AZƏrbaycan milli elmlər akademi­yasi­ folklor institutu ­­­­­­­­­­­­­­­­­ ZÜMRÜd məNSİmova zaqatala

III FƏSİL
ZAQATALA AŞIQ MÜHİTİNDƏ

DASTANÇILIQ ƏNƏNƏSİ
Ənənəvi dastanların Zaqatala variant­la­rı
Zaqatala aşıq mühitində tənbur və saz ifası ilə yanaşı, tən­bur­çular və ustad aşıq­­lar tərəfindən deyilən klassik dastanlarımız da mövcud olmuşdur. Zaqa­ta­la aşıq­la­rı­nın repertuarında vaxtı ilə işlənmiş das­tanların zamanında yazıya alınmaması sə­bə­bindən bir çoxu günümüzə gəlib çıxmamışdır. Buna bax­ma­ya­raq, əldə etdi­yi­­miz mə­­lumatlar, materiallar və hətta XX əsrin sonlarında belə, yeni dastanların ya­ran­­­ma­sı mühitdə həmin tarixi ənənənin çox güclü ol­duğunu sübut edir. Həmin das­­­tanları klassik das­tan­ları­mı­zın Zaqatala variantları da adlan­dır­maq olar. Düz­­­­dür, bu gün Aşıq Məhəmmədin, Aşıq Arazın, Molla Cuma­nın yaşayıb-yarat­dı­­ğı dövr­­lər­də olduğu kimi, das­tançılıq ənənəsi Zaqatala aşıq mühitin­də özünün yük­­­sək inkişaf prosesini keçir­mir. Əksinə, bu ənənə demək olar ki, zəifləmişdir. Tə­bii ki, bu ənənənin əvvəlki dövrlərə nəzərən zəif­lə­məsi, texniki inkişafın zən­gin­li­yin­­dən də irəli gəlir. «Dövrün tələblərinə uyğun olaraq aşıq yaradıcılığı müx­tə­lif za­­man kəsiyində parlayıb çiçəklənən və süquta uğrayan dövrlərini yaşamışdır. Za­man keçdikcə bu sənət növünün mövzu dairəsi də­yişməklə yanaşı, onun bədii ifa­də vasitələri də dəyişmişdir” (68, 4). Ustad sənət­karlardan olan Əliabadlı Camalın, var­­­xiyanlı Mə­də­tin, Səadəddinin dediklərinə əsasən, vaxtilə, yəni XX əsrin 70-80-ci illərəinə kimi ayrı-ayrı yer­lər­də aşıq və tənburçuların məc­lis­ləri quru­larmış. Hər aşığın günlərlə danışdığı dastana görə mü­kafat­lan­dırırdılar. Tənburla qurulan das­­­tan məc­lis­lə­ri­nə isə «yığ­nax» deyərdilər. Sazla qurulan das­tan gecə­lə­rində xü­su­­­si ola­raq əv­vəl­cə­dən hazır­lanmış gənclər kosa paltarı geyinər, aşıq yorulan­da onu meydanda əvəzləyər, camaatın yorğunluğunu və diqqətini öz oyunbaz hərə­kə­t­­lə­ri­nə, məzəli söhbət­lərinə cəlb edərdilər. Bu gənclər özlərini tanınmaz gör­kə­mə salar, üzlərinə müxtəlif heyvan dərisindən maskalar taxar, əyinlərinə qadın pal­­­tarı geyinərdilər. Bu gün isə, təəssüf ki, həmin ənənə unudulmuş və aradan çıx­­­­­mış­dır. Belə məclislər, demək olar ki, təşkil olunmur. Bu ənənənin bir sıra ele­ment­­­­ləri yalnız Qurban bayramı adətlərində yaşamaqdadır.

Zaqa­tala aşıqları­nın das­­tan yaradıcılığı bu günə kimi öyrənil­mə­­mişdir. Görkəmli tədqiqatçı Badalov dastan məclislərində bu xüsu­siy­­yətlərin olmasını regi­o­­nal çalarla bağlamışdır (133, 154. 134, 134). Tədqiqat za­­manı Azərbaycan das­tan­la­rı­nın bəzi­lərinin Zaqa­tala variantlarına təsadüf et­dik. Bun­lar­­dan «Novruz və Qən­dab», «Soltan-Qəndab», «Abbas və Gülgəz» das­tan­­larının adlarını çəkmək olar. Orta əsrlərdən boy alıb gələn bu sənət, sufi-tək­kə oca­ğından qidalanan dastançılıq ənənəsində özünün ən yüksək zir­vəsinə çat­mışdır. Aşıq sənətinin bir qolu olan dastançılıq ənə­nə­sinin bəzi məziyyətləri bu ənə­nənin ür­­fana bağlı olduğunu sübut edir. Prof. H.İsmaylov aşıq sənətinin mən­şə­yi ilə bağ­­lı yeni konsepsiyasında gös­tə­rmişdir ki, aşıq sənəti sufi-təkkə ocağında yaran­mış­dır. Təsəvvüf simvolları və obrazları sənətka­rın şeirlərin­də, xüsusilə onun yarat­dı­ğı dastanlarında yaran­mış­dır (52, 160-162; 53, 50). Amma çox təəssüf ki, Aşıq Məhəm­­mədin, Aşıq Əzi­min, Ziyəddinin el məclislərində söy­lə­dikləri das­tan­lar müəy­yən səbəblərdən günü­müzə qədər gəlib çatma­mışdır. Aşıq Camaldan ya­zı­ya aldı­ğımız «Novruz-Qəndab» möv­cud klas­sik dastan­ları­mızın variantıdır. Bu dastan əski for­masından müəyyən qədər çıxmış və aşıq onu öz is­tə­di­yi for­ma­ya salmışdır. Dastan klassik ənənədə olduğu kimi us­tadnamə ilə başlamış və duvaq­qapma ilə bitmişdir. Sadəcə hadisələrin zaman və mə­ka­nı fərqlidir, impro­vi­zəçilik fərqli xüsusiyyətlər meydana çıxar­mış­dır. Bütün bu xü­susiyyətləri nəzərə alan prof. R.Rüs­təm­zadə Şifahi xalq ədəbiy­ya­tı­­mı­zın ən monumen­tal nümunəsi das­tan adlandırmışdır (102, 4).

Aşıq sənətinin bir qolu olan dastançılıq ənənə­sinin özü aşıq sənətinin ürfana bağ­­lı olduğunu sübut etmişdir. Zaqatala aşıq mühitində topladığımız das­tan­ları iki ye­rə ayırmaq olar:

1. 
   Azərbaycan dastanlarının Zaqatala va­riant­­ları.
   
2. 
   Müəllifi məlum olan, avtobioqrafik səciyyəli regional das­tanlar.
   

Birinci qrupa aid olan iki dastanın birini Əliabadlı Aşıq Ca­mal­dan yazıya almış, digərini isə Bəhmədli Aşıq Cahangir Dal­ğının arxivindən əldə etmişik. Am­­ma təəssüf ki, Aşıq Məhəmmə­din, Aşıq Arabın, Sarəcin, Ziyəddinin məclis­lər­­­də söylədikləri «Şah Məsun», «Sarının», «Şahzadə Yetərin» dastanları müəy­yən­ səbəbdən günümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Əliabadlı Aşıq Camaldan yazı­ya aldığımız «Novruz-Qəndab» dastanın Zaqatala variantı hesab oluna bilər.

Görkəmli folklorşünas alim T.Fərzəliyev aşığı saz məclisinin əsas aparıcısı, das­tanı isə ən zəngin repertuar yaradıcılığı hesab etmişdir (32, 171). Aşıq das­tanın müəy­yən hissələrinə öz yara­dıcılığı baxı­mın­dan yanaşmışdır. Hadisələr arasında yer adları və zaman fərqi özünü tez-tez göstərir. Biz müxtəlif mənbə­lərdə «Nov­­­ruz-Qəndab»ın bir sıra varin­t­larına təsadüf etdik. Am­ma Za­qatala varian­­tı mövcud variantlardan çox fərqlidir. Mövcud va­riant­­­lar­dan fərqli olaraq bu variantda dastan obrazlarının adları da fərqlənir. Kərim paşa, Səlim paşa kimi, Novruzun anası Zeynəb, Züleyxa kimi, Gülşən Güləndam kimi verilmişdir. Za­qa­­tala aşıq mühitində dastan bir qayda olaraq ustad­na­mə ilə başlayıb duvaq­qap­ma ilə bitir. «Novruz-Qəndab»ın spesi­fik­li­yini şərtləndirən xüsu­siy­yət­lər­­dən biri də budur ki, burada Novruz nəzir-niyazla, qurbanla dünyaya gəlmiş uşaq­­dır (78). Dastanda qeyd olu­nur ki, Xızırın sözünə əsasən, dünyaya gələcək uşa­­ğın adını Novruz qoyurlar. Məclislərin birində eşqdən, həqiqi sevgidən söz sa­lan aşığın söhbəti Novruzun halını pərişan edir. Su kənarında tut ağacının altın­da yatır, yuxuda övliya­lardan biri ona eşq badəsini içirir. Beləcə hadisələr bir amal – saf məhəbbət uğrunda cərəyan edir. Prof. P.Əfəndiyevə görə, məhəbbət das­­tan­larında vəfa, eti­bar, eşqinə sadiqlik, təmiz ülvi, qibtə ediləcək məhəbbət ön pla­na çəkilmişdir (36, 178). Mühitin maraqlı xüsusiy­yət­lərindəndir ki, dastanın bu va­riant­ında, pay verən, Haq-təalanın buyruğuna əməl edən Xızırdır. Çünki abi-köv­sə­rin müqəddəs nurunu Allah payı olan butanı, əvəzsiz qüvvəni və ucalığı haqq aşığına ver­mək qüd­rətinə yalnız Xızır malik ola bilər. Butanın məhz Xızırın, Qırxlar piri­nin, Əlinin, dərvişlərin verməsi, bu şəxslərin Allah dərgahına yaxın olması, Allah el­­çisi olması ilə əlaqəli idi. Xalq rəvayət­lə­ri­nin əksəriyyətində Xızır Nəbini müx­tə­lif funksiyalarda  yol gös­tə­rən, gələ­cək­dən xəbər verən, xilasedici, yolundan aza­nı yoluna qaytaran, yazın gəlişindən soraq verən və nəhayət, aşiqi məşuqu­na ye­ti­­rən, Haqq dərgahından enmiş müqəd­dəs şəxs kimi görürük. Aşıq Novruza buta­nı verən də həmən Xızırdır. Yoxsulları varlı edən, kimsəsizlərə dayaq olan, çarə­siz­lərin dərdinə çarə tapan, yarı yarına qovuşduran da Xızırdır. Xızır əvvəl­dən sonadək Nov­ruzun arxasında durur. Ona ən ağır, ən kədərli anlarında kö­mək olur. Bu variantda Göyçə variantından fərqli olaraq, qəhrəman yalnız Alla­hın əm­ri, Xızırın vasi­tə­çi­liyi ilə buta verilən Qəndaba sadiq qalır. Novruz nə ona sa­hib du­ran Tacir Məhəm­mədin qızı Gülən­damı, nə də Kəllə­gözün əsarətindən qur­­­ta­r­dı­ğı­ gözəl Şahna­zı alır. Onlara bacı gözündə baxır, Gülən­damla olan deyiş­mə­sində öz fikrini belə bildirir:

Gülərüzlü Güləndamım,

Qoy qorusun Xudam səni.

Nazlı yardan aralıyam,

Qoy qorusun Xudam səni (78).

O, hər iki gözələ sonuna kimi dayaq olur. Mövcud variant­larda isə Qənda­b­la yanaşı digər iki gözələ də aşiq olur və onların hər ikisini alır. «Buta verilən şəxs yal­­nız öz butasına sadiq qal­malı, onun uğrunda hər əzaba, hər çətin­li­yə sinə gər­mə­­yi ba­car­malıdır. Prof. M.Cəfərli qeyd etmişdir ki, butavermə das­tan­lar­da təsəvvüfi-ür­­fa­ni məsələdir (27, 75).

Maraqlı xüsusiyyətlərdən biri də budur ki, digər variantlar­dan fərqli olaraq bu­rada, Novruza buta baharda – təbiətin oyanan vaxtı, tut ağıcının altın­da­ ya­tar­­kən verilir. Ağac təbiətin, yaşıllı­ğın, baharın və yaşayışın rəmzidir. Xızırın əli­nin nuru, şəfası ilə Novruz baharda, təbətin oyandığı vaxtda dünyaya gəlir. Ağ ge­­yim­li Xızır Səlim paşanın yu­xusuna gəlib deyir: «Bir oğlun ola­caxdı, adı­nı Nov­­ruz qoyarsız». Təsadüfi deyil ki, prof. M.Seyi­dov da butanı dünya ağa­cı­­nın, kos­mosun yaradıcısı olduğu mifin atri­butu, əlaməti hesab etmişdir. Qeyd etmişdir ki, «bu­­ta gənclərə ve­rilərkən onlar bir-birini sevməlidirlər ki, yeni ailə yaransın. (104, 131). Bu­ta­­sının arxasınca gedərkən qəhrə­manın qarşılaşdığı ma­neələrə, çə­tin­­lik­lə­rə böyük inamla sinə gərməsi təbii ki, ərənlərin, müqəddəslərin tövsiyyəsi ilə qo­yu­­­­­lan adın mifoloji görüşlərlə bağlılığı və sakral gücü ilə əla­­qə­dar­dır. Prof. M.H.­Təh­­­masib buta verməni iki gəncin bir-birinə baxmaq, sevişmək, son­ra da görüş­lə­ri­­nin qanuni­ləşdirmə tədbiri, bir yaradıcılıq priyomu hesab et­mişdir (118, 5).

Vəzir obrazı mövcud variantlardan fərqli olaraq, mənfidir. Şahın var-döv­lə­ti­­ni ələ keçirmək üçün Novruzu Kəlləgözlə savaşa çıxardır. Sonda Novruzun bir­cə ahı ilə vəzir xəstəlikdən dünyasını dəyişir. Bu xüsusiyyətə digər variantlarda tə­sa­­­­düf etmirik. Göyçə variantında vəziri şahın hərəkət­lə­rinə qarşı çıxan, onu düz yo­­la sövq edən müsbət bir obraz kimi tanıyırıq. Dastanda öz əksini tapan şeir nü­mu­nələrində regionla bağlı yer, pir, övliya adları verilir ki, bu da dastanın regi­o­nal variant mənsub­lu­ğundan irəli gəlir. «Novruz anası Züleyxa ilə halal-hüm­mət elə­­yib deyir:

Mən qurvanam Yel babanın pirinə,

Qoy bizi yetirsin muradımıza.

Atam bağışlasın gözəl yarıma,

Anacan, izn ver mən gedər oldum (78).

Göründüyü kimi, burada Yel baba piri Zaqatalada mövcud olan bir pirdir. De­yilənlərə görə, bu pir aşiqləri məşuquna yetirən, müqəddəs bir yerdir. Das­ta­nın Zaqatala variantı dilinə, toponimi­kasına, məzmununa görə tam fərqlidir. Dil, ləh­­­cə xüsusiyyətləri­nin gözlənilməsi baxımından bir nümu­nəyə diqqət edək: «Nov­­ruz görüy ki, çovan honun əlinnən qızdarı almax isdiyi, başdıyır di­ma­ğa ki, çovan qardaş, gəl çıx görax meydana yimax nə yimaxıy­dı, gör dimax nə dimax­dı».­ Bu xüsusiyyət sənətkarın dastana yaradıcı baxı­mından yanaşmağın­dan irəli gə­lir. Təsadüfi deyil ki, Prof. M.H.Təh­ma­sib şifahi xalq ədəbiyyatımızın mühüm janr­la­rın­dan olan dastanların yaranması və əsrlər boyu yaşamasında us­tad aşıq­la­rın xidmətinin əvəzsiz olduğunu qeyd etmişdir (118, 3).

Dastan Novruzla Qəndabın toy məclisi ilə sona yetir. Digər iki qızı isə Nov­ruz öz əmisi oğlan­larına verir. Göründüyü kimi, bu variant digər variant­lar­dan ta­­ma­milə ayrılır. Göyçə variantında Novruz hər üç qızı alır. Digər tərəfdən bu variant­da hadisələrin axarı müəyyən baxımdan nağıllarda olduğu kimidir. Prof. P.Əfən­diyevə görə olmuş hadisələrin təsvirindən düzələn dastanları na­ğılla yaxın­laş­dıran ümumi cəhət müəyyən tarixi hadisə, əhva­latla bağlıdır (36, 177).

Göyçə variantlarından birində bülbülün cəfa­sını, qızılgül uğrunda canını fə­da etməsi Novruzu qəhər­­ləndirir (112, 864). Maraqlı xüsusiy­yət­lər­dəndir ki, bu­ra­da bülbül haqqında deyi­lən hər variantda bir başqa formada verilmişdir. Zaqatala varian­tında isə Aşıq Mədətin «Bülbül» qoşması qeyd olunmuşdur. Bu çox təbii ki, dastanın regi­o­nal çalar­ların­dan və dastançının sənətkarlıq xüsusiyyət­lərindən irəli gəlir:

Bahar fəsli gəldi, güllər açıldı,

Budaqdan budağa qondu bülbülüm.

Mayıl oldu gülün təravətinə,

Eşqi məhəbəti qandı bülbülüm (78).

Zaqatalada tənburla söylənilən dastanlar içə­ri­sində «Novruz-Qəndab»a da təsadüf edirik. Tənburçu Şabanın söylədiyinə görə, dastan variat­ın­da Novruz Allahdan bəxş olunan butasına sonuna kimi sadiq qalır. Təbii ki, bu Haq­qı-təalanın istəyi, müqəddəslərin xeyir-duası ilə olur. Təsəvvüfün dörd mər­hə­­­lə­sindən ke­çib haqqa qovuşan aşiqlə qəhrəmanın öz butasına yetişməsi paralel bir inkişaf prosesindən keçir. Ruhən Haqqa bağlı olan, ondan gələn buyruğa əməl edən, yalnız buta­sına sadiq qalan Novruz müqəddəs Xızırın əli ilə eşqin ca­mı­nı içir, nəfəsi ilə güc-qüvvət alır, onun köməyi ilə butasına yetişir. Allah eşqini, Al­­lah gözəlliyini sevdiyi gözəlin camalında görür. Ona yetişmək üçün hər maneə­dən uğurla keçir. Prof. H.İsmayılov Allaha qovuşmağın bircə yolu oldu­ğu­nu qeyd etmişdir: «Allahı özündə və özündən keçib dərk etmək. Bunu dərk etmək cəhdi, eşq vasitəsilə üzə çıxırdı» (57, 12). «Novruz və Qəndab» dastanı ənənəvi olaraq du­vaq­qapma ilə qurtarır. H.İbni, M.Həllac, «Kitab-ət-təvasin» əsərinin, «Ta-sin-Pənzin» babında yazır: «Sübhan olsun bütün dəlil­lər­dən uzaq­dır, onun sübutu qüvvətlidir, səltənəti qüd­rətlidir, ucadır, əzəmətlidir, uludur. Yolunun baş­lanğıcı və sonu bilinmir, ondan başqa onu tanıyan yoxdur. Əzəmətli və şərəf­li­­dir. Ruh­la­rın və bədənlərin yaradıcısıdır» (119, 48).

Zaqatalalı Cahangir Dalğın yaradıcılığında təsadüf etdiyimiz dastanlardan biri də sənətkarın yaratmış olduğu «Dağıstanlı Cahangirin das­ta­nı»dır. Bu das­tan­da baş verən hadisələr, əsasən, Dağıstan elində cərəyan edir. Göstərilir ki, Da­ğıs­tanlı Əziz şahın oğlu Cahangirə su kənarında yatar­kən buta verilir. Buta­nın ar­xasınca Misirə gələn Cahangir çox böyük sınaqlardan keçdikdən sonra öz bu­ta­sı Mələksimaya yetişir. Burada baş verən hadisələrin məkanı müx­tə­lif­dir. Das­tan tam şəkildə klassik ənənəyə uyğundur və ənənəvi olaraq üç ustad­­na­mə ilə baş­­layır. Maraqlıdır ki, sənətkar dastana zaqatalalı Aşıq Mədə­tin ustad­na­mə­si ilə başlayır. Bu təbii ki, regional çalarlar­dan irəli gəlir:

Arif olan qədir bilib qanana,

İnci saçar, yayıb gedər nə olsun.

Şeytan əməlinə, xain sözünə,

Qanmayanlar uyub gedər, nə olsun (78).

Dastanda qəhrəmana müqəddəslərin əli ilə ­buta verilməsi, onun butasına ça­tın­ca qarşılaşdığı maneələr, nəhayət, öz butasına ye­tiş­məsi ənənəyə uyğundur. Das­­tanda qəhrəmanın köməyinə ça­tan, onu çətinlikdən qurtaran ağbirçək nənə­lə­rimiz olur. Bu das­tanda köməkçi obraz kimi Leyla nənənin özünəməxsus dəyəri var­dır. Onun Cahangirə bu­ta­sına yetişməkdə çox böyük köməyi dəyir. Sonluq klas­­sik ənənədə olduğu kimi müsbətdir və duvaq­qapma ilə bitir.

Bu mühitdə bir sıra «Tahir və Zöhrə» «Şah İsmayıl» dastan­ları da vardır ki,­ təəs­­süf ki, onları tam şəkildə əldə edə bilməmişik.

Beləliklə, məlum olur ki, klassik dastanların Zaqatala va­riant­ları bir sıra baxım­dan maraq doğurur. Bu dastanları söyləyən sənət­karlar das­ta­na yara­dıcı baxımdan yanaşmış, dil-ləhcə xüsu­siy­yətləri əvvəl­dən sonadək gözlənilmişdir. Nəticədə məlum olur ki, dastan­lar nə­sildən-nəsilə ötürülür və söy­lə­yə­nin baca­rı­ğın­­dan, süjetin təfsilatını, rənga­rəng poetik obrazları yaddaşına köçür­mək qa­bi­liy­­­yətin­dən asılı olaraq dəyişikliyə məruz qalır. Şifahi yara­dıcılığın qoru­nub sax­lan­­masında, onun bədii məziyyətlərinin zən­gin­ləş­mə­sində xalqın mənə­vi sər­vəti­nin keşiyində du­ran xalq das­tançılarının xid­mə­ti böyükdür.

Mühitdə yaranan dastanlarda məkan və ad dəyişik­liyinə tez-tez təsadüf edi­lir. Buta vermə motivi klassik dastanlarımızdan fərqlidir. Bütün bu xüsu­siy­yət­lər onu göstərir ki, Zaqatala aşıq mühi­ti­nin az öyrənilməsi səbibin­dən dastan­ları­­mı­zın­ əksə­riy­yəti tam şəkildə günümüzə çatmamışdır. Topladı­ğımız mövcud das­­tan­lar­ isə mühit haq­qında tam şə­kil­də təsəvvür oyadır.

Regional dastanlar
Zaqatala aşıq mühitində ustad aşıqların özlə­rinin yaratdıqları dastanlara da təsadüf edirik. Bu dastanlarda mühitə məxsus adət-ənənələr, burada yaşayan in­sanların məişət həyatı yaradıcı boya­larla canlandırılır. Bəzi folklorşünas alim­lə­rimiz Azər­bay­can aşıq­larının dastan yükünü onların epik reper­tuarının əsası he­sab et­miş­lər (24, 34). Aşıq Mədətin dastan yaradıcılığı özünəməxsus xü­su­siy­yət­lə­ri ilə seçilir. Onun «Aşıq Mədət və Gülzar», «Aşıq Mədət və Taleyin dastanı», «Aşıq Mədət və Bəhrinazın dastanı» xüsusi məharətlə yazılmışdır. Das­tan ənənəyə uy­ğun olaraq, us­tad­namə­lərlə baş­la­yır və bu ustad­namələrdə dastanın mövzusu açıqlanır:

Mədət, başın üstə gətir çən, duman,

Haray salıb heç eyləmə ay-aman.

Gecə-gündüz quşlar oxuyan zaman,

Özünü görməmiş ona sar demə (78).

Dastanın süjet xətti belədir: İpək sarıyan qurdun yemi qur­tardığından Aşıq Mədət kolxo­zun yarpaq almağa gedən maşın­larından birinə əyləşib yarpaq üçün səfərə çıxır. Yarpağın tapıl­mama­sın­dan yara­nan dilxorçuluq Aşıq Mədəti kədər­lən­dirir. Ol­duğu Gülöyşə kəndinin küçələri­nin birində yoldaşlarından ayrı düşür. Qəfil bir həyətə gözü sataşır. Gər ağaclarını görüb sevinir, ev yiyəsini səsləyir. Qarşısına gözəl bir qız çıxır. Elə hər şey buradan başlayır. Qızın hər sözünə şeirlə cavab verən Aşıq Mədət özünə qarşı qızda bir maraq oyatmış olur. Beləliklə, gərgin süjet xətti davam edir. Gülzar biləndə ki, Aşıq Mədət, haqqında olan bü­tün məlumatları özündən yaxşı bilir, o zaman haqq aşığı olduğuna şübhə etmir. An­­caq anasının təkidi ilə onu sınağa çəkir. Aşıqdan təsadüfən gəlib düşdüyü kən­din adını soru­şur,­ özü haqqında tərif etməyi xahiş edir.

Mədət Gülöyşədə gördüyü qızı,

Yada salır doğanda dan ulduzu.

Hansı aşıq sevməz o xumar gözü,

Qələm qaşın, xalın necə gözəldir (78).

Bu dastanda klassik dastanlarımızdan gələn müəyyən ənənə gözlənilir. Müd­rik və müqəddəs bir qoca, aşığın dərdini duyur. Onu bir gün əvvəl yuxuda gör­dü­yü­­nü, aşıq olduğunu söyləyir. Aşıq görəndə ki, onu başa düşən, ona təsəlli ve­rən var, sazı sinəsinə alıb belə deyir:

Köçüb gedər belə karvan,

Gəlib haqdan hökmü fərman.

Cana şəfa, dərdə dərman,

Olar dünyada mömündən (78).

Ancaq müdrik qoca bu eşqin sonunda ayrılıq olacağını de­yərək, aşığın başı­na əl çəkmiş və qeybə çəkilmişdir. Bunu görən Aşıq Mədət sazı sinəsinə sıxmış və üzünü Gülzara tu­­taraq belə müraciət etmişdir:

Aşıq Mədət də bir candı,

Halım yaman pərişandı,

Sənsiz bahar zimistandı,

İnan Gülüzarım, inan (78).

Aşığın kədərli olduğunu görən Gülzar ona təsəlli vermək üçün deyir:

Gülzaram, bir fanaram,

Yar sınsa, mən də sınaram.

Səndən qabaq mən yanaram,

İnan Aşıq Mədət, inan (78).

Gülzar xanım eldə-obada tanınmış Rəmzi bəyin qızı idi. Ata­sı eşidəndə ki, qı­zı bir aşığı sevir, adam­larını göndərib onu kənd­dən çıxarmağı əmr edir. Bu və­ziy­­yəti görən Gülzar valideyn­ləri­nin üzünə ağ ola bilmir. Gülzarın çıxılmaz və­ziy­yə­tə düşdüyünü görən Aşıq Mədət sazı sinəsinə alır.

İnsan dərdə düşməz, sirdaşı gəlsə,

Üz gülər, ağlamaz yar üzü gülsə,

Bizdən Gülöyşəyə gələnlər olsa,

İldə bircə dəfə məni soruş yar (78).

Doqquz bənddən ibarət olan bu qoşma Gülzarı dərin xəyala daldırır. Ah çə­kib şamlar başına dolanan pərvanə kimi, gözlərindən süzülən yaşı al-qırmızı yay­lı­­­ğı ilə silərək deyir:

Cavan aşıq, pozma gəl bu sevdanı,

Güldürmə bu yolda dostu-düşmanı,

Tanıdığın, sevdiyin bu Gülzarı,

Bəzi vəfasıza sən tay eyləmə (78).

Atalar yaxşı deyib: «Yola nabələd olanın yanında gərək bə­lədçisi ola». Bu das­­­tanda Aşıq Mədətlə Gülüzar bir-birinə qovuş­murlar. Amma dastan həm bir sıra məlumatları vermək, həm də daha çox əhvalat xarakterli olmaq baxımından di­gər dastanları­mız­dan fərqlənir. Bədahətən söz deyən müdrik qocanın sima­sın­da Aşıq Mədət ən qabaqcıl və el arasında haqq aşığı olan Aşıq Hü­seyni xa­tır­ladır. Deyilənə görə, bu aşığın əvvəlcədən söz demək qabiliy­yə­ti hadisələri gör­mək, duymaq bacarığı, onun ata-baba­larının övliya, ziyarət yiyələri olması və hər şeydən öncə haqq aşığı olması ilə əlaqədardır. Düzdür, prof. M.H.Təhma­sib əsa­­sən, bu tipli dastanların rəva­yət xarakteri daşıdığını qeyd etmişdir (118, 21). Das­tan, hadisələrin baş verməsi, deyişmə, yuxugörmə, müqəd­dəs şəxsin aşığın başına əl çəkməsi, vali­deyn­lərin mane olması, lazımı mərhə­lələri aşma, və s. məqamlar ba­­xımdan klassik dastan­ları­mızdan müəyyən qədər ayrılır. Əsas məsələ budur ki,­dastanın yaradıcısı müəllifin özüdür. Dastançı müəllif öz adını aşıq-qəh­rə­ma­nın adında yaşat­maq üsuludan istifadə edir. Bu xüsusiyyət «Abbas-Pəri», «Qur­ba­ni», «Abbas və Gülgəz» dastan­larında da öz əksini tapır. Onu da qeyd edim ki, Zaqatala aşıq mühitinin tanınmış ustad aşıqlarından Aşıq Hüseyn haq­qın­da ölü­mündən sonra yaranmış «Aşıq Hüseyn» dastanı da rəvayət xa­rakteri da­şıyır. «Aşıq Mədət və Gülzar» dastanında yerli-yerində aşıq şeirinin müxtəlif şəkil­lə­rin­dən istifadə etmək bacarığı baxı­mından yüksək dəyərə malikdir. Aşıq Mə­dətin ya­ra­dıcılığında daha önəmli yer tutan dastanlardan biri «Aşıq Mədət və Ta­leyin das­tanı»dır. Bu das­tanda sənətkar öz həyatında baş vermiş ha­disələri müx­təlif yer­lərdə nəql edir, deyişdiyi aşıqlar apardığı məclislər, məktublaşdığı el şair­ləri haq­qında geniş məlumat verir. Avtobioqrafik səciyyə daşıyan «Aşıq Mə­dət və Taleyin dastanı» hadisələrin rəngarəngliyi baxımdan diqqət çəkir. Prof. M.H.Təh­­­masib dastan­ları üç qrupa ayırmışdır:

1. Qəhrəmanlıq

2. Məhəbbət

3. Ailə-əxlaq dastanları (116, 41-44).

Amma qeyd etdiyimiz dastanı bu qruplardan heç birinə aid etmək olmur. Das­­tandakı Tale Aşıq Mədətin kədərini, bütün həyat haqqındakı düşüncə­lərini din­­ləyən, yeri gələndə ona məsləhət verən, onu düz yola sövq edən yeganə rəmzi surət­­dir. Avtobioq­rafik səciyyə daşıyan bu dastanın sujet xətti də rənga­rəng və çox­­şaxəlidir. Əsas xətt Aşıq Mədət və simvolik obraz olan Talenin üzə­rin­də cərə­yan edir. Dastan, kompozisiya, obrazlar sistemi və dastan poetikası baxımından Azər­­baycan das­tançılığında orijinal hadisədir. Aşıq Mədətin yarat­dığı dastan ənə­­nəvi xalq dastanların­dan fərqlənən dastandır. Simvolik obrazlara üstünlük ver­­mək baxmından klassik ənənə ilə səsləşir. Dastan məhz bu xüsusiy­yəti ba­xı­mın­­­dan Şah İsmayıl Xətainin «Dəhnamə» əsəri ilə müəyyən baxımdan oxşarlıq təş­­kil edir. Hər iki dastanda qəhrəmanlar dər­dini simvolik obrazlarla bölüşür. «Aşıq Mədət və Talenin das­ta­nı»nda Aşıq Mədət və Tale simvolik obrazları əsas qəh­­­rəman­lardan hesab olunur. Bu dastana fərqli baxım­dan yanaşma tələb edir. Aşı­­ğın həyatında xoş gün­lər, ən yadda qalan görüşlər, dostluq, sevgi xatirələri sim­­volik obraz olan Ta­le­yə nəql olunur. Xüsusilə, Kəlbəcərli şair Bəh­mən­lə 1974-cü il may ayının 3-də Mingə­çe­vir­dəki görüşü və deyişmələri, 1979-cu il may ayı­nın 10-da şair Zöhrə ilə deyiş­mə­si, yüksək sənətkarlıq xüsusiy­yə­tinə malik olduğu üçün maraq kəsb edir. Bədahətən şeirlər deyən Zöhrə ilə bir təsadüf görüşü Aşıq Mə­dətdə ömrünün sonuna kimi xoş təssürat oyadır. Beləliklə, sənətkar öz ma­raq­­lı söh­bət­lə­ri əsa­sında yaşadığı öm­rün canlı bir port­re­­tini yaradır. Usta­dın Ta­­­le­yə nəql et­diyi əsas söhbətlərindən biri də dostu Zöhrə ilə olan görüş haq­dadır. Onların deyiş­mə­lərinə diqqət edək:

Zöhrə

Mən dili narıncı, yanmışam yaman,

Həqiqət əhliyəm sənin tək inan,

Sənsiz olsa əgər bir gün Varxiyan,

Xəzan dəymiş kimi solaram, qardaş.
Aşıq Mədət

Mədət, əhdü-peyman etdi sizinlə,

Şair sayağında gördün gözünlə.

Durram keşiyində telli sazımla,

Ölüncə qədrini bilərəm Zöhrə (78).

İyirmi bənddən ibarət olan bu deyişmədə Aşıq Mədətlə Zöh­rənin bir-biri­lə­ri­nə qarşı olan tam səmimi, dostluq münasibətləri əks olunur. Bu dastan folk­lor­şü­­nas alimlərimiz üçün gərəkli bir mənbə olacaqdır.

Ustadın «Aşıq Mədətlə Bəhrinazın dastanı» klassik dastan­çılıq ənənəsinin bü­­­tün forma və məzmun xüsusiyyət­lərini özündə əks etdirir. Mətn üç ustadnamə ilə başlayır və duvaqqapma ilə bitir. Ustadnamələrin hər üçü («Dilbərim», «Eldir», «Gö­­zəl») dastanın məzmununa uyğun tərzdə ol­maqla yanaşı, həm də Za­qatala aşıq mühitinin sənətkarlıq spesifikasından soraq verir. Prof. M.H.Təhmasib mə­həb­­­­bət dastanlarının struktur vahidləri kimi, ustad­namə, dastanın özünü və son­da­­­kı duvaq­qap­manı göstərərək qeyd etmişdir ki, ustadnamələrdə deyilmiş hik­mə­ta­miz aforizmlər el müdrikliyindən irəli gəlmiş­dir. İnsanlarda xeyir­xahlıq, mərdlik, lə­ya­­­qət, halalıq kimi insani keyfiy­yətləri yaratmaq məqsədi daşı­mışdır. (116, 62-63). Bu ba­­xımdan dastanda verilən ustadnamələr maraqlıdır. «Eldir» rə­dif­­li us­tad­na­mə­dən bir parçaya diqqət edək:

Aşıq, uyma sara, ayrılma eldən,

Sənətkarın ata-anası eldir.

Büdrəyib yıxılsan qocalığında,

Qolundan qaldırıb tutası eldir (78).

Amma burada klassik dastanlarımıza nəzə­rən mifik obrazlar azdır. Bunun sə­­­bəbi onun­ müasir dövrdə yaranması ilə əlaqədardır.

Bu dastanın digər variantında Aşığın Bəhri­naz­la evliliyi gös­tərilir. Aşıq bu das­­­tanı gördüyü real faktları əsasında yaratmışdır. Amma Aşıq Mədətin da­ğıs­tan­­lı Bəh­ri­­nazla evliliyi həqiqət deyil­dir. Aşıq Mədətin özünün dediyi kimi, bu ev­­li­lik ustadın arzuları, qurduğu xəyal­la­rı, uydur­ma­la­rıdır. Onun bu arzusu an­caq dastan­da gerçəkləşir. Prof. M.H.Təh­masib dastan yara­dı­cı­lı­ğı­ haqqında olan mə­­qaləsində qeyd etmişdir ki, «aşıq tərzində yazan şair özü haqqında das­tan qoşur. Bu­­­rada süjetin doğurdan da baş vermiş real hadisə, yaxud uydur­mamı, real sev­gi­­mi, yaxud xəyali surətmi olub-olmaması bir o qədər də əhəmiyyətli deyildir. Əsas məsələ budur ki, belə dastanların qəhrəmanı onu yaradan dastançının özü­­dür» (115, 10-15). Dastan boyu ənənəyə uyğun aşığın yuxu­gör­mə, qız arxasınca getmə, bu yol­da qarşılaşdığı maneələri və nəhayət, qazandığı uğurları izləyirik. Ha­disələr əsa­sən, Dağıstan və Azərbaycan­da cərəyan edir. Am­ma burada das­tan­­çı aşıq bə­zən ənə­­nədən, möv­zu­dan uzaqlaşaraq başqa bir aləmə düşür. Müəy­yən qə­dər avto­bio­­q­ra­­fik səciyyə daşıyan bu dastan sənətkarın Dağıstan səfərində yaranmışdır. Yuxu­da gör­­düyü butasının arxa­sınca gedir, Dağıstan elinə çıxan aşığı bir ağsaqqal evinə qo­­naq aparır və əsas macəralar da bundan sonra başlayır. Yu­xa­rıda qeyd et­di­yi­miz­ kimi, dastanda yuxugörmə motivi başqa dastanlardan fərqlidir. Əgər «Nov­ruz­-Qəndab»da, «Abbas-Gülgəz»də qəhrə­man­lara bu­ta­nı ərənlər, dər­viş­lər­ müəy­­­yən üsullarla verirsə, bu­ra­­da isə qəhrəman yuxuda dağ­lar­la ünsiyyət qurur və qeybdən səda eşidir. Ona butasının dağıstanlı Bəh­ri­naz oldu­­ğu deyilir. Görün­dü­­­yü kimi, burada buta verən şəxsin surəti bəlli deyil, onun sadəcə səsi eşidilir. Tə­bii ki, bunun əsas səbəbi müqəddəs şəxs­lərə böyük hörmətlə və onlara əlçat­maz bir varlıq kimi baxmasından irəli gəlir. Digər tərəfdən Aşıq Mədət şeir­lə­rin­də dağları özünə həmişə arxa-dayaq hesab etmiş, bütün sirlərini, acısını, sevgisini, iz­tirablarını onunla bölmüşdür. Dastanda qəh­rə­man­lara buta­nın yuxu vasitəsilə mü­qəddəslərin verməsi xüsusi bir anlam kəsb edir. Təbiətin rəmzi olan Xızır gənc­lərə buta verməklə, onlara yeni həyata hazır­lı­­ğın, saf, təmiz eşqə başlanğıcın, sa­diq­liyin, səbrin təməlini qoymaqda yardımçı olur. Bununla qəhrə­man bir sıra giz­li sirlərdən xəbərdar olur, olub-keçənlərdən xəbər­vermə bacarığına da malik olur. Folklorşünas alimlərimizdən olan prof.­ M.­Seyi­dov doğru olaraq buta al­mağın, haqq aşığı olmağın mifik inamlarla bağlılığı qənaətinə gəlmişdir (114, 130-135). Prof. H.İsmayılov da aşıq sənətinin mənşəyi ilə bağlı konsepsiyasında butaya ila­hi eş­qin simvolu kimi yanaşaraq qeyd etmişdir ki, «buta istiliklə, odla, günəşlə, dünya ağa­cı ilə bağlı mifoloji məna daşıyan sözdür, nurlu, odlu içkidir. Məhz bu baxım­dan­ butanı müqəddəslərin əli ilə alıb içən şəxs ya aşıq olur, ya da aşiq olur» (52, 118). Folk­lor­şünas alim Füzuli Bayat «Məhəbbət (Eşq) dastanları» mə­qalə­sin­də butanı haqq vergisi adlandırmışdır. «Vergi alan butanın butaya qo­vuş­ma­sı aşiqin haqq ilə haqq olmasıdır» (44, 133). «Aşıq Mə­dət və Bəhrinazın dastanın» da buta verən müqəddəs şəxs əslində gö­rünmür, qəhrəmanın yal­nız dağlarla ünsiy­yəti verilir. Qeybdən səs gəlir ki, ona sən­gər bulağının suyundan bir saat ərzində içməyi buyrulur. Deyilir ki, sudan iç­məz­dən öncə qəhrəman sevgilisinin əksini görəcək. Gördüyü gözəl dağıs­tan­lı Za­hid­­xan ağanın qızıdır. Onu qəh­rə­mana buta verirlər. Göründüyü kimi, buta­ver­mə burada klassik dastanlardan fərqlidir. Qəhrəman yalnız qeyb­dən­ gələn səsin buy­­ruğu ilə hərəkət edir və sonunda uğur qazanır. Hadisələ­rin bu cür cərəyan et­mə­si çox təbii ki, sənətkarın təxəyyülünün məh­suludur. Çünki heç bir klassik das­tan­da bu üsulla buta veril­mir. Prof. İ.Abbaslı “Azərbaycan dastanları” kitabının mü­qəd­dimə hissə­sin­də qeyd etmişdir ki, «dastan yaradıcılığı real həyat hadisələrini təcəs­süm etdirməklə bərabər, dastan­çının öz fan­ta­zi­ya­sının gücündən də istifadə olu­nur». Müəllif onu da qeyd edir ki, das­tan­çılar yaratdıqları əsərlərinin maya­sı­nı, əsasını həm yaşadıq­ları, həm də özlə­rin­dən çox əvvəlki dövrlərdən alsalar da, bu­ nü­mu­nə­ləri epik boyalarla zən­gin­ləş­dir­miş, işləmiş və bədiiləşdir­miş­lər (1, 10). Bu­­tanın məhz Xızır Nəbi, Qırxlar pirinin, Əlinin, övliyaların, dərvişlərin verməsi, bu şəxslərin birbaşa Allah dər­ga­hına ya­xın­ olması, Allah elçisi olması ilə əla­qə­li­dir. Xalq rəva­yət­lərinin əksəriyyətində Xı­zır Nəbi müxtəlif funksiyalarda  yol gös­­­tərən, gələcəkdən xəbər verən, xilas­edi­ci,­ yolundan azanı düz yola qaytaran, ya­zın gəlişindən soraq verən, aşiqi məşu­qi­nə­ yeti­rən, Allah dərgahından enən mü­qəd­dəs şəxs kimi görürük. Aşıq Mədətə bu­tanı verən də həmin Xızırdır. Bu­ra­da əsas qəhrəmanlar Mədətlə Bəh­ri­naz­­dır. Yardımçı obrazlar isə müdriklik çə­lən­­gi olan Zahidxan baba və Bəhrinazın bacısı Şəhri­naz­dır. Dastan bo­yu Aşıq Mə­­­də­tin qərib eldə keçirdiyi sıxıntıları, iztirabları, vətən həsrəti və s. əks olunur. M.Cəfərli dastanda mənəvi sınaqların ön plana çəkildiyini qeyd etmişdir (28, 87). Bu­ra­­da aşığın bəda­hə­tən dediyi qoşmaların, deyiş­mələrin xüsusi önəmi vardır. Za­hid­­­xan babaya özü haqqında məlumat verən qəhrəman belə deyir:

Mən Aşıq Mədətəm, haqqın quluyam,

Al ilə, qumaşla yükü doluyam.

Bu fani dünyadan yaxşı haliyəm,

Yaradandan möhlət, aman istərəm (78).

Dastan boyu sənətkarın böyük çətinliklərlə qarşılaş­masına baxmayaraq, Mə­­dət heç vaxt sarsıl­mır. Sevgilisini küsüb inciyən görəndə Aşıq Mədət deyir:

At kənara kədər, qəmi

Qoynuna sal gizlə məni,

Nolaydı dağdan arana

Bəhrinazım gələydi (78).

Dastanın regional çalarlarını göstərən əsas xüsusiy­yətlərdən biri də burada ha­­di­­sələrin baş verdiyi məkan ilə əla­qədardır. Dastan boyu aşığın butasının arxa­sın­­­­ca dolaş­dı­ğı ellər Dağıstan, Gür­cüs­tan, Car, Balakən ellərinin hü­dud­larıdır. Bu­­­rada məşuqə aşiqinə yadigar və tanıtım üçün öz əliylə cehizliyinə toxumuş Dər­bənd divarlarının əksi olan əl yaylığını verir.

Dastan boyu qəhrəman gah dünyanın vəfa­sız­lı­ğından, gah da bəxtindən gi­ley­­­­lənir. Amma bütün bunlara baxma­yaraq, sonda öz butasına yetişir, onunla xoş­­­bəxt bir ailə qurur. Real həyat faktları ilə aşığın təxəyyülünün bəhrəsi olan bu das­­tan, fikri­mizcə, bir sıra baxımdan çox dəyər­lidir. Birin­cisi, dastan müasir mə­həb­­­bət möv­zu­sunda yazılmış və avtobioqrafik səciyyə daşıyır. Məhz bu ba­xım­dan çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Digər tərəfdən dastanın əsas qəhrəmanı Aşıq Mədətin özüdür. Əv­vəl­dən sonadək onun sim­volik obrazlarla deyişdiyini iz­lə­­yi­rik. «Tale» ilə, «gül»lə, «ay»­la, «çay­»la deyişmələrə təsadüf edirik. Çayla olan de­yiş­­­­­məsinin bir parçasına diqqət edək: