AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr IV kitab

II mətn

Gedif Məşətdə, iki il altı ay təhsil alıf. Amma bir sahə üzrə yox. Seyid Məşədi İmran həm riyaziyyatı yaxşı bilirmiş, həm tarixdən anlayışlı imiş, həm Quranı oxuyurmuş, Allahın elmin bilirmiş, astranomiyanı bilirmiş. Bir qrupda on iki nəfər oluflar. Təhsilini qutarıf gələn günü abid bu on iki nəfərin hərəsinə bir dənə siqaret göndərir ki, bunu çəksinnər. Hamı yandırır siqareti tüstü eliyir, amma Seyid Məşədi İmran əmmaməsin çıxardır, axırıncı dolağına siqareti taxır, qaytarıf qoyur başına. Siqareti gətirən uşax gedif abidə deyir ki, hamı siqareti çəkdi, amma bir nəfər çəkmədi. Abid gəlif deyir ki, acı idisə də, mən göndərmişdim, gərək qəbul eliyərdin. Deyir, mən onu çox yaxşı qəbul elədim. Hamı tüstü elədi havaya buraxdı. Bədənin tacı başdı, başın da tacı papaxdı. Mən onu əmmamənin yuxarısına – axırınca qatına qoyuf sənnən bir yadigar kimi saxladım, tüstü eliyif havaya buraxmadım. Onda deyir ki, siqareti yandır çək, mənim sənə başqa bir hədiyəm var. Orda Məşədi İmrana bir qızılı Quran verir, bir dənə də qol saatı. Bizim zonada hamı and içəndə Seyid Məşədi İmranın qızılı Quranına and içirdi. Deyirdilər ki, cuma axşamları onun qəbrinin üsdündə öz-özünnən maşal yanır.

47. MİRSƏDİ AĞA
I mətn

Bir nəfər istiyir ki, Mirsədi ağanın ojağına ziyarətə getsin, nəziri varıymış da, aparıf versin. Yolnan bir qədər gəldihdən sora nə fikirləşirsə, deyir ki, yox e, bu apardığım nəzir çoxdu. Qoy bir əzini kolda gizdiyim, qayıdanda apararam evə. Gəlir ocağa, görüşür, eliyir. Arzusunu, diləyini deyir. Ağam da buna lazımi yardımlar eliyir. Sora yola düşüf gedəndə kişiyə deyir ki, gedəndə o kolda qoyduğunu da götür apar. Kişi bu işə çox məhəttəl qalır. Deməli, bala, Mirsədi ağa görən, hiss eliyən bir ağaydı. Onun ojağının kəramətinə inanmayan yoxdu.

II mətn

Bir gün Çərəli kəndinnən bir nəfər bərkə düşür. Ən qiymətdi qoyunun balasını o ojağa nəzir eliyir. Qoyun da gəlir bir dişi quzu doğur, dörd əl-ayağı ağ, başı da ağ. Bu qızırqalanır da. Deyir ki, mən qoyunun qarnın nəzir demişəm, qoyun da belə doğuf. Buna hayıf olajax, aparsam ağa kəsəjəh onu. Qonşunun bir quzusunu oğurruyur alır atın qujağına. Mirsədi ağanın qəlbinə damır da. Çağırır mənim kimi birisini, deyir, atı min, boz atın qujağında bir oğlan bir quzu gətirir. Denən o quzunu bura gətirmə. Əl-ayağın da bağlama, atginən qaratikan kolunun dibinə, gəl. Desə ki, canavar yeyəjək. Denən canavar, çakqal ona ağız atammaz. Atsa, dodağı quruyar.

Gəlir deyir, hara gedirsən? Deyir, Mirsədi ağaya nəzir aparıram. Deyir, Mirsədi ağa maa dedi ki, belə bir adam gəlir, denən o quzunu gətirmə bura. Axı o haramdı. Quzunu atır ora. Gələndə Mirsədi ağa deyir ki, ə ləvənd oğlu ləvənd, maa nəzir demişdin. Qoyunun da gəldi belə bir quzu doğdu. Tamah eliyirdin öz quzunnan gətirərdin, filankəsin quzusunu niyə oğurruyuf gətmisən. Səni bağışdadım, bir də belə səhvə yol vermə.
III mətn

Mirsədi babagilin həyətdərində sakqız ağacı vardı. Ortasında bu boyda kösəb vardı. Yanmışdı da sakqızın ortası. Deyillər, bunnarın həyətinə maral gəlir, maralı sağırmışdar. Bir gün maralın biri getmir. Nənə də südü bişirir. Ocağın altınnan közü götürür belə vurur ki, getsin. Kişi evdən çıxır deyir ki, onu vurma, o qalıf ki, kəsilsin. Ocağın altınnan çıxardığı həmən o sakqızın budağını yerə sancır, o orda bitir. Başı yandığınnan ortası heylə kösəv kimi qalmışdı.

Bir dəfə deyiflər ki, o ağacı doğramax lazımdı. Deyiflər ki, kim doğruya bilər? Evdəkilərdən biri deyir ki, bu ağacı doğramağa heç kimə icazə verilmiyif. Mirsədi ağanın qardaşı oğlu varmış Mirfazil, o doğruya bilər. Çünki ona o vaxdı icazə verilif. Deyiflər, əşi, yox ey, nə fərqi var, çıxax doğruyax. Bir adam deyif ki, mən çıxıf doğruyaram. Əlinə alıb baltanı ki, çıxsın ağacı doğrasın. Deyir, ağacdan okqədər ilan qalxıb, qorxudan yaxın dura bilmiyif. Təzdənnən gedif Mirsədi ağanın qardaşı oğlunu çağrıflar, icazə isdiyiflər. O gəlif özü qol-budağını doğruyuf.
48. MƏŞƏDİ BAĞDAD
Bala, mən bu əhvalatı lap uşax olanda atamnan eşitmişəm. Bəlkə də, bu hadisə yüz əlli ilin söhbətidi. Kəndimizin addı-sannı, varrı-karrı, seçmə adamları çox oluf. Bu Məşədi Bağdad da halal, çörəhli, mallı-qaralı bir adam oluf. O vaxtı da çox kasıfçılıx, ajdıxmış. Qojalar deyirdilər ki, həmən bu Məşədi Bağdad öz camahatını ajdıxdan qutarıf. Bala, hadisəni belə söylüyürdülər.

Hə, çox quraxlıx olurmuş həmən vaxtı. Quraxlıxdan əkin əkif, becərə bilmirmişlər. Ajdıxdan çox əzyət çəkirmişlər. Qaracallıda çox quraxlığ oluf. Bizim kənddən çox-çox hündürdə Yazı düzü deyilən bir yer var. Orda taxıl, ümumiyyətnən, dənni bitkiləri əkərmişlər. Həmən obanın adamları da arannı-yaylaxlı oluf. Yaylax vaxtı gəlir, gedirlər dağlara. Bir günnəri də genə ayləli, mallı-qaralı gedirlər yaylağa. Axı yaylağa gedəndə də hər evdən bir nəfər gedif yaylağa baş çəkərmiş ki, görsün necədi.

Məşədi Bağdad da bir günnəri gedir ki, ayləsini görsün. Ata bir yük darı yühlüyür. Yühlüyür ki, aparsın şülula, yəni mer-meyviyə dəyişsin, uşaxları yaylaxda yesinnər.

Həə, çıxır Yazı düzünə ki, ordan getsin yaylağa. Ordan gedəndə görür ki, dumannı, çənni bir yağış başdıyıf. Məşədi Bağdad buna o qədər sevinir ki. Həmən bu Yazı düzü də bir nəfərin əkin sahəsi deyildi, elin əkin sahəsiydi. O həm də bilən adamıydı da. Görür ki, bura yaxşı yerdi. O, darını ayləsinə aparmıyıf. Deyif ki, bu darıdan ancax mənim ayləm yeyəjeh. Ancax bu darını Yazı düzünə səpsəm, bitsə, elim-obam da yeyə, az da olsa, ajdıxdan qutarar, həm də savab olar. Gətdiyi darını Yazı düzünə səpif gedir yaylağa. Deyirlər ki, Məşədi Bağdad ümidsiz halda darını səpif, deyif ki, bitər-bitər, bitməz-bitməz. O qədər quraxlıx olurmuş ki, əhdihləri bitmirmiş da. Ona görə də çox ümidi yoxuymuş. Ayləsinə baş çəkif arana gəlir. Öz işiynən məşğul olur.

Bir günnəri Məşədi Bağdada xəbər gəlir ki, ona deyin darı yatıf dəlimə. Dəlim də, bala, lay yatmax deməhdi. Darı da üç aya əmələ gələn şeydi. Məşədi Bağdad bütün ellihnən – elin-obanın adamlarıynan darını biçdirir. Taxılı bütün el camahatına paylıyır. Deyirmişdər ki, həmən ili Məşədi Bağdadın o bir kisə darısı eli-obasını ajdıxdan qutarıf.

Bala, o vaxtı el-oba bir iş görəndə Məşədi Bağdadın bir kisə darısını misal çəkərlərmiş. Məşədi Bağdad elin dərdini öz dərdinnən üstün tutan adam oluf. Elə ona görə də sayılan, seçilən adam oluf. Darı məsələ çevrilif, dillər əzbəri olmuşmuş.

49. SEYİD SƏLİM OCAĞI
Zinyət adında bir qadın Seyid Səlim kişiyə ərə getmişdi. Zinyət deyirdi ki, Səlimə ərə getdim, o seyid, mən də avam, seyid dəyiliydim. Deyir, mən bu Səlimlə bir neçə ilə yaxın yaşadım. Bir gün deyir, durdum gejə oturdum, nə isə qapını aşdım, çölə baxdım. Həyətdə tut ağacı varıydı, gördüm onun dibində çırax yanır. Gəldim dedim ki, Səlim, getmisən tavlıya baxmısan, gələndə yadınnan çıxıf çırax yanılı qalıf. Səlim dedi ki, çırax dəyil aaz, uzan yat. Uzandım yatdım, əhəmiyyət vermədim.

Sora deyir bir gün durdum getdim, çörəh salıram, xəmir yoğurdum, getdim həmin tutun dibində saj asdım çörəy bişirirdim. Bir də gördüm ki, tutun arxa tərəfinnən iki dənə yoğun ilan gəldi. İlannarı görəndə durdum qaşdım. Qaçanda Səlim də səbət hörürdü. Dedi ki, aaz, niyə qaşdın, niyə qaşdın? Dedim ki, bəs əənnən bəri gürzə ilannar çıxdı. Səlim dedi ki, ilannarnan işin olmasın. Deyir, gəldi o ilannar Səlimin dörd tərəfində fırrandı, sora getdi o sajın yanında özlərini bıladılar külə, çıxıf getdilər (Qızım, bınnarın hamısını Zinyət danışırdı).

Bir üç-dörd ay keşdi. Daha yaz girif. Səhər-səhər durdum ki, inəhləri sağım, qoşum nobata getsin. Deyir, inəyi sağmağa gedəndə, baxdım gördüm ki... Həm də dünən çörəh salmışam, sajın külünü də belə komalamışam, üstünü də örtmüşəm. Gördüm ki, düz o sajın yerində bir bızov yatıf. Dedim ki, bına bax ey, yəqin Baxşıgilin bızovıdu, təzif⁸ bıra. Baxşı da qonşularıydı. Deyir, getdim ki, bını tutum, durdu qaşdı əənə. Ərimi – Səlimi çağırdım ki, Baxşıgilin bızovı təzif, gəl onu tut, sən allah, çıxıf gedər, yazıxdı. Dağdan-zaddan düşər, ölər. Səlim gələndə bızov gəldi Səlimin yanına. Səlim bının boynun qucaxladı, öpdü, bızov da başdıyır Səlimin üz-gözünü yalamağa. Yaladı, yaladı, deyir, onnan sora Səlim əlini çəhdi onun belinə, dedi ki, get, ay allahın heyvanı, nə arzun var, yerinə yetsin. Bızov qayıtdı ağzı əənə çıxdı getdi. O vaxtı da kəndin yanı Sumax meşəsiydi. Xalam deyirdi ki, o vaxtı damların dirəyi hamısı Sumaxdanıydı. Sora meşəni qırıf məhf eliyiflər. Yanı bızov Sumax meşəsinə getdi. Səlim gələndə dedim ki, Səlim, o günü ilanı maa demədin. Səlim dedi ki, qız, ilan o günü ziyarata gəlmişdi, çıxdı getdi. Bı da bızov yox, əlih balasıdı, bıra ziyarata gəlir. Deməli, qızım, nəinki insannar, habelə heyvannar da bıranı müqəddəs bilirdilər. Hamı ora ziyarata gedirdi. Ta ki, Qubatdı köçənə kimi. Qızım, Zinyət deyirdi ki, qorxumnan mən Səlimnən ayrıldım, çıxdım gəldim. Dedim ki, mən bılların hürmətini gətirə bilmərəm. Səlim də gedif bir seyid qızı aldı.
50. SEYİD SƏFİ OCAĞI
Qızım, bu ojağın kəraməti o qədər böyüh idi ki, hamımız ora ziyarata gedirdih. Nəinki, biz, habelə heyvannar da gəlirdi. Çox ağır, kəramətdi ojax idi. Deyirdilər, bu ojağa əlih gəlirmiş. Biz ora ziyarata gedif çox şey diliyirdıx. Kimisinin övladı olmurdu, kimisinin işi düzəlmirdi, hamısı ora gedif niyyət eliyirdilər.

Bala, şəxsən mənim oğul övladım olmurdu. Getdim diləh dilədim ki, ay Allah, mənim oğlum olsun, onun balasını seyidin qucağına qoyajam. Nə niyyət elədim bala, hamısı oluf. İki oğlum oldu.

Bir də mən eşidəni Seyid Səfi İrana getmişmiş. Sora ordan qayıdıf, yanı bura keşməliymiş. Yollar da o vədə bağlıydı axı. Seyid Səfi bəri addıyanda çuxasını çıxarıf, paltarını-zadını, hər şeyi yığıf çuxasının içərisinə, asıf boynunnan. Sora deyif, mən nətər eliyim? Qalıf Arazın qırağında. Fikirrəşir ki, mən nə təhər eliyim addıyım. Seyid Səfi görür ki, bir dənə balıx çaydan çıxdı. Yediyimiz balıxlardan dəyilmiş, o böyühlərdənmiş da. Çıxdı gəldi. Quyruğunu çaldı, durdu çayın qırağında. Seyid Səfi öz-özünə deyif ki, nəhlət saa şeytan, bı niyə gəldi durdu bırda? Balıx sudan üç dəfə çıxıf, sora da özünü suya vırıf. Seyid Əli deyif ki, yox, bu elə-belə şey dəyil. Yəqin bını Allah yolluyuf. Genə balıx gəlif duruf orda. Duranda Seyid Səfi deyif ki, Allah, Məhəmməd, ya Əli. Ayın-oyununu da götürüf, oturuf belinə. Düz balıx onu addadıf biz tərəfə. Seyid Səfini yerə qoyuf, quyruğun çalıf, bir də özünü vuruf Araza çıxıf gedif. A bala, gör bunnar nə qədər ağır seyitdilər ki, balıx da bını hiss eliyif onu çətinnikdən qutarıf. Sora Seyid Səfi də deyif ki, yeddi arxam toba desin, balıxdan yeməsin. Hətta deyillər ki, onnardan kim balıx yeyirdisə, həmən vaxtı da qaytarırdılar.
51. İMAMZADƏ
Onun bünövrəsin sizə nağıl eliyim. Onu maa rəhmətlik Vəzifə söhbət eliyif. Özü Göyərcikdən idi. O deyirdi ki, orda qəbir-zad yoxumuş, bir çala yer imiş. Öküz otarannar gedif çıxıf ora. Öküz otaran oturmuşmuş çalanın kənarında. Görüf ki, çalada çiyələk yetişif qıpqırmızı. Girir ki, o çiyələkdən qırsın, gözü tutulur, kor olur. Çıxır qırağa, gözü açılır. Görür gənə çiyələk qıpqırmızıdı. Girir ki, çiləyəkdən qırsın, gənə gözü tutulur. Gəlir əvə, gecə yatır. Yuxuda görür ki, ağ geyimli bir qadın gəldi bunun yuxusuna. Buna deyif ki, biz burda iki bacı bir qardaşıx. Bizi gəl şəmir elə. Camahata de orda ocax tiksinnər, ziyarat eləsinnər da. Bu da səhər durur, lapatkanı götürür gedir oranı qazır. Gedir qazır, görür ki, bir qadın qəbri çıxdı. Bir qadındı barmağında üzük. Bu üzüyü çıxardır salır öz barmağına. Qəbrin üsdünü örtür, gəlir. Yatır, gənə arvad gəlir. Buna deyir ki, sana dedim gəl bizi şəmir elə, yoxsa gəl bizi rüsvay elə? Sən öləsən, səni elə bir günə salacam ki, hər əzan bir dəfə qəbrə getsin. Vəzifə deyirdi ki, onu gözümnən gördüm. Deyir, bu durur qorxa-qorxa gedir qəbri eşir, üzüyü salır qadının barmağına. Camahata deyir ki, burda qəbr var, gəlin buranı tikax. Vəzifə and içir ki, onun bir dəfə barmaxları düşdü, əli biləkdən düşdü, qolu dirsəkdən düşdü, bədənin hər əzası düşdü, axırda bir quru bədən qaldı, o da qəbrə getdi.

Aparıb üsdündə heyvan kəsirdik, orda yeyirdik. Yolnan gedənə, gələnə verirdik, axşam tərəfi gəlirdik evə. Üç dənə qəbr vardı. Ora arağ içən gedəydi, ya hamamlanmamış adam gedəydi, ilan sallanır qapının başınnan onu qoymurdu içəri girməyə. Seyid Həşim ağa Ağbulax kəndinnən idi, sonsuz bir kişi idi. İmamzadaya qaroul dururdu. Orda da öldü, o üç qəbrin ayax tərəfində də onu basdırıflar.

52. DƏRVİŞ PİRİM
Hajı Qaramandı, Ağabəlimdi, Avçı Pirimdi – bunnar hamısı Türkiyədən gəlmədir. Çəliyi atıflar, biri gedif Çələbilər kəndinin tikildiyi yerə düşüf, çələbilər ora yığılıf. Avçı Pirim heyvanatın dilin bilirmiş. O da çox ora-bura gedif. Bağırsoltannının üsdündəki Dərviş Pirim Avçı Pirimin qəbridi. Ağabəlim də gedib Cicimliyə çıxır. Orda Zalxa addı bir arvad alır. Zalxanın iki oğlu var idi. Biri Cəmaləddin idi, biri Kəmaləddin idi. O ojağa olar yiyə durdular. Qudurmuş heyvan adamı dalıyanda, dəli olanı ora aparırmışdar. Barmaxlarını çərtib qanını sürtürdü çörəyə, qoyurdu xəsdənin ağzına, onnan sağalırdılar.

Avçı Pirim də orda ölür. Qəbrini gətirillər Bağırsoltannı kəndinə, Cəbrayılın Dağ Tumas kəndinə çıxan yolun qırağında basdırıllar. Dərviş libasında gəldiyindən Dərviş Pirim deyillər.

Belə bir rəvayət söylüyüllər ki, Avçı Pirim yolnan gedirmiş. Dağ Tumasın altında söyüd ağaşdarı var. Ora gedəndə görür ki, bir dəsdə qoyun otduyur. Çoban qoyunnarı gətirif yatızdırıb orda. Qoyunun biri qoça gəlir. Qoyun tullanır arxdan o tərəfə. Arxa da dəyirmanı işdədən qədər su gəlir. Qoş da ağır olur, quyruxlu, tullana bilmir. Qoyuna deyir ki, adda bura. Deyir, yox, gəlmirəm. O deyir, bu deyir. Deyir ki, gəlmirsən, gəlmirsən. Sənin kimi ağbilək qoyunnar çoxdu. Gedif ayrısınnan hərrənərəm. Avçı Pirim bunu eşidib bərk gülür. Onnan bilirlər ki, bu, heyvanatın dilin bilir.

Kimin heyvanı xəsdə idisə, aparıf ora hərriyirdi. Camahat aparıf ora nəzir qoyurdu. Yanında da qaratikan kolu bitmişdi, qaratikan kolunun başına cında bağlıyırdılar.

53. ƏLİ BULAĞI
I mətn

İmam Əlinin qoşunu olufdu, bunnar susuzduxdan çox korrux çəkillər. Xəbər verillər ki, ya imam, axı biz susuzduxdan batdıx. Hardan su tapax? Stolun yarısı qədər daş varıdı. Daşı götürür atır, gəlir düşür qəlbi təpəyə. Daş ora düşməynən ordan bir dənə bulax əmələ gəlir. Qoşun başdıyır ordan su işməyə. Özü də elə yerdən o su çıxıf ki, inanmazsan helə yerdən su çıxa. Sora Mayisdənmi, Sonəsərdənmi birinin oğlu gedir qırx birin müharibəsinə. Bu əhd eliyir ki, Xudaya, mənim oğlum müharibədən gəlsin, mən gedim Əli bulağının qabağında nov düzəldim, yan-yörəsin hasara alım, gəlif-gedənnər o bulaxdan su işsin. Həmin adamın oğlu sağ-salamat qayıdır gəlir. O kişi özü də usdaydı. Gəlir yan-yörəsin hörür, qabağında da nov düzəldir.

II mətn

Həzrət Əlinin ordusu Qaragözdə susuzduyuf. Əli daşı götürüf (həmin daşda da əlinin izi qalmışdı), deyif, bu daş hara düşsə, ordan bulax çıxajax. Həmin daş düz gəlif dağın başına düşüf, ordan bulax qaynıyıf.

54. AĞOĞLAN MƏBƏDİ
O binanı tikən Ağoğlan addı oğlan oluf. Tağbəndləri vurmax üçün dəzgahları quruf. Tağbəndlər vurulannan sora dəzgah sökülməlidi da. Deyir ki, gedin qapının başında bircə dənə çiv var, onu çəkin, nə qədər dəzgah var, hamısı özbaşına töküləjək.

Bina tikilif qutarannan sora qonaxlıx verillər. Qurban kəsiflər, qazan asıflar. Bir ilan gəlif düşüf qazanın içinə. Bunu bir qarğa görüf. Havada nə qədər fırranıf görüf ona fikir verən yoxdu, ilanın dalınca özünü salıf qazana. Yeməyi töküflər ki, qarğa ilannan ötrü özünü salıf qazana. Həmin qarğanın qəbri də orda dururdu.

Uşax vaxdı mənim ağzım əyilmişdi. Allah ölənnərinizə rəhmət eləsin, anam boğazıma kəndir bağladı, apardı məni bağladı ojağın qapısına. And olsun, ağzım gəldi yerində oturdu. Çox ağır ojax idi. Ziyarata gedənnər binanın başına hərrənirdi. İçəridə nəzir qoyulan yer vardı, ora nəzirlərin qoyurdular. İçəri girən arxası qatda çıxırdı.
55. KALBA MƏHƏMMƏD
Onnarın evi ojax idi. Ojaxlarına hər vaxt ilan gəlirdi. Bir dəfə də bir əliy bı ojağa gəlir. Həmin əliyin balaları ölürmüş. Əliy bu ojağa gəlib üzü qibləyə uzanır. Kalba Məhəmməd əmi deyib ki, Allahın heyvanı, dur get. Əliyin döşü də süddü imiş. Demə, hər il balaları ölürmüş. O əliy özü bu ojağa gələndə (Kalba Məhəmmədin arvadının adı da Ayna imiş. Mənin qaynənəm bınnarı nağıl eliyib.) arvadına deyif ki, gəl əliyin bir döşünü sağ. Əliy üç gün gəlif ojağa, bir tərəfini sağıllar, gedif. Axırıncı günü Kalba Məhəmməd əliyə deyif ki, get, südün öz balalarına qismət olsun.

Kalba Məhəmməd şıxlardan idi. Kalba Məhəmmədin nitqinə gəlir ki, balaları öldüyünə görə əliy bu ojağa nəzir deyif, niyyət eliyif. Üç gün ojağa gəlib bir döşünü sağdırıf. Balalarına heç nə olmuyuf. Bu ojağın kəramətidi da.

56. NİYYƏT DAŞI
Şəlvəyə yenəndə boz daş vardı. O daşın maraqlı bir xüsusiyyəti vardı. Hər gedən niyyət tuturdu ki, gedirəm, filan işim düzəlsin, sağ-salamat qayıdım gəlim. O daşın üsdünə balaca bir daş qoyurdu.
57. QOŞA PALID
Biz tərəfdə qoşa palıd ağajı varıydı. Ağajdarın dibində iki başdaşı varıydı. Deyirdilər, bu daşdar qurban olduxlarımızın qeybinnən yarandığı daşlardı. Camahat ora ziyarətə gedirdi. Ağzı əyilən, başı ağrıyan, nə bilim azarrıyan gedib orda yatırdı ki, şafa tapsın. Bala, nənəm deyirdi ki, bir dəfə bir erməni bilmiyif gəlif orda yatıf. Nə bilsin. Erməni səhər neyliyif qalxa bilmiyif. Quruyub, ermənidi axı. Pir ermənini götürmüyüf, qurban olduğum.
58. DƏLİK DAŞ
Bizim kəntdə – Məzməzəhdə bir daş varıydı. Bı daş kəndin ortasında yox, bir əz kənarında idi. Bu daşa kənd camahatı möcüzəli, inanılmış bir daş kimi baxırdı. Bu daşa o qədər inanırdıx. Ona görə möcüzəli daş kimi baxırdıx ki, xəstə uşaxları sağaldırdı. Onu da deyim ki, bı daşdan ancax uşaxlar keçirilirdi, böyühlər yox. Ancax uşaxları gətirərdilər. Görürdün ki, uşax var, ayaxlarını düz qoya bilmir, üst-üstə qoyur, uşax varıydı ki, elə hey ağlıyırdı. Neynirdilərsə, səsini kəsə bilmirdilər. Elə uşax vardı, çiliyə düşürdü. Nənələrimiz deyirdi ki, uşağı olmuyan, qırxlı qadın uşağın üstünə gələndə uşax çiliyə düşürdü. Bax, həmən bu uşaxları həkimlər də sağalda bilmirdilər. Axırda gətirif bax o dəlih daşdan keçirirdilər, onnan sora uşax sağalırdı. Elə bil ki, bəyaxkı uşax deyildi. Dəlih daş çox hündür, təkər formasındaydı. Adamın biri daşın üst tərəfində, biri də alt tərəfində olurdu. Biri uşağı üsdən verib, altdan keçirirdi. Özü də üş dəfə təkrar eliyirdilər. İyirmi bir gün müddətində üş dəfə aparırdılar. Özü də cümə axşamı daşdan keçirməliydilər. Bu da iyirmi bir gün ərzində üç həftə eliyir. Hər həftiyə də bir gün düşür. Ora okqədər inanırdıx ki, ordan heş vaxt əliboş qayıtmamışdıx.


TAYFA, NƏSİL VƏ YER ADLARI İLƏ BAĞLI RƏVAYƏTLƏR
59. HACISAM NƏSLİ
I mətn

Bizim o yerə ilk gəlifdi Hajısam. Təkə-türkman olub. Türkmənistannan gəlib Xorasana. Orda varranıb, dövlətini, varını saxlamax üçün yaxşı yerrər axtarıf. Bizim o yerlər də mal-qara saxlamax üçün yaxşı yerlərdir. Gəlib çıxırlar Pircan körpüsünə. Pircan körpüsünə gələndə Hajısamın gözləri tutulmuşmuş. Üç oğlu olufdu: Bayram, Qasım, Kavan. Deyifdi ki, a bala, bura nətər yerdi? Deyillər, qaratikannığdı. Deyir, kim əkin əkəcəksə, burda qalsın.

Kavan deyir:

– Mən əkinçiyəm, burda qalajam.

Heylə olur qalır Dərəkəntdə. Gəlif çıxıflar Sultan bəyin çayda otağları vardı, bağ salmışdılar. Oraya gələndə deyif, bura nətərdi? Deyiflər, palıtdıxdı. Deyifdi:

– Burda da bölünün. Palıtdıx olan yer döölət yeridi, mal yeridi.

Orda da bölünüflər, Qasım çıxıf güneyə, Qurtqadajıya. Qurtqadajı canavarlar ölkəsi deməkdir. Qara Bayram da gedif çay yoxuşa, Şəlvə deyilən yerdə məskən salır. Qasımdan oluf Nəbi, Molla Həsən, İbrahim, Əhməd. Bir qızı da oluf, onu da Heydərə verif, o qızın adını bilmirəm.

Bülün düzü, Ərdəşəvi kəndində olannarın əksəriyyəti Kavannan olannardı. Hajıxannı, Şəlvə, Kaha, Qavışığ (iki suyun birləşdiyi yer), Daşdı kəndində yaşayannarın əksəriyyəti Bayramın nəslidir. Qasımın nəslinnən olanlar isə Çolman, Bozdağan, Şam, Ələkçi, Narzan, Nağdağan kəndinnən olannardı.

II mətn

Qasımuşağı deyilən tayfa Türkiyənin Əkk qalasınnan gələnnərdi. İlkin Hajısam gəlif. Deyirdilər, qan işinə düşüf, adam öldürüf. Onnan əlaqədar Əkk qalasınnan represiya eliyiflər. Hətta onu gətirif müəyyən mənzildən yola salıflar o dövün məmurları. Bunnar gəlif süfrə açıf çörək yeyiflər. Hajısamnan ayrılmax məqamı gəlir. Orda bir bənzətmə danışıx gedir. O məmurlar Hajısama deyif ki, baba, gəl bir istəkan abiguş iç. Bu əlin yelliyif deyir ki, nuşican. Mənim abi-guşimi zəhirmara döndərmisiz. Abiguş da “həyat gürrahı” deməkdir, balnan südün qarışığıdı. Balı südə qatırdılar, uzunmənzilli yola götürəndə o süd turşumur, bal onu qoruyur. Onun adına abiguş deyillər. Buna da təklif eliyəndə bu cür cavab verir. Onnan sora oğlannarıynan düşüfdü Hajısam adlanan yerə – Şəlvə dərəsi, Kürthacı, Ərikli, Şam meşəsinə. Hajısam meşəsi və Hajısam dərəsi adlanan böyük bir çay qovşağına gəlif çıxıllar. Gözləri də yaxşı görmürmüş. Balalarına deyif ki, gedin burdakı meşədəki ağaclardan maa məlumat gətirin. Gəlif deyillər vələs, cökə, palıd, ağcaqayın var, o cümlədən qaratikan da deyiflər. Deyif ki, bura aranbasan yerdi, burda yaxşı döölət saxlamax olar. İndi siz gedin dağdan da dağ çiçəklərin yığın gətirin, görüm bunun dağı necədi? Gedif dağın çiçəklərin yığıf gətirifdilər. Qaymaxçiçəyi, maralçiçəyi, lüləpəri gətirifdilər. Deyifdi ki, bəh, bəh, bəh. Bura nə gözəl yerdi. Elə burda məskunlaşax, bunun dağı da var, aranı da. Onnan sora bu gəlif nəsil verif. Onun Şəvəndə addı oğlu oluf, Şəlvə dərəsin verif ona. Deyif, bax bu dərə sənin, dərənin o tərəfin də verifdi Qasıma.

III mətn

Kürdhacı kəndində iki qardaş yaşıyırmış. Bir gün şahsevənnər gəlif iki uşağı götürüf gedəllər. Biri olar Qasımın, biri də Bayramın uşağı. Buları götürüf gedəllər. Orda evladı olmayan iki kişi varmış. Birin biri götürər, birin də biri. Burda az-çox yaşıyannan sora bunun biri tələf olar ölər, biri sağ qalar. Sağ qalan da yaşayar, yaşayar, ta onu aparan kişi buna toy eliyə. Bunu çöldə-bayırda görəndə deyillər ki, sən at tərkində gəlmisən, sənin burda yerin yoxdu. Məhlən haradırsa get yerinə. Gəlir deyir ki, ay ata, mən haralıyamsa maa düzün de.

Deyir:

– Ay bala, nədi?

Deyir:

– Maa belə deyillər.

Deyir:

– Bala, düz deyillər, səni mən gətirmişəm, sən buralı deyilsən. O vaxdı o dərəyə Hajısamlı deyirdilər, gedərsən oraya. Həkəri çayının sağ qoluynan gedərsən.

Evləndirmişmiş bunu. Bir at da gəlinin altına verir, gəlini oturdur atın belində, yükü-zadı nə varsa götürüllər. Gəlir bizim kəndin altında İlan qayası deyilən yer var, ordan keçəndə bir fındıq ağacı əyilib gəlmişdi bosdanın qabağına. Gəlinin başı keçər ağaca, düşər çınqıllığa. Gəlin ölər. İşıxlanana qədər oğlan başına-gözünə döyür. O vaxdı bizim kənd yeddi evdən ibarət olufdu. Aşağıda bunu dəfn eliyəllər. Gedər deyər ki, Hajısam haradı? Mən ora getməliyəm. Qasıma muştuluxçu gedər ki, oğlunuz gəlir. Aradan bəlkə iyirmi-otuz il keçif. Bunun da atasının, anasının gözü yoldadı. Bilmillər kim apardı, necə apardı? Gələndə o deyər ki, mənim oğlumdu, bu deyər mənim oğlumdu. Qasım deyər mənimkinin kürəyində xalı var, Bayram deyif mənimkində də var. Qasım hansı əlaməti sayıfsa, Bayram da eyni əlamətdərin oğlunda olduğunu deyir. Qasım deyir:

– Qardaş, onda and iç, sən götür.

Bayram and içər götürər. Qasım deyər ki, sənin əlinnən mən burda dura bilmərəm. Qasım köçər gedər Şamkəndə, Bayram da köçər gedər Qara Bayram dərəsinə. Olarlar küsülü. Atam deyirdi ki, Bayram nahakdan and işdiyinə görə həmişə nahak qan oları tapırdı. Həmin nəsildən neçəsini sayırdı ki, ya gülləynən vuruf öldürüflər, ya əlnən öldürüflər.
60. HEYDƏRUŞAĞI NƏSLİ
Bizim kökümüz Naxçıvanın Əriklisindən gəlmədi. Dərələyəznən Naxçıvanın arasında böyük bir dağ var, həmin dağın divində yaşamışıx. Bu saat da həmin dağın adı Ərikli dağıdır. Biz ordan gəlmişik. Gəlif çıxmışıx Qurtqadajıya. Qasım qızının birin verifdi Heydərə, orda da qarışmışıx onnara. Bizə Qasımuşağı deyillər, amma kökümüz Qasımuşağı deyil, südümüz Qasımuşağıdı.

Araxış böyük bir düzdü. Aralıx yerdi, yüz hektar olar. O vədə kotana xış deyirmişdər. Oranı xışnan əkdiklərinə görə Araxış deyiflər – aralıxda xışnan əkilən yer. Gəlif düşüflər oraya. Ora düşəndə Qasım deyifdi ki, gedin görün itdəri arıx, öküzdəri sazdırsa, onnarı qavın getsin. Öküzdəri arıx itdəri sazdırsa, onnarı götürün gətirin mənim yanıma. Bir də qapı-bəcələrinə baxın, görün təmizdi, nətəridi. Qasım da o vədə oranın böyüyü, ağsakqalı imiş. Gedillər görüllər ki, itdəri, üzdən irağ, çox kökdü, öküzdəri də çox geridi. Gəlif Qasıma deyillər ki, itdər qoymadı görək qapı-bəcələri nətərdi. Deyif, gedin onnarı götürün gəlin. Bizə Heydəri deyillər. Ulu babamız Heydər çox şəxsiyyətdi, gözəl bir oğlanmış, özü də subaymış. Qasım deyif:

– Oğul, mən qızımı verəjəm sana, özü də səni yanımda saxlıyajam.

Yanında da saxlıyır. Bizim yerə güney deyilir. Güneyin bütün hissəsini verir bizə, qızına cehiz kimi bağışdıyır. Sora Heydərin həmin qızdan bir oğlu olur – Qasım. Qasımın iki oğlu oluf: biri Bağır, o biri Albəy. Bizə Bağıruşağı deyiflər, o birinə Albəyuşağı. Hər ikisinin dörd oğlu olur. Albəyin bir oğlu qayıdıf gedir Ərikliyə, Naxçıvan tərəfə, üçü qalır burda. Bağırın oğlunun adı olur İmamverdi, Əlməmməd, Alməmməd, Xıdır. Albəyin oğlannarı: Məşədi Vəli, Kərim, Rəhim, Albəndə. Albəndə gedir Naxçıvana.