1975-d ildə onun sayı 2966-ya, 1980-cı ildə isə 3118-ə çatmışdı. Bəhs etdiyimiz dövrdə DQMV-də 5 texnikum var idi ki, bunlardan biri — Xankəndi sovxoz texnikumu sırf kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri hazırlam aq işini həyata keçirirdi76. DQMV-də fəaliyyət göstərən peşə məktəbləri və texnikumlar burada oxuyan tələbələrə təkcə, elmm sirlərini öyrətmirdilər, eyni zamanda, öyrəndiklərini praktikada tətbiq edirdilər. Artıq, məktəbi qurtaran məzun işini 322 tam bilən bir mutəxəssis kimi Dağlıq Q arabağın kolxoz və sovxozlannda işə başlayırdı. Azərbaycan dövləti respublikanın bütün kəndiərini ixtisaslı kadrlarla təmin etmək üçün ali və o rta ixtisas müəssisələrində təhsil alanlann saymı ilbəil artırdı. Təkcə 1965-1980-cı illərdə Azərbaycan höküməti DQM V-nin kolxoz və sovxozlarında işləmək üçün 348 ixtisaslı kadr göndərmişdir. Həmin illərdə ixtisaslı kadrlarm sayı 2741-dən 3089-a çatdı77. 1970-1985-ci illərdə DQMV-nin kənd təsərrüfatmda mülkiyyət münasibətlərində dərin dəyişikliklər baş vermişdi. K ənd təsərrüfatında dövlət mülkiyyətinin rolu getdikcə artmışdı. 1970-1985-ci illərində Dağlıq Qarabağda kolxozlarm iriləşməsi və sovxozlara çevrilməsi nəticəsində sayı 2,1 dəfə azalmışdı. Belə ki, 1970-ci ildə DQMV-də 70 kolxoz var idisə, 1985-ci ildə 33-ə endi. Bu zaman Azərbaycanda cəmi 608 kolxoz var idi78. Bəhs etdiyimiz illərdə, D Q M V də sovxozlann sayı üç dəfə artdı. 1970-ci ildə Dağlıq Q arabağda 13 sovxoz var idisə, 1980-ci ildə artaraq 38-ə, 1985-ci ildə isə40-a çatdı. 1985-ci ildə Azərbaycanda 805 sovxoz var idi. DQMV-də kolxozların sovxozlara, çevrilməsi bir sıra mənfı hallar doğurdu. Əhalinin kənddən şəhərə axını gücləndi və məşğulluq problemləri meydana gəldi. 1970-1985-ci illərdə Azərbaycan hökümətinin DQM V-də həyata keçirdiyi tədbirlərdən biri də kənd təsərrüfatı bitkiləri zərərvericilərinə, xəstəliklərinə və alağa qarşı icbari tədbirləri həyata keçirmək məqsədiylə kimyəvi dərmanlarla təm inatı işini yaxşılaşdırdı. Eyni zamanda, torpağm münbitliyini yüksəltmək üçün Dağlıq Qarabağm kolxoz və sovxozları üzvi və mədəni gübrələri ilə təmin edildi. Baytarhq xidməti, sanitariya qaydalarm a əməl olunmuş, heyvandarlıqda xəstəliklərə qarşı mübarizə, onun cins tərkibinin yaxşılaşdırılması ön plana çəkildi. A zərbaycan höküməti, Dağlıq Q arabağ M uxtar Vilayəti kolxoz və sovxozlarmı gübrələr və ziyanvericilərə qarşı kimyəvi dərm anlarla təminatını ilbəil artırırdı. Belə ki, 1970-ci ildə Azərbaycan höküməti Dağlıq Q arabağa 12,3 min to n gübrə vermişdirsə, 1980-cı ildə bu rəqəm 2 dəfə artaraq 24,6 min tona çatmışdır. 1985-ci ildən, hər il ardıcıl olaraq, DQ M V-nin təsərrüfatlanna təxminən 24-26 min ton gübrə verilmişdi79. Bütün bunlar, Dağlıq Qarabağm təsərrüfatlannda torpaqlann münbitliyini artırdı, eroziyanın, şoranläşmasm qarşısmı aldx və məhsuldarlxğx yüksəltdi. 1970-1985-ci illərdə, DQMV Aqrar-Sənaye kompleksinə 33 kolxoz, 40 sovxoz, 6 təsərrüfatlar arası birlik və sənaye müəssisələrinin 5 heyvandarlıq kompleksi daxil idi80. 70-ci illərdə Dağlxq Qarabağın kənd təsərrüfatı istehsahnm intensivləşməsi, ixtisaslaşması və təmərgüzləşməsi, təsərrüfatlararası kooperasiyanm və aqrar-sənaye inteqrasiyasınm genişlənməsi kənd təsərrüfatınm inkişaf etməsinin mühüm amillərdən biri idi. Bəhs etdiyim illərdə, DQMV-nin kənd təsərrüfatmm ixtisaslaşması sahəsində elmi cəhətdən əsaslandınlmış tədbirlər həyata keçirildi. 70-ci illərdə kənd təsərrüfatmda əmək bölgüsünün dərinləşməsi prosesi sürətləndi. DQMV-nin kənd təsərrüfatmda sturuktur dəyişiklik aparılarkən Vilayətin təbii-coğrafi mövqeyi, iqlimi, torpaq quruluşu və şair nəzərə alxndı. Məsələn, Ağdərə rayonunda (həm də bütün DQMV-də) pam bıq əkini dayandırıldı. Pambıq əkin sahələri üzüm əkini ilə əvəzləşdirildi. Şuşa, H adrud, Xocavənd və Xankəndi rayonlarm da tütün əkininə son qoyuldu. Tutun, yalmz Ağdərə rayonunun dağlıq ərazisində əkildi. Şuşa və Xocavənd rayonlarmın sövxozlan karto f əkinini dayandırdılar, H adrud rayonunun sovxozlan isə kartof əkinini tam azaltdı. K artof əkini ilə ən çox Xankəndi və Ağdərə rayonlan məşğul olurdu. Taxıl əkini ilə DQMV-nin bütün təsərrüfatları məşğul olsa da, Şuşa rayonunda taxıl əkini 3 dəfə azaldıldı. Şuşa rayonunun sovxozlannda isə taxıl əkini 1974-cü ildən tam am dayandırıldı81. Həmçinin, Şuşa rayonu sovxozlannda 1972-ci ildən tərəvəz əkini ixtisar edildi. 70-ci illərdən Şuşanm təbii coğrafi mövqeyi ilə bağlı burada dəmyə bitkilər əkilməyə başlandı. Şuşanın sovxozlannda üzüm əkilmirdi, kolxozlannda yalntz 2 hektar üzüm əkilirdi. 1970-ci ildən başlayaraq, Şuşa rayonu baram a istehsah planından azad edilmişdi82. 1970-ci illərdə üzümçülük və heyvandarhq DQMV- nin kənd təsərrüfatmm əsas a p a rıa sahələri olmuşdu. 324 Beləliklə, 1969-1982-ci illərdə də Azərbaycan dövlətinin başçısı H.Ə.Əliyevin şəxsi prinsipal mövqeyi, dərin düşüncəsi nəticəsində Azərbaycanm DQM V-nin kənd-təsərrüfatmda, ardxcıl olaraq, kompleks tədbirlər həyata keçirildi. Belə ki, elmi naliyyətləri və qabaqcxl təcrübə istehsalata tətbiq edildi; Dağlıq Q arabağm kolxoz və sovxozlarmm ixtisaslx kadırlarla təmin olunmasx işi tam həyata keçirildi; Elektrikləşmə, mexanikləşmə, irriqasiya, melorasiya, ixtisaslaşma işləri Dağlıq Qarabağın bütün təsərrüfatlarında tətbiq olımdu; kənddə tikinti-abadlıq, quraşdırma işləri həyata keçirildi; əmək və əmək haqqı tamamilə maliyyələşdirildi; dövlətimiz tərəfindən ayrılan vəsaitin həcmi ilbəil artırıldı; D ağlıq Qarabağm bütün təsərrüfatları avadanlıq, toxum, cins heyvan, texnika, m addi vəsait və başqa aqrar sektora lazım olan vəsaitlə təmin olundu və bunun nəticəsində 1970-1985-ci illərdə Dağlıq Qarabağm kənd təsərrüfatı dinam ik şəkildə və yüksək sürətlə inkişaf etdi. 1970-1985-ci illərdə DQMV-də kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlar həcmcə az dəyişmişdi. Belə ki, 1970-ci ildə həmin torpaq sahəsi 490 min hektar idisə, 1985-ci ildə min hektar artaraq 497 min hektara çatmışdır83., Aparılan tədqiqatlardan məlum olur ki, kolxoz təsərrüfatlannın torpaqlan azalmış, sovxozlarınkı isə artmışdır. DQMV-dəki kənd təsərrüfatına yararlx torpaqlardan 246,7 min hektarı kolxozlann, 132,2 min h ek tan sovxozlan, 113,7 min h ek tan dövlət meşə fondunun, 7,4 min hektarı digər torpaqlara aid idi*4. Dağlıq Qarabağın kənd təsərrüfatma yararlı torpaqlardan şum yerləri 1965-d ildəki 54,6 min hektardan 1980-d ildə 63 min hektara, 1985-ci ildə isə artaraq 66,3 min hektara çatm ışdır85. 1980-d ildə DQMV-nin rayonları arasm da əkin sahələri bölgüsü qeyri bərabər idi. Belə ki, Vilayətdən ümumi şum sahəsinin 35 faizi Ağdərə rayonunun, 30 faizi X ocavənd rayonunun, 20 faizi Xankəndinin, 10 faizi H adrudun, 5 faizi Şuşa rayonunun payma düşmüşdü86. 1980-cı ildən başlayaraq, DQMV-də torpaqlarm herikə (dincə) qoyulması prosesi başlamışdır. 1980-d ildə Vilayətin təsərrüfatlannda 3,5 min hektar, 1985-d ildə 1,8 min hektar, 1986-cı ildə isə 4,7 m in hektar şum yeri dincə qoyulm uşdur87. 1970-1985-d illərdə DQMV-nin \ 325 müxtəlif kateqoriyalardan olan təsərrüfatlarından müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin sahəsi aşağıdakı kimi apanlm ışdır (min hektarla)88. Illər DQMV-də ümumi əkin sahəsi O cümlədən Dənli bitkilər Texniki bitkilər K artof və bostan bit- kiləri Yem bitkiləri 1966 54,6 32,0 2,5 1,8 18,3 1970 69,9 42,1 1,6 1,6 24,6 1975 63,1 30,4 0,2 1,7 30,8 1980 63,0 29,6 0,2 2,0 31,2 1985 66,3 32,1 0,5 1,9 31,8 Bəhs etdiyimiz dövrlərdə, DQMV-də taxıl istehsalmm intensivləşdirilməsi kənd təsərrüfatmm inkişafmm ən mühüm problemlərindən biri olaraq qalırdı. 1970-ci ildə DQMV-də dənli bitkilər 42 min artıq sahəni tuturdu ki, bu da Dağlıq Q arabağdakı ümumi əkin sahənin 60 faizi demək idi. Vilayətdə əkilən. dənli bitkilərin yansm dan çoxu suvarılardı. 1961-1968-di illərdə bu sahəyə diqqət zəif olmuş və taxıl təsərrüfatı başlt başma buraxılmışdı. 1970-ci ildən taxılçılıq mədəniyyətinin yüksəldilməsinə, dənli bitkilərin sort tərkibinin dəyişdirilməsinə, onlann əkin və biçin texnologiyasınm yaxşılaşdınlmasına diqqət artdı və yalnız yüksək məhsuldar buğda sortlan əkilməyə başladı. Nəticədə, 1985-ci ildə 1970-ci illə müqayisədə taxıl əkin sahəsi 10 min hektar azalsa da, taxıl yığımı 5 min ton artmışdır (6,8 tondan 11,8 tona çatmışdır). Bəhs etdiyimiz illərdə, Dağlıq Qarabağda taxılm məhsuldarlığı təxminən 2 dəfə artmışdır. 1970-ci ildə hər hektardan 11,8 sentiner taxıl götürürdüsə, 1985-ci ildə 21,2 sentinerə qalxmışdı89. Becərilməsi çətin olan pambıq bitkisinin əkini DQMV-nin təsərrüfatlannda 1975-ci ildən dayandmlmışdı. Hansı ki, DQMV-nin təsərrüfatlannda 1960-cı ildə 3403 hektar, 1970-ci ildə 1402 hektar, 1974-cü ildə 1024 hektar sahədə pam bıq əkilmişdir. Pambıq istehsalı 1970-ci ildə 2691 tona, 1974-cü ildə 2112 tona çatmışdır. Həm in illərdə hər hektardan götürülən məhsuldarlıq 19,2 sentinerdən, 20,7 sentinerə çatmışdır90. Bu zaman respublikamızda hər hektardan 26,7 sentner pam bıq götürülmüşdü91. 1970-1985-ci illərdə DQM V kənd təsərrüfatı istehsahnm strukturunda üzümçülüyün xüsusi çəkisi artdı. Azərbaycan hökümətinin xüsusi qayğısı nəticəsində Vilayətdə üzümçülük intensiv surətdə inkişaf etdirildi. Bəhs etdiyimi illərdə, DQM V-nin təsərrüfatlannda 12,3 min hektar sahədə yeni üzümlüklər salındı. Bu zam an respublikamızda cəmi 90 min hektar sahədə üzüm tingi əkilmişdir. 1960-cı ildə DQMV-də üzüm palntasiyaları 5,5 min hektar idisə, 1970-ci ildə 10,8 min hektara, 1985-ci ildə isə artaraq 17,8 min hektara çatmışdır92. 1970-1985-ci illərdə Dağlıq Q arabağda üzüm istehsalı və üzümlüklərin məhsuldarlığı ildən ilə artm ışdır. Ağdərə rayonunun «Partiyanm X XII qurultayı» adm a və «Bakı fəhləsi» sovxozlan Xocavənd rayonunun «Kommunizm», «Kirov», «K.M arks» adm a kolxozları, Əsgəran rayonunda «S.Nelson» adına kolxoz və başqa təsərrüfatlarm üzümçüləri j'ükşək məhsul ustası kimi şöhrət qazanmış və həmin təsərrüfatların yüzdən çox üzümçüsü hər hektaradan 300-350 sentner üzüm məhsulu əldə etmişlər. H ətta yuxarıda adlarmı çəkdiyimiz təsərrüfatlarm hər hektanndan 400-450 sentner məhsul götürənlər də vardır ki, onlar «sosialist əməyi qəhrəmanı», «SSRİ Dövlət M ükafat; lauriatı» və «Lenin ordeni»nə layiq görülmüşlər93. Bəhs etdiyimiz illərdə, Azərbaycan hökümətinin DQMV-də həyata keçirdiyi mühüm tədbirlər — üzüm plantasiyalannda işlərin texnikləşdirilməsi, mineral gübrələrdən istifadə edilməsinin yaxşılaşdınlması, aqrartexniki qaydalara çiddi riäyət olunması üçün lazimi şərait yaradılması və şair amillər üzüm istehsalmın ildən ilə artm asm a şərait yaratm ışdır. 1970-ci ildə orta hesabla hər hektardan 70,6 sentiner məhsul götürüldüsə, 1981-1985-ci illərdə bu göstərici 102,2 sentinerə çatmışdır. Ən yüksək məhsuldarlıq 1980-d ildə götürülmüşdür (hər hektaradan 119,9 sentiner). Dağlıq Q arabağda istehsal olunan məhsulların 26 faizi üzümçülüyün paym a düşürdü94. Son 20 il ərzində Dağlıq Q arabağda üzüm istehsah 18 dəfə artnuşdır. 1961-1965-ci illərdə orta hesabla hər il dövlətə 8,3 min ton üzüm təhvil verilmişdirsə, 1970-ci ildə bu rəqəm artaraq 54 min tona, 1975-ci ildə 75,4 min tona, 1976-1985-ci illərdə isə hər il orta hesabla dövlatə 142 m in to n üzüm satılrriışdır. 1985-ci ildə Azərbaycanda 286 min hektar üzümlük var idi və təsərrüfatlardan 1829 min ton üzüm yığılmışdı95. Lakin 80-ci illərin ikinci yansm da bütün sovet imperiyasmda alkoqolizmə qarşı mübarizə kompaniyası başlanandan sonra yüz min hektardan çox üzümlük məhv edilmiş, Azərbaycan xalqma böyük ziyan vurulmuşdu. XX yüzilliyin 70-80-ci illərində DQMV-nin kənd təsərrüfatında texniki bitkilər arasında tütün də yetişdirilirdi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan hökümətinin kənd təsərrüfatı sahəsində həyata keçirdiyi ixtisaslaşma siyasəti nəticəsində 1965-ci ildə Hadrud, Xojavən və Şuşa rayonlannda, 1973-cü ildə isə Xankəndi rayonunda tütün əkini dayandmldı. 1974-cü ildən Vilayətdə yalnız Ağdərə rayonunda tütün əkilirdi96. 1985-ci ildə, 1970-ci illə müqayisədə 13 hektar çox sahədə tütün əkilmişdir. Belə ki, 1970-d ildə tütün əkini 226 hektar, 1975-d ildə 231 hektar, 1980-ci ildə 238 hektar, 1985-d ildə 239 hektar sahədə tütün əkildi97. E)QMV-nin təsərrüfatlanrida tütün istehsalmda az da olsa artım müşahidə edilmişdir. Belə ki, 1965-ci ildə dövlətə tütün satışı 177 ton idisə, 1970-ci ildə 253 tona, 1975-d ildə 232 tona, 1980-ci ildə 338 tona, 1985-ci ildə isə artaraq 412 tona çatmışdır. Bəhs etdiyimiz illərdə, tütünün əmək məhsuldarlığmda artım 1965-ci ildəki 7,2 sentinerə qarşı, 1970-ci ildə 11,2 sentiner, 1975-ci ildə 10,1 sentiner, 1980-ci ildə 15,5 sentiner, 1985-ci ildə isə 15,8 sentiner olmuşdur. DQMV tütünçüləri gəlirlə işləmişdirlər. Məsələn, 1965-ci ildə Dağlıq Q arabağ tütünçülərinin illik gəliri 252 min m anata bərabər idisə, 1981-d ildə b u göstərid 15 dəfə artaraq 3 milyon 880 min m anata çatm ışdır98. Tütün əkin təsərrüfatlann pul gəlirlərinin artması, məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşması və məhsuldarhğm yüksəlməsi, hər şeydən öncə, Azərbaycan hökümətinin bu sahənin inkişafı üçün hər cür şəraitlə təmin etməsi ilə bağlı idi. 328 Tərəvəzçilik və kartofçuluq Dağlıq Qarabağ kənd təsərrüfatında köməkçi, əlavə sahələrdəndir. K artof və tərəvəzi Dağlıq Q arabağm bütün rayonlannda əkirdilər. Xocavənd və Şuşa rayonunun sovxozları k a rto f əkmirdilər. 1971-ci ildən isə Şuşa rayonu sovxozlan tərəvəz əkinini dayandırm ışlar99. Tərəvəz və kartof əkini 1970-d ildə 1,6 min hektar, 1980-ci ildə 2 min hektar, 1985-d ildə 1,9 min hektar sahədə əkilmişdir. Dövlətə k a rto f satışı 1970-ci ildə 0,3 m in ton olmuşdursa, 1985-ci ildə 2 dəfə artaraq 0,6 min tona çatm ışdır'00. Tərəvəz tədarükü isə 1971-1975-ci təsərrüfat illərindəki 3 min tondan, 1981-1985-ci təsərrüfat ilində o rta hesabla 5 min tona qalxmışdır. O nu d a qeyd edək ki, yuxarıdakı rəqəmlərə şəxsi təsərrüfatlardan əldə olunan kartov və tərəvəz daxil deyildir. Məsələn, 1980-ci ildə bütün təsərriifatlardan 9,4 min ton k arto f məhsulu olmasına baxm ayaraq, bunun 0,4 min tonu, tərəvəzin isə 9,4 min tondan 4,8 min to n u dövlətə satılmışdır101. Qalan m əhsullar yerli əhalinin. tələbatınm ödənilməsinə sərf edilmişdir. 1970-1985-ci illərdə hər hektardan kartofun məhsuldarlığı 113-sentinerdən 159-sentinerə qalxm ışdır102. DQM V-nin təsərrüfatlarm dan tərəvəz bitkilərindən soğan, pom idor, xiyar, istiot, kələm, yerkökü, qarpız və sair becərilirdi. Azərbaycanda 1966-1970-ci illərə nisbətən 1981-1985-ci illərdə orta illik məhsul istehsalı k a rto f 122,5 min tondan 189,8 min tona, tərəvəz 364,5 min tondan 890,4 min tona çatm ışdır103. D Q M V-nin mənzərəsi üçün ən səciyyəvi cəhət meyvə bağlannın mövcudluğu və inkişafıdır. Dağlıq Qarabağm hər yerində bağçılıqla məşğul olurdular. İstər kolxoz və sovxozlarda, istərsə də şəxsi təsərrüfatlarda əkilən bütün meyvə bağlärı suvarılırdı. DQM V-nin torpaq iqlim şəraiti çox illik bitkilərin əkininin xeyli genişlənməsinə im kan verir. Üzüm bağlan müstəsna olmaqla, 1970-ci ildə bağçılıq təsərrüfatının həcmi 1960-cı illə müqayisədə 1440 hektar a rta ra q 3830 hektara çatm ışdır104. D ağlıq Q arabağda meyvə bağlannm həcmi 1980-ci ildə 3383 hektara, 1985-ci ildə 2849 hektara çatırdı105. Dağlıq Q arabağm təsərrüfatlarında arm ud, alm a, gavalı, alça, qaragilə, qoz, fmdıq, nar, heyva, zoğal, tu t və başqa meyvə agaclan əkilirdi. 1970-1985-ci illərdə əkin 329 sahəbrinin azalmasma baxmayaraq, Azərbaycan hökümətinin həyata keçirdiyi kompleks tədbirlər nəticəsində Dağlıq Qarabağda həm məhsul istehsalmın həcmi həm də əxnək məhsuldarlığı ilbəil artmışdı. Məsələn, 1960-cı ildə Dağlıq Qarabağın təsərrüfatlanndan 2,2 min ton məhsul yığılmışdırsa, 1970-ci ildə həmin məhsul 3,7 m in tona, 1980-ci ildə 5,3 min tona, 1985-ci ildə isə 5,6 min tona çatmışdır106. Bəhs etdiyimiz illərdə, əmək məhsuldarlığında böyük artım müşahidə edılmişdir. 1970-ci ildə hər hektardan 15,6 sentiner meyvə və giləmeyvə götürülmüşdürsə, 1985-ci ildə artaraq 42,1 sentinerə çatmışdır. 1970-ci ildə müqayisədə 1985-ci ildə Azərbaycanda meyvə və giləmeyvələr 82,8 min tondan 317,5 min tona çatm ışdır107. 1985-ci ildə Naxçıvan M R-da meyvə və giləmeyvə bağlarmm sahəsi 6125 hektar, məhsulun ümumi həcmi 7,7 min ton, məhsuldarlıq 17,6 sentiner idi108. DQMV-də əmək məhsuldarlığı istər ümumrespublika səviyyəsindən, istərsə də Naxçıvan M R ilə müqayisədə yüksək olmuşdur. DQMV-də qədimdən əkilən çoxillik bitkilər içərisində şah-tut ağacı görkəmli yer tutur. Çox zəhmət tələb etməyən və və tərkibində şəkərliyin faizi yüksək olan (32%) bu agac Dağlıq Q arabağ ərazisində qədimdən becərilirdi. Tutdan müxtəlif növ məhsullar, o cümlədən, spirt, bəhməz, irçal və sair hazırlamr, təzə halda yeyilir və ya meyvəsi qurudularaq ilin müxtəlif fəsillərdə istifadə edilir. Şah-tut ağacınm oduncağdan keyfiyyətinə görə mebel istehsalında istifadə edilir. Eyni zamanda, tutun yarpağı ipəkqurdunun yem bazası rolunu oynayır. Şah-tut ağacmm sərin kölgəsi, misilsiz dadı və müalicəvi əhəmiyyəti vardı. Bütün bu kimi müsbət cəhətlərinə görə Dağlıq Qarabağ ərazisində şah-t^t ağacı qədimdən əkilirdi və burada 150-200 yaşlı olan tu t agaclarma rast gəlmək mümkündür109. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Dağlıq Q arabağm bütün rayonlannda şah- tut bağlan var idi. T ut bağlanm n təxminən 60 faizi Xocavənd rayonunun payma düşürdü. 1971-1975-ci illərdə yeni növ tu t bağlannm salmması və tu t bağlannın üzüm bağları ilə əvəzbşdirilməsi səbəblərindən tu t bağları 219 hektar azaldı110: 1970-d ildə Dağlıq Qarabağda 1139 hektar olduğu halda 1975-ci ildə 920 hektara enmişdir (şəxsi həyətlərdəki tu t bağları bura daxil deyildi). Ixtisaslaşma 330 ilə əlaqədar Ağdərə rayonu ərazisində tut bağları ləğv edildi. 337 hektar sahədə yeni, küləyə davamlı növün əkilməsi hesabm a Dağlıq Q arabağ ərazisində şah-tut bağlarmm sahəsi 1980-ci ildə 1257 hektara çatdı111. ll ərzində şah-tut ağacmm bəhrəsi 8 dəfə yığılırdı. 1950-ci illər də müqayisədə 60-cı illərdə tu t məhsulu tədarükü azalsada 70-ci illərdən başlayaraq həm məhsulun istehsalmda, həm də məhsuldarlıqda artım müşahidə edilmişdir. 1970-d ildə tu t yığımı 3758 to n idisə, 1975-ci ildə 4766 tona, 1980-ci ildə 5195 tona, 1985-ci ildə isə təxminən 2 dəfə artaraq 6894 tona çatmışdır. H ər hektardan götürülən məhsuldarlıq isə 1970-ci ildəki 41,8 sentinerə qarşı 1985-ci ildə 63,6 sentinerə qalxmışdır112. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, XX yüzillik ərzində şah tu t ağacının ən yüksək məhsuldarhğı 1970-1985-ci illərdə əldə edilmişdir. DQM V-də istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının 12 faizi meyvə-tərəvəzçiliyin payma düşürdü113. DQM V-də meyvə, üzüm, tütün, tərəvəz, kartof, bostan məhsuldarlığmm xeyli hissəsi şəxsi yardımçı təsərrüfatlar hesabma əldə olunmuşdu. 1970-1985-d illərdə yeni maddi-texniki bazaya və sənaye xarakterli texnologiyalara əsaslanaraq DQM V-də kənd təsərrüfatının üzümçülük, taxılçılıq, tərəvəzçilik, meyvəçilik və digər sahələri dinamik inkişaf etmişdi. Bu inkişafı aşağıdakı cədvəldən də aydm görmək olar (bütün kateqoriyalardan dövlət kənd təsərrüfatı məhsulları satışı)114. Məhsulun növləri Ölçü vahidi 1970 1975 1980 1985 Uzüm M in ton 34 103 136 142 Tütün Ton 253 232 338 412 Pambıq Ton 2691 2112 - - Taxıl M in ton 8,7 10,4 10,5 11,8 K a rto f Ton 335 748 405 603 Tut Ton 3758 4766 5195 6894 Meyvə M in ton 3,7 4,9 5,3 5,6 Tərəvəz M in ton 1,7 3,5 4,8 5,0 331 Heyvandarlıq DQMV-nin qabaqcıl kənd təsərrüfatı sahələrindən biridir. Vilayətdə istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullanmn 43 faizi heyvandarlıq təsərrüfatlannm payına düşmüşdür115. 1970-1985-ci illərdə Dağlıq Qarabağda heyvandarlıq dinamik inkişaf etmişdir. Dağlıq Qarabağ, ümumrespublika əmək bölgüsündə ət, süd, üzüm istehsalmda ixtisaslaşmışdır, respublikada bu məhsujlann istehsalınm ümumi həcmininin təqribən 10 faizi Vilayətin payma düşürdü. DQM V Azərbaycan SSR-in iri heyvandarlıq regionu olmuşdur. Regionda heyvandarlığm inkişafı Azərbaycan hökümətinin və dövlətimizin başçısı H.Ə.Əliyevin həmişə diqqət mərkəzində olmuş, onun məqsədyönlü rəhbərliyi nəticəsində Dağlıq Q arabağda heyvandarlığm inkişaf yolu, ixtisaslaşma və təmərgüzləşmə, sənaye təməlinə keçid və sair tədbirlər bu inkişafa böyük kömək etmişdir. 70-ci illərdə DQMV-də sənaye tipli 7 iri təsərrüfatlararası və kolxoz heyvandarlıq kompleksi, 20 yem sexi tikilib istismara verilmiş, heyvandarlıq binalarınm tikintisi, yenidən qurulması və yeni texnika ilə təchiz olunması sahəsində geniş proqram həyata keçirilmişdir. Bəhs etdiyimiz dövrdə, suvarılan örüş, otlaq sahələri xeyli artm ldı. Belə ki, 1970-ci ildə suvarılan otlaq sahələri 234 hektar idisə, 1971-ci ildə 577 hektara çatdı116. 1971-1975-ci illərdə E)QMV-də ictimai fermaların tikintisi xeyli genişləndirildi. Belə ki, həmin illərdə 12,6 min yerlik iribuynuzlu m al-qara tövləsi, 10,7 min yerlik donuzçuluq, 33 min yerlik qoyunçuluq və 64 min yerlik quşçuluq ferm alan tikilib istifadəyə verilmişdir117. Zoobaytarlıq xidmətinin təkmilləşdirmək, mal-qaranm cinsini yaxşılaşdırmaq, yem bazasmı inkişaf etdirmək, heyvandarlıq sahəsini ixtisaslı kadırlarla təmin etmək üçün xeyli iş görülmüşdür. 1976-1980-ci illərdə Azərbaycan hökümətinin ayırdığı xüsusi vəsait hesabma DQMV-nin kolxoz və sovxozlarda sənaye xarakterli texnologiyaya əsaslanan mexanikləşdirilmiş heyvandarlıq fermaları: 11810 yerlik iribuynuzlu mal-qara ferması, 31000 yerlik donuzçuluq, 131000 yerlik qoyunçuluq, 22000 yerlik quşçuluq fermaları tikilib istifadəyə verilmişdir118. 1970-ci illərdə Dağhq Qarabağda heyvandarhğm inkişafı üçün onun yem bazasmm möhkəmləndirilməsi istiqamətində tədbirlər həyata keçirilirdi. 332 Təsərrüfatlarda yeni yem bitkiləri — qarğıdalı, çuğundur, yerkökü, yonca, arpa və sair əkilməyə başlandı. Suvanlan yem bitkilərinin sahəsi 2 dəfə genişləndirildi. Həmin sahələr üzvü və mineral gübrələrlə təmin edildi. Azərbaycan höküməti ot əkin sahələrindən onun biçilməsi, bağlanması, daşmması üçün D ağlıq Q arabağ təsərrüfatlannı tam texnika ilə təmin etdi. O t tayalannı saxlam aq üçün çardaxlar və silos quyuları tikilib istifadəyə verildi. 1965-ci illə müqayisədə 1980-ci ildə yem əkini sahəsi 38,5 faiz, yem bitkilərinin istehsalı isə 63,6 faiz artd ı1'9. Aparılan tədqiqatlardan məlum olur ki, heyvandarlığm inkişafında yem bazası 70-75 faiz rol oynayır. O na görə də, bu sahəyə 70-ci illərdə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Sahələrə düzgün aqrotexniki qulluq nəticəsində yem bitkilərinin həcmi və məhsuldarlığı artm ışdır. 1975-ci illə müqayisədə 1981-ci ildə quru o t yığımı 4,2 min ton, senac 54,2 ton, küləş və saman 12,6 min ton, silos 10,3 min ton artmışdı. H ər hektardan götürülən məhsuldarlıq isə quru ot 28,4 sentiner, qarğıdalı və silos 63 sentiner, meyvəköklü bitkilər 109 sentner, arpa 15,2 sentiner olm uşdur120. Bu isə, 1970-ci illə müqayisədə təxminən 2-3 dəfə çox demək idi. 1976-1981-ci illərdə Azərbaycan höküməti Dağlıq Qarabağm heyvandarlıq təsərrüfatmda 15 yem .■*' sexi, 40 yem mətbəxi, 10 mexanikləşdirilmiş vitaminlərlə yemi qatışdıran sex tikilib istifadəyə verilmişdi121. Bütün bunlar, Dağhq Qarabağın kobcoz və sovxozlarmm heyvandarlıq təsərrüfatımn yem bazasınm tələbə cavab verən səviyyədə olmasını göstərir. 1970-1985-ci illərdə Azərbaycan hökümətinin Dağlıq Qarabağda həyata keçirdiyi tədbirlərdən biri də heyvanların cins tərkibinin yaxşılaşdırılması və təsərrüfatları mütəxxəsislərlə təmin etməkdən ibarət idi. Təkcə, 1970-1975-ci illərdə kənd təsərrüfatm da çalışan mütəxəssislərin sayı 30 faiz artdı. 1975-ci ildə DQM V-nin təsərrüfatlarm da 70 kolxoz sədri, 13 sovxoz drektoru, 11 ayrıca fəaliyyət göstərən ferma müdri, 55 aqranom , 43 zootexnik, 85 baytar, 245 ferma briqadiri, 27 injiner-texnik işləyirdi122. A parılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, DQM V-də çalışan ali və orta ixtisas təhsilli mütəxxəsislərrin sayı ümum respublika səviyyəsində birinci yerdə dayanmışdır. Yüklə 48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|