AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu təRTƏr rayon icra hakiMİYYƏTİ

Qaynaqlar

1. 
   Azər­baycan folkloru antologiyası. I c., Naxçıvan folkloru. / Tərtib edənlər: T.Fər­zəliyev, M.Qasımlı. Bakı: Sabah, 1994.
   
2. 
   Qarabağ: folklor da bir tarixdir, III kitab. / Tərtib edən: İ.Rüs­təm­zadə. Bakı: Elm və təhsil, 2012.
   
3. 
   Seyidov M. Yaz bayramı. Bakı: Gənclik, 1990.
   
4. 
   Şamil Ə. Novruz bayramında «Xanbəzəmə» və oradakı arxaik ün­sürlər / Azər­baycan şifahi xalq ədəbiy­yatına dair tədqiqlər, Bakı, XXXI cild, 2010.
   

Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir –

Qrant No. EİF/MQM-2-Şuşa-2013-3(9)-10/01/5

ANADOLU DİNİ DANSLARINDAN “ALEVİ SEMAHLARI”
İlhan Cem Erseven

KIBATEK 2.Başkan

Ankara-Türkiye

[e-mail]
Bütün evren semah döner
Aşkından güneşler yanar
Sırrına ermektir hüner
Beş vakitle avunmayız
Aşık Hüdai

Özet

Semahlar, Alevi-Bektaşi inanç kültüründe yer alan ve cem denilen ibadet töreninde dönülen ayinsel bir rakstır. Müzik, ritm, figür ve dönenler gibi unsurları gözönünde bulun­dur­duğumuzda semahlar, karşımıza bir “oyun“ olarak çık­mak­tadır. Biçim ve içerik açısından ayinsel özelliği olan bir dans/rakstır.

Arapça işitmek, duymak anlamına gelen sema/sima sözcük­le­rinin çeşitli tanım ve anlamları da bulunmaktadır. Gök / gökyüzü, uçmak anlamına geldiği gibi, "Mevlevi dervişlerinin kollarını, iki yana açıp dönerek yaptıkları ayin" ve "köylü Alevilerin cem bezmi adı verilen özel törenlerinde musiki eşliğinde kadın erkek birlikte yaptıkları bir raks; sema..” olarak da tanımlanır.

Gökbilimsel anlam ve izlerini, Mevlevilerin sema, Alevilerin semah oyunlarında görmek olasıdır. Semahın çıkış kaynağı konusunda çeşitli görüşler vardır. Kimi araştır­macı­lar, Türkler’in Orta-Asya’dayken ayinsel dans yaptıklarını, bunun kökeninde de gökbilimsel bir olgunun yattığını, dolayısıyla semahın ve sema’ın da figüratif açıdan aynı gökbilimsel bir yapıya sahip olduğunu iddia ederlerken, kimi araştırmacılar da semahın çıkış kaynağı olarak Kırklar Cemi söylencesini gösterirler.

Son olarak, semahlar, Alevi toplulukların yılda bir-iki kez yaptıkları, adına cem dedikleri muhabbet toplantılarında dönülen ve 12 hizmetten biri olan bir ritüeldir.

Anahtar sözcükler: Semah, sema, Alevi, Mevlevi, Dede, Şaman, Ali, cem, turna, at, güneş, gezegenler
Summary

Semah is one of the rituals which is spent by Alevi communities once or twice year and it is named cem. It is meaning “to heat” in Arabic.Semah is the ritual which the “Mevlevi dervishes spend with opening the arms two side and turning. The peasant Alevies called this ceremony “cem” and it is the dance which spending with music by the men and women.

Semah nedir?

Semahlar, Alevi-Bektaşi inanç kültüründe yer alan ayinsel bir rakstır. Müzik, ritm, figür ve dönenler gibi unsurları gözönünde bulundurduğumuzda semahlar, karşımıza bir “oyun“ olarak çık­mak­tadır. Biçim ve içerik açısından ayinsel özelliği olan bir dans/raks olgusundan söz ediyoruz.

Türkçe bir ad olan “oyun“ sözcüğünü Orta Asya şama­nının adları arasında da görürüz. Bu sözcük, yalnız töreni yöneten Şaman için değil, törenin tümü için de kullanılır. Şaman, törenler­de dans eder, şarkı söyler, ses ve çalgı ile oyunun müziğini ya­ra­tır, taklit ve dramatik unsurlara başvurur. Her eylemi do­ğaç­la­madır. O an aklına geldiği gibi hareket eder.
Gökbilimsel Danslar ve Semah

Arapça işitmek, duymak anlamına gelen sema/sima sözcük­lerinin çeşitli tanım ve anlamları da bulunmaktadır. Örneğin, gök / gökyüzü, uçmak anlamına geldiği gibi, "Mevlevi dervişlerinin kollarını, iki yana açıp dönerek yaptıkları ayin" anlamı da bulun­maktadır. Meydan Larousse'da ise, "köylü Alevilerin cem bezmi adı verilen özel törenlerinde musiki eşliğinde kadın erkek birlikte yaptıkları bir raks; sema..” olarak tanımlanmaktadır.

Folklor araştırmacısı Kutsi Tecer, bir incelemesinde derviş danslarının güneş ve yıldızların hareketi ve yılın 4 mevsimiyle bağıntılı olduğunu açıklar.¹

Nitekim dönüşlerde 3, 7, 9 ve Altay için kutsal olan sayılar, aynı zamanda gezegenin ve evrenin ya da göğün, bu sayıda katlara ayrıldığına inanılmaktadır. Burada evrenle bir özdeşleşme, bütünleşme sözkonusudur. Göğe yolculuk yapanın, yani öte dün­ya­ya giden şamanın, varlıkların hareketini yansılamaktadır.²

Bu gökbilimsel anlam ve kalıntıları, Mevlevilerin sema, Alevilerin semah oyunlarında görmek olasıdır.Türklerin ilk yurdu olan Orta-Asya'nın ve Şamanlığın, Anadolu kültürü üzerinde geniş ölçüde izlerine rastlanmaktadır.
İslâmlık ve Dans

Dansın, İslâm dinindeki durumu hep tartışmalı olmuştur. Müzik dinlemek gibi milha (yasak eğlencelerden sayılma) kabul edilen dans, hadis ve fıkıhlar yoluyla yasak ve haram kılınmış, övgüye değer bir yanı olmadığı savıyla mekruh görülmüştür. İslâm dinine karşın, halkın gelenekleri sürmüştür. Oyun/dans (raks) yasağı, bugün Anadolu'da yüzlerce dramatik oyunu, sayısı binleri aşan dansların yaşamasını engelleyememiştir. Bu nedenle, Hz. Ali sevgisi başattır; Hak Muhammed Ali anlayışı egemendir. Kadın, bacı saygı konu­sudur. Cemlerde kadın-erkek bir aradadır.

Köklü bir imece anlayışı vardır. Bağnazlık ve yobazlığa kar­şıdır. Tek mürşit olarak bilime inanırlar, dogmaya karşıdırlar. "Eli­ne, diline beline sahip olma." ilkesi, en büyük yol kılavuzudur.

Mevlevi sema’ı ve Anadolu’daki Alevi semahlarını inceledi­ği­mizde, bunların Türklerin İslâmlığı kabul etmeden önce de sa­hip oldukları danslar olduğu, çeşitli nedenlerle biçim değiş­tir­dikleri ortaya çıkmaktadır.

Mevlevi Sema’ı

Sema ve semah gibi ayinsel-törensel danslar, özellikle 15.yüzyıldan sonra biçim almaya başlamıştır. Eski halk gelene­ğinden alınan unsurlarla yeni unsurların katışmasıyla oluşan sema/semah daha ileriki yüzyıllarda halk dansla­rı­nı/oyunlarını etki­lemekten geri kalmamıştır.

Sema konusunda, 830 (1427)’da Bursa’da yazılmış en eski bir belge olan Sema risalesi, dinsel bağnazlığa karşı oyunun (se­ma) helal olduğunu savunur:

“Allah kendini bildirmek ve alemi yaratmak isteyince, ‘kün’ emrini verdi, bir ‘İlahi nağme’ koptu. Bu nağme oniki perdede karar kıldı”³

Mevleviler, evrene kainat derler. Sema'da adına Sahip-sema denen bir yönetici vardır ve sema'ın tam ortasında bulunur. Derviş adı verilen diğer semazenler, Sahip-sema'nın yöresinde dö­ne­rek evreni simgelemiş olurlar. Gezegen ve yıldızların güneşin yöresinde döndükleri gibi..

Dünyanın 2 türlü dönüşü vardır:1- Kendi yörüngesinde; 2- Gü­neş yöresinde.

Sahip-semanın yöresinde dönen dervişler de hem kendi ek­senleri üzerinde, hem de yöneticinin yöresinde dönerek bu olayı yan­sılar. Yani evrenle bütünleşmeyi anlatmak isterler.
Alevi Semahları

Alevi cemlerinin hangisinde olursa olsun, ceme katılan­ların belirli kurallar içerisinde uyguladıkları 12 hizmetten biri de semahtır.

Semahın çıkış kaynağı konusunda çeşitli görüşler ileri sü­rülmektedir. Kimi araştırmacılar, Türkler’in Orta-Asya’day­ken ayinsel dans yaptıklarını, bunun kökeninde de gökbilimsel bir olgu­nun yattığını dolayısıyla semahın ve sema’ın da figüratif açı­dan aynı gökbilimsel bir yapıya sahip olduğunu iddia ederlerken, kimi araştırmacılar da semahın çıkış kaynağı olarak bir söylen­ceye dayanan Kırklar Cemi olayını gösterirler ve semahın bura­dan çıktığını, bu nedenle Alevi cemlerinde yer aldığını belirtirler.

Araştırmacı Emel Esin, bir yazısında şöyle der:

“6-7.yy Çin kaynakları, Göktürkler’in bir ayak ile hareketli bir mihver teşkil eden bir topun üstünde durarak denge için kollarını yana kaldırıp diğer ayakla fırtına gibi döndüklerini anlatır. (…) Rakkas, sağ ayağı ile bir top üzerinde muvazene kurmuş, sol ayağı arkaya uzanmış biçimde sanki dönmektedir. Açılmış kollarının yenleri uçuşur gibidir. Rakkasın önünde bir diz üzerine çökmüş müzisyen davul çalmaktadır.“ ⁴

Anadolu Alevilerinin inanışlarının temeli ise "Kırklar cemi" adı verilen ve Peygamber zamanında Hz. Ali'nin başkanlığındaki gizli bir toplantıda yapılan ritüel dansa dayanmaktadır.

Kırklar cemi olayı, bugüne dek anlatıldığı gibi söylenceden öteye geçememiştir. Aleviler ve Bektaşilerin yüzyıllar­dır üzerinde mutabık kaldıkları ve anlata geldikleri söylence bir iki ayrın­tının dışında hep aynıdır. Kırklar cemi olayı, bugün bile hâlâ gizemini korumaktadır.

Kırklar cemi söylencesinde yer alan Miraç olayının bir benzerine Şamanlık kültüründe de raslamak olası. Şaman­larda, örneğin Altay Şamanlarında göğe çıkma ritüelinde din ulusu sayılan Şaman da peygamber gibi miraç yolculuğu yapıp kendi tanrısı Bay Ülgen’le görüşür.

Şamanlık konusunda antropolog Nevill Drury kitabında bu olayı şöyle açıklar:

”Altay şamanı bir at kurban eder, benzer biçimde Ateş Us­tası’na söylev verir, tören davulunu tütsüler, bir ruh kalaba­lığını çağırır, sonra da Cennet kuşlarını, Markut’ları davet eder. Kar­ma­şık bir arınma töreninden sonra davulu şiddetle çalmaya başlar.

Bu, gökyüzüne çıkması anlamına gelmektedir, ölü atın ruhu da ona eşlik eder. Görü bilinciyle birkaç kez göğe yükseldikten sonra, yaratıcı tanrı Yavutsi ile konuşmaya başlar ve dönüşte sırasıyla Ay’a ve Güneş’e eğilerek selam verir. Sonunda Bia Ulgan’ın göksel konutuna ulaşır.

Burada geleceğe ait bazı ayrıntılar, hava durumları ve ürünün nasıl olacağına ilişkin bilgiler edinir. Şaman daha sonra esrime nöbetleri içinde kendinden geçer.“⁵

Tüm Alevi-Bektaşilerin ve diğer kolların inanç getirdikleri ve kutsal saydıkları cem, bu Kırklar cemi’dir. O gece orada Hz. Fatma da varmış. Bu nedenle Aleviler, kadınları da ceme alırlar.

Cemlerde dem alınması, Kırklar'ın içtiği üzüm suyuna işaret, nefes okunması Ali'nin mürşit, Peygamber’in rehber olmasına öv­gü­dür. Semah dönülmesi de Peygamber’in de dönmüş olması­na delildir. Yine dervişlerin bellerine şat, muhiplerin tülbent bağla­ma­ları, o gece Peygamber’in 40 parça edilmiş sarığının Kırklar ta­rafından bellerine bağlanmış olmasının simgesidir.

Bugün bu olayı yansıtan, adını bu toplantıdan alan Kırklar se­mahı adlı ritüel dans, Alevi-Bektaşilerce kutsal sayılmakta, büyük cemlerde dönülmektedir.

Semahlar, Anadolu Alevilerinde ayinsel hava içinde, cemin düzenine göre, gizli olarak icra edilir. Küçük muhabbetlerde, muhabbetin sonuna doğru, büyük muhabbetlerde ise zaman zaman ve ara ile yapılır. Bu büyük muhabbetlerin en sonunda da herkesin katıldığı büyük semah töreni yapılır.

Semaha başlama zamanını, cemin yöneticisi, en büyük dinsel ve tarikat önderi sayılan Dede (mürşit) belirler. Semah dönme, Miraç olayını sembolize eder. Üç aşamada gerçekleşir : Karşı­lama (Ağırlama), - Yürüyüş (Yeldirme), - Pervaz, yani Uçma (Hızlanma)’dır.

Söylenceye göre, Hz. Muhammed de Ali’nin yanına ancak üçüncü kez kapıyı çaldıktan sonra girebilmiştir.

Semah dönenler, meydanda, açılan boşlukta, oldukları yerde değil (Mevleviler oldukları yerde, güneş sistemini simgeler biçimde dönmektedirler), dolaşarak dairesel biçimde dönerler. Bu dolaşarak dönme, öyle bir düzenlilik içinde yapılır ki mumla­rın yanmakta olduğu, Mürşit/Dede'nin oturduğu bölgeye gelince semahçılar, çerağ tahtı denilen bu kutsal yere sırtlarını dönmeden arka arkaya yürüyerek uzaklaşırlar.

Sema ve semahları izlediğimizde göksel bir anlatımı rahat­lık­la görebiliriz. Her ikisinde de müzik ve şiir var. Bunlar da gösteriyor ki, Alevi cemleri ve semahları, İslamlık öncesi kültür ve inançlardan izler taşımaktadır. Bugün Tunceli yöresinde Alevilerin güneşe niyaz’da bulunmaları, rastgele bir davranış olmasa gerek.

Bildiğiniz gibi semah dönecek olanlar, meydan’da Dede’nin karşısında niyaza durup dua alırlar. Semah, 12 Hizmet’ten biridir. Cem ayini sırasında, sonlara doğru Dede’nin işareti üzerine kadın-erkek canlar semaha kalkarlar. Semah dönenler, duygunun, sevginin ve aşkın, yol’a bağlılığın dorukta olduğu bir mistik hava atmosferini yaşarlar.

Zaten semah dönmek, gökyüzüne bir yolculuktur, Gerçek (Tanrı‘ya)’e ulaşmaktır, kutsanmadır. Dede, burada güneşi, semah dönenler de gezegenleri simgelemektedirler. Duadan sonra daire durumuna geçerler ki bu da gezegenlerin güneş çevre­sindeki turudur, yani yörüngesel yolculuğudur.

Zakir denen ozanlar da cem ayini süresince Alevi-Bektaşi tekke şairlerinden nefes denilen deyişler, duvazı-imamlar okurlar. Nefesleri okunan ozanların başında, Şah Hatayi, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet, Virani, Aşık İbreti, Kul Nesimi, vb.. ozanlar gelir.

Semahlar genelde 2-4-6-8-10-12 kişilik gruplar halinde dönülür. Tek sayılı gruplar halinde de dönüldüğü görülür. Alevi inancında daha çok kutsal sayılara dikkat edilir. Bu sayılar da 3-5-7-12-14-17'dir. Bu sayılar, dualarda ve gülbanklarda da yer almaktadır. “3’ler, 5’ler, 7’ler, 12 imamlar, 14 masum-u pak, 17 kemerbest" diye sözedilerek yardım ve şefaat istenir.

Semahta el ele tutuşmak yoktur, semah dönülürken alkış vurulmaz. Eller ve kollar, kuşun uçuşunu simgeler. Örneğin Turna semahında olduğu gibi…

Semahları adlandırma yönünden 3 bölümde sınıflandıra biliriz.

 * Yöre isimlerine göre: -Tokat, -Malatya, -Sivas, -Erzincan semahları,

* Hayvan isimlerine göre: - Turna semahı - Kırat semahı.

* Eren, evliya isimlerine göre: -Hızır semahı, -Hacı Bektaş semahı, - Hubyar semahı (Tokat)

Turna, Alevi inancında kutsal bir kuştur. Hz. Ali’nin sesi, turnanın sesine benzetilir. Ulu ozan Pir Sultan Abdal, bunu şöyle betimler: 

Hazreti Şah’ın avazı

Turna derler bir kuştadır

Asası Nil deryasında

Hırkası bir derviştedir.

Kırat ise, başkaldırının ve mücadelenin simgesidir. At semahı, Hz. Ali’nin atı Düldül’ü, İmam Hüseyin’in atı Zülcelal’i, Hz. Muhammed’in Miraca giderken bindiği Burak’ı, zalim Bolu Beyi’ne başkaldıran Köroğlu’nun atı Kırat’ı simgelemektedir. Ayrıca atın Türklerde kutsal ve değerli bir hayvan olduğunu da unutmayalım.

Semahlarda belli bir sıra vardır. Bu sıra şöyledir:

- Saz belli bir biçimde öpülerek alınır.

- Nefes ve deyiş denen parçalar okunur.

- Mürşit görevindeki Dede‘nin işareti ile semah başlatılır.

Alevi semahları ile Mevlevi sema’sı arasında oyna­nış/dönme yönünde bazı farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklı­lık­ların en ayırt edici özelliği ise Mevleviler’de sema yapan­ların yalnızca erkekler olmasına karşın, Aleviler’de ise kadın-erkek birlikte semah dönmektedirler. Mevlevi sema’ının müziği, Türk Sanat ya da Tasavvuf müziği tavrındadır, besteleri de bu makamdadır. Çalgı olarak Ney üflenir. Alevi semahlarının müziğini ise halk müziği ezgileri oluşturur. Çalgı olarak bağlama ağırlıktadır.

Semah dönmek için özel bir giysi yoktur. Giysi için katı kural yoktur. Bölgelere, yörenin sosyo-kültürel yapısına göre farklı­lıklar gösterebilir. Bazı yörelerde erkekler şapkalarını çıkarırken, bazı yörelerde ise, örneğin Tokat yöresinde çıkarmazlar. Semah dönen erkekler, şapka yerine mendil ya da puşu gibi bir örtü bağlarlar ya da baş açıktır. Ayaklar ise çıplaktır. Baş açık, ayak yalın semah dönmek en yaygınolan biçimidir. Kadınların başları ise örtülüdür.

Son olarak, semahlar, Alevi toplulukların her yıl yılda bir-iki kez yaptıkları, adına cem dedikleri muhabbet toplantılarında dönülen ve 12 hizmetten biri olan bir ritüeldir, bir ibadet biçimidir. Büyük tasavvuf düşünürü, bile insan, Pir Hacı Bektaş Veli, bakınız semahı nasıl betimliyor:

Haşa ki semahımız oyuncak değildir

O bir AŞK halidir, salıncak değildir

Her kim ki semahı bir oyun sanar

O cifedir, namazı kılınır değildir
DİPNOTLAR:

1. 
   Ahmet Kutsi Tecer, Oyun-Raks Üzerine, TFA, c:1, sf:106, 1958
   
2. 
   William. Radloff, Sibirya’dan Seçmeler, sf.250, Kültür Bakanlığı Yayınları:6, 1976, Ankara,
   

çev: Prof.Dr. Ahmet Temir

3. 
   Bkz. Agah Sırrı Levend, Aşık Paşa’ya Atfedilen İki Risale, sayı: 153
   
4. 
   Emel Esin, Sema, Türk Edebiyatı Dergisi, sayı: 36, sf: 12-13, Aralık 1974.
   
5. 
   Nevill Drıry, Şamanizm, sf: 38
   

KAYNAKÇA

1. 
   Nevill Drury, Şamanizm, Okyanus yayınları, 1989, İstanbul, çev: Erdal Şimşek
   
2. 
   Emel Esin, Sema, Türk Edebiyatı Dergisi, sayı: 36, Aralık 1974
   
3. 
   Agah Sırrı Levend, Aşık Paşa’ya Atfedilen İki Risale, Türk dili Araştırmaları Yıllığı/Belleten, Sayı: 153, 1955, Ankara
   
4. 
   William. Radloff, Sibirya’dan Seçmeler, Kültür Bakanlığı Yayınları:6, 1976, Ankara, çev: Prof.Dr. Ahmet Temir
   
5. 
   Ahmet Kutsi Tecer, Oyun-Raks Üzerine, Türk Folklor Araştırmaları (TFA), c:1,1958
   

XALQ OYUN VƏ TAMAŞALARI MƏDƏNİYYƏTİN

İLKİN TƏZAHÜRÜ KİMİ
Qalib Sayılov

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

[e-mail]
Özət

Məqalədə xalq tamaşa və oyun mədəniyyətinin öyrənil­məsi problemləri müasir elm tərəfindən irəli sürülüb. Müqayisəli təhlil­də xalq oyunlarının müxtəlıflıyi və məzmunu təhlil edilib. Xalq oyunlarının folklorda təzahürü geniş yayılsa da onun etnoqrafik anlamda dəqiq təyini yoxdur.

Xalq oyun və tamaşalarına həsr olunan bu tədqiqat elə for­mul­lardan ibarətdir ki, onların da ümumi mənası bu əsasların nəticədə yox, prosesdə edilən səmərəsiz bir fəaliyyət növü ol­duğu fikrinə gətirib çıxarır.

Açar sözlər: oyun, xalq, əcdad, ocaq, tamaşa
Галиб Сайылов

Народные игры и представления

как первичая форма культуры

Резюме

В статье предлагается новое научное отношение к проб­леме исследования культуры народных игр и представлений. В сравнительном анализе исследуюшся разнообразие и тематика народных игр и представлений

Ключевые слова: игра, народ, предки, очаг, представ­ле­ние
Galib Sayilov

Folk plays and performances as the first appearance

of the culture

Summary

In the article it said about the investigation problem of folk plays and performances from the modern science. In the comparative analysis the differences and the content of the folk plays are investigated.

Key words: play, folk, performance, child, ancestor, fire
Xalqımızın tamaşa və oyun mədəniyyətinin öyrənilmə prob­lemləri müasir elm tərəfindən az tədqiq olunmuş və hələ də öz həllini tapmamışdır. Lakin bu tezis bütün oyun və tamaşalara de­yil, ancaq bəzilərinə aiddir.

Etnoqrafiya elmində oyun məfhumunun dəqiq təyini yoxdur. Ensiklopediya və elmi əsərlər elə formullardan iba­rətdir ki, on­ların da ümumi mənası bu əsasların nəticədə yox, prosesdə ifa­də edilən səmərəsiz bir fəaliyyət növü olduğu fikrinə gətirib çıxarır. Təxminən belə bir oyun növünü ilk dəfə İ.Xeyzinqa “Oynayan adam” əsərində ifadə etmişdir. O yazırdı: “Oyun – mənayla dolu bir işdir... Hər bir oyunun mənası vardır. Oyunun məqsədyön­lü­lüyü onun mahiyyətinə daxil edilmiş hər hansı bir qeyri-maddi ünsürün üzərinə işıq salır” (1). Müəllif diqqəti oyunun mənşəyinə cəlb edir. Müəllifi, “heyvanlar heç də insanın meydana gəlməsini göz­­ləmirdilər ki, o onlara oynamaq öyrət­sin”(1), fikrini söylərkən oyu­nun mənşəyi probleminə sadələş­dirilmiş yanaşmada günah­lan­dır­maq olardı. Bu fakt şübhəsizdir: bioloji təzahür kimi oyun həm heyvanlara, həm də insanlara məlumdur. İnsan sosial varlıq kimi özündə gizlədilmiş oyun instinktini elə bir səviyyəyə qaldır­mışdır ki, burada yalnız ayrıca oyundan deyil, həm də bütövlükdə oyun mədəniyyətindən söz açmaq olar. Xalq oyun və tamaşaları yalnız həyat üçün zəruri bacarığın təkmilləşdirilməsi və ya əy­lən­cə deyil. Hər bir cəmiyyətdə oyun fərdi müəyyən fəaliyyət nö­vü­nə yönəldir və onun vasitəsilə zəruri bacarıqları aşılayır, o, cə­miyyətdə davranış qaydalarını formalaşdırır. Beləliklə, oyuna xüsusi bir məqsədə nail olmaq üçün yönəldilmiş səmərəsiz bir fəaliyyət növü kimi baxmaq olmaz.

Xalq oyunları müxtəlif ola bilər. Bu inkişaf etmiş və ya etməmiş məzmunlu sadə yarış formasında, qızlar üçün, gənclər üçün və s. ola bilər. Oyun qəti, hər hansı bir vasitə ilə ifadə edilən və ya müəyyən olmayan məqsədlərə çatmaq üçün təyin edilir.

Mühüm fərq uşaq oyunları və böyüklərin əyləncələri arasında müşahidə olunur. Uşaq oyunları gələcəyə istiqa­mət­ləndirilmişdir. Böyük oyunları məşğələ­lərin son nəticəsini, öz­lərinin işlənmiş təc­rübələrini göstərir. Kişi və qadınların həyatında oyun dövrilik müd­dətini əhatə edir, uşaqlarsa, demək olar ki, hər zaman oynayırlar.

Azərbaycan xalqının kulturoloji düşüncəsində özünə­məx­sus yeri olan oyun – tamaşa mədəniyyətinin bir çox erkən modelləri ağız ədəbiyyatı ənənələri çevrə­sində yaranıb inkişaf etmişdir. Oyun uzun müddət etnoqrafiya ilə bağlı hesab edil­diyindən onun ağız ədəbiyyatındakı yeri və mövqeyi tədqiqat­lardan kənarda qalmış, bir sıra hallarda isə o, tamaşa mədə­niy­yəti ünsürlərini yaşadan nümunələr­dən hesab edilmişdir.

Əslində oyun mədəniyyəti insan mədəniyyəti sistemində xü­su­si yer tutur. Onu əfsanə, nağıl və cəmiyyətin mənəvi həyatının digər oxşar tərkib hissələri ilə qarışdırmaq olmaz. Lakin etiraf etməliyik ki, orada da, burada da ümumi iştirakçılar vardır. Uşaq­lar üçün oyunlar həm təcrübi, həm də əyləncə əhəmiyyəti daşıyır. Əfsanə isə dini mahiyyət kəsb edir, dini hekayə kimi qəbul edilir, ona inanılır. Əfsanə ibtidai icma quruluşu zamanı yaranmış, lakin yalnız onun sosial funksiyası yerinə yetirildikdən sonra nağıl mər­hələsinə keçmişdir. Lakin tədqiqatlar göstərir ki, əfsanə yal­nız nağıl kimi deyil, həm də oyun kimi mövcud ola bilər. Bir çox hallarda etiraf etmək lazım gəlir ki, son variantda daha uzun zaman mühafizə olunur. Məsələn, Yer kürəsini dimdiyi ilə də­ni­zin di­bindən çıxaran ördək haqqındakı məşhur kosmoqonik əfsa­nə qıp­çaqlarda müəyyən edil­mə­mişdir. Lakin onun mövzusu oyun folk­lorunda saxlanılmışdır. Folklorun oyun sistemində əfsa­nəyə yaxın olan tilsimdir. Bəzən onları əfsanəyə əlavə hesab etmək olar. Tilsimlər oyunlarda mühüm əlavələr kimi püşk atma, say şəklində saxlanılmışdır. Bir tərəfdən əfsanələrdə, nağıllarda, digər tərəfdən tilsimlərdə iştirakçı­ların oxşar­lıq­ları da, mövzu­la­rın və ya onların hissələrinin oyunlarda uyğun­luqları da bununla izah olunur.

Xalq oyunlarının bir çoxu və demək olar ki, nisbətən kamil ilkin nümunələri ayrı-ayrı mərasimlərlə bağlı olmuşdur. Vaxtilə akademik M.Arif yazırdı ki, “Azərbaycan xalqının ən qədim mah­nı və əyləncələri də təbiət, təsərrüfat və əmək həyatı ilə bağlı­dır” (2). Həqiqətən də, xalqımızın şifahi yara­dı­cılığının erkən dövr nümunə­lərinə nəzər saldıqda görmək olur ki, əmək nəğmə­lə­rin­­dən tutmuş, kiçik janrların böyük əksə­riy­yəti, insanın tə­sər­rü­fat həyatı, məişəti, gündəlik ehtiyacla­rını ödəmək arzusu ilə sıx bağ­lı olmuşdur. Bu nəğmələrdə xalq daim bolluq arzu­lamış, fə­sil­ləri vəsf etmiş, onla­rın gə­li­şi­ni nəğməylə, rəqslə, oyunla, tamaşa ilə qarşılamışdır. Əc­dadın düşüncəsinə belə bir inanc hakim ol­muş­­dur ki, insan nəyi arzulasa, onun gəlişini öz şənlikləri ilə bə­zə­sə, bu üzə gələn fəsildə məhsul bol olar, insan ondan daha çox fay­da götürər. İnsanın təbiətə nikbin baxışının erkən formulu belə idi.

Ona görə də qışda ilk qar yağan günü xalq onu bolluq rəmzi kimi qəbul edib şərəfinə silsilə oyun və şənliklər düzəltmiş, sevin­miş, rəqs etmişdir. Bu oyunların bəzisi bu gün çobanlar ara­sında mühafizə edilir. Etiqada görə ilk qar yağan günü qaş qa­ralan vaxt tonqal qalanar, adamlar onun ətrafında dövrə vurub yallı gedər­di­lər. Tonqal yanında cöngə kəsilər, tonqal üstündə qazanlar asılardı. Yerə süfrə salınar, süfrəyə duz-çörək qoyulardı. Gecə yarıya qədər yeyib-içərdilər. Mərasimdə iştirak edə bilmə­yən qocalara, xəstələrə tonqal üstündən pay göndərərdilər. Məra­sim zamanı tonqal ətra­fında hamı yallı gedərdi. Rəqs edənlər əyilib-durar və başını göyə tutaraq oxuya-oxuya tonqal başına döv­rə vurar­dılar.

Göyün adı nəğmədə rənginə görə növbələşər, üç növbəli xo­run birinci baş­lan­ğıcında Qara göy çağırılar, sonra Ağ göy, sonra isə Göy göy. Qara göyün çağırışı ilə başlayan nəğmə “Qara göy” anlamı ilə də başa çatardı (5).

Mərasim ümumilikdə şən keçərdi. Burada uşaqlar, qa­dın­lar, gəlinlər də işti­rak edərdilər. Tonqal ətrafında yaşlıların birgə yallıları keçirildiyi kimi, qız və oğlanlardan ibarət ayrıca dəstələr də yallı gedərdilər.

Mərasim gecə yarısı çobanların yallısı ilə başa çatardı. Çobanlar tonqal ba­şına dövrə vurub xorla oxuyardılar.

Artıq yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, oyunların sistemləş­di­rilməsi prob­lemi elmdə kəskin şəkildə durur. Təsnifatın zəruriliyi aş­kar elmi məna daşıdığı üçün öz-özünə aydınlaşır. Lakin adı çə­ki­lən “İnsan rəqs edir” əsərində müəl­lif vəsaitin müxtəlif növlə­rini və bəzən də məcmusunu isti­fadə edərək mövcud vahid prin­sip təsni­fatın­dan şüurlu şəkildə uzaqlaşır. Belə bir yanaşma təsdiq olunmuş­dur, əhalinin məş­ğuliy­yəti və həyat tərzindən irəli gələn oyun mədəniyyətinin cəmindəki mər­hə­ləliyi açmaq üçün qarşıya qoyulan vəzi­fə­lərə çatmaq imkanı yaradır, oyun mədəniyyətini, öz əsaslarını vaxt və mövcudiyyət şərtlərindən asılı olmayaraq saxlayan vahid bütöv bir təzahür olaraq təqdim edir ki, bu da öz növbəsində qarşıya qoyulan məqsədə: türk etnosunun oyun mədəniyyətinin təsvirindən onun sistemli və müqayisəli təh­lilinə keçməyə imkan verir.

Azərbaycan coğrafiyasında yer alan etnosların müxtəlif tər­kibliliyi Azər­bay­can xalqının mənşəyindəki çətin pro­seslə­rin nə­ti­cəsidir. Azərbaycan xalqının əsasını öz mənşəyi etibarilə Oğuz­lar və Qafqaza bağlı qədim türk tayfaları təşkil edirdi.

Elmi ədəbiyyatda əvvəllər də qeyd edilmişdir ki, oyun və oyun mədəniyyəti mədəniyyətin ən mühafizəkar ünsü­rüdür. La­kin eyni zamanda da son dərəcə plastikdir. Oyun hər zaman yal­nız xarici əlamətlərini dəyişərək öz əsasında saxlan­mışdır. Belə­lik­lə, nəzərə alsaq ki, oyun mədəniyyəti insanın heyvanat alə­min­dən seçilməsi ilə başlayır, o zaman onun insan cəmiy­yətinin məş­ğu­liyyəti və həyat tərzi ilə sıx bağlı olan müəyyən inkişaf mər­hə­lələrindən söz açmaq olar.

Azərbaycan xalq oyunlarının öyrənilməsi sahəsində müxtəlif illərdə xeyli iş görülmüşdür. Ayrı-ayrı oyunlar toplanılmış, nəşr edilmiş, onlar barədə müəyyən məlumatlar verilmişdir. Birbaşa ritualla bağlı olan türk xalq oyunları həmişə tədqiqatçıların diq­qə­tindən yayınmamışdır. Öz zəngin mə­də­niy­yətinin dünya mədə­niyyəti içərisindəki yeri ilə bağlı mülahizələrdə xalq oyunlarına istinadən dəyərli mülahizələr irəli sürülmüşdür.

Şükrü Elçinin türk xalq oyunlarının ritual və oyunlar kimi qruplaşdırıb öyrənməsi, onları əski türk mərasimi düşüncəsi ilə bağlı tellərini tədqiqata cəlb etməsi, Rafiq Əh­məd Sevəngülün “Əski türklərdə dram sənəti” kitabında oyun­ların dram sənətinin başlanğıcı kimi götürülməsi bu sa­hədə görülən böyük işlərdən hesab edilməlidir (3). R.Sevən­gülün savaş oyunlarının türkün tari­xi cəngavərlik dü­şün­cəsi ilə bağlı mülahizələri də önəmli olub bu gün Azərbaycan savaş oyunları­nın mənşəyini öyrənmək ba­xı­mından dəyərli qaynaqlardan hesab edilməlidir. Əhməd Cə­fər­oğ­lunun “Ana­dolu dialektolojisi üzərinə malzeme” tədqi­qa­tında Kayseri, Çorum, Konya, İsparta, eləcə də Türkiyə ərazi­sin­də xalq oyunlarının yayılması və spesifik xüsusiyyətləri barədə geniş danışılmışdır. Burada xüsusilə diqqəti cəlb edən oyunların mənşə xüsusiyyətləri ilə bağlı Ə.Cəfəroğlunun mülahi­zələridir (4).

Bəşəriyyətin ən qədim məşğuliyyəti ov idi. O, hər bir fərddən güc, məharət, dözüm tələb edirdi. Yalnız fiziki cəhətdən möhkəm və psixoloji cəhətdən mükəmməl bir adam cəmiyyət üçün yararlı idi. Bu məqsədə, öz növbəsində əməklə sıx bağlı olan bədən tərbiyəsilə nail olunurdu. Burada oyun xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Oyunlar vasitəsilə müəyyən bacarıqlar – fiziki güc, əllərin və barmaqların çevikliyi, göz­lərin sərrastlığı və s. inkişaf edirdi. Etnopedaqogika hər şeyi: yetkinliyi, yaşa dolma mərhələlərini, uşağın qarşısında qoyduğu məsələləri tədricən mürək­kəbləş­dir­məklə nəzərə alırdı. Bir çox oyun və müsabiqələr açıq havada keçirilirdi ki, bu da şübhəsiz, böyüməkdə olan gənc nəslin sağ­lamlığına öz müsbət təsirini göstərirdi.

Bizim fikrimizcə, yuxarıda adları çəkilən keyfiyyətləri uşaq­lar­da inkişaf et­di­rən oyunlar seçilməlidir. Onların ke­çi­rilmə qay­da­ları­nın sadələyini təcrübi istiqa­mətə uyğun nəzərə alaraq oyun mədə­niyyətinin bu hissəsinin qədimliyini və təşəkkülün təsdiq etmək olar.

Qıpçaqlar arasında ən sadə və məşhur yarış növü qaçış ya­rışması idi. Onun təsvirini S.İ.Rudenko və M.Baişev etmişlər. Bəzi türkdilli xalqların da nağıllarında tez-tez qəhrə­manın qaçış­da sürət və məsafəyə görə yarış motivlərinə rast gəlinir.

Oyun çoxsaylı müqayisələr tapır. Monqol dövlətində yaxşı qaçan, iti yeriyən adamlar haqqında səyahətçi Marko Polo (XVIII əsr), onların ənənəylə mühüm xəbərlər çatdır­dıqlarını qeyd edə­rək bildirmişdir. Tuvalılarda atlardan tez qaçan adamlar haqqında məlumatlar mühafizə edilmişdir. Şimal xalqları haqqın­da maraqlı məlumatı V.Q.Boqoraz verir. Bir çox Avrasiya xalqlarında (qır­ğızlarda, qazaxlarda, even­lərdə, eskimoslarda, nivxlərdə, xan­tı­lar­da, mansilərdə) adi qaçış­dan əlavə təzyiq etməklə müşahidə olu­nan qaçış növünə də rast gəlinir. Bu halda qaçanın ayağına daş bağlanır, yəni ağırlığın müqavimətini dəf edərək qaçmaq lazım­dır. Bu variantda bizdə oyun müəyyən edilməmişdir. Lakin başqırd na­ğıllarında həddindən artıq sürətlə qaçdığı üçün ayaq­larına daş bağlanan iştirakçıya tez-tez rast gəlinir. Güman etmək olar ki, biz türklər də nə zamansa mövcud olmuş təzyiq etməklə müşahidə olunan qaçışın şahidi oluruq (5).

Sahə mənbələrində nəfəs verərək qaçılan uşaq yarışması mü­əyyən olunur. Bu püşkatmanın elə bir növüdür ki, burada uşaqlar müəyyən olunmuş yerə qədər “U-u-u” səsilə nəfəs verərək qaçır­lar. Səslə nəfəs verərək hamıdan uzağa qaçmış uşaq növbəti oyu­nu baş­layırdı. Başqırd uşaqları üçün bu, mordva və tuvin uşaqları üçün olduğu kimi, bir növ “oyun içində oyun” idi. Nanaylar və nivx­lərdə fiziki güc, sürət və ağ ciyərlərin həcmini inkişaf etdirən müs­təqil bir oyun idi. Azərbaycanda bu oyun “Molla haray” ad­lanır.

Oyunların çoxunda qaçış tərkib hissə kimi qabardılır: “Əbək” (topaldıqaç, gizlənpaç, tullanmaq) və s.

Topaldıqaç tatar, qazax, qırğız, türkmən, çuvaş, mordva, ud­murt, nen, nanay, ulçi, rus, ukrain, özbək analoji oyun­la­rın­da da uy­ğun müşahidə olunur. Qaydalar çox sadədir. Sayla seçilmiş apa­rıcı qaçaraq oyunçuya çatıb onu ləkələyərək “Əbək!” sözünü tələffüz etməlidir. Ləkələnmiş oyunçu apa­rıcı olur və oyun da­vam edir. Əbək sözünün dəqiq tərcüməsi yoxdur. Onu belə izah etmək olar: ləkələmə zamanı tələffüz olunan -ən səsi və -ək şə­kil­çisi oyunun tələb olunan adını verir. Bu oyun Volqaboyu və Uralətrafı xalqlarda və həmçi­nin rus uşaqlarının oyunlarında oyunun ən vacib ünsürü oyunçunu ləkələmə zamanı müqəddəs sö­zün tələffüzü hesab olunur. Şübhəsiz ki, oyunun unudulmuş mərasimlə müəyyən bir əlaqəsi vardır və bu mövzu da elmi ədə­biyyatda çox gözəl tədqiq olunmuşdur (8).

Ən sevimli uşaq oyunu, hər zaman olduğu kimi, Yer kürəsi­nin bir çox xalqlarına məlum olan gizlənpaçdır. Oyun uşaqlar böyüdükcə mürəkkəbləşir. Oyunun ən sadə növü məktəbəqədər və kiçik yaşlı məktəbli uşaqlar arasında (3-9 yaş) məşhurdur. Məz­­mun çox sadədir: aparıcı oyunun gizlənmiş iştirakçılarını ax­ta­rır. Qeyd edək ki, bu oyunda qaçışdan əlavə gizlənmək, gözlə­mək, izləmək bacarığı da qiymətləndirilirdi. Ovda uğur birbaşa bu keyfiyyətlərdən asılı idi. Ovçular mühitində meydana gəlmiş heyvan ovlamaq oyunun mənalı və tətbiqi əhəmiyyəti çoxdan unudulmuşdur, lakin oyun özü hələ də mövcuddur.

Təəssüf ki, digər xalqlar haqqında olan ədəbiyyatda mü­əl­liflər bir qayda olaraq belə bir oyunun mövcudluğunu, onun in­cə­lik­lərinə varmayaraq, oxşar rus oyunu ilə müqayisə edib yalnız xa­tırladırlar. Lakin eyni zamanda bu bir çox xalqların giz­lənpaç oyu­nunda əhəmiyyətli fərqlərin olma­ma­sının dolayı yolla sü­bu­tu­dur.

Müasir oyunlarından, xüsusilə də şəhər mühitində “Kəndir” oyunu mühafizə edilmişdir. Burada üç və daha çox oyunçu iştirak edir. Oyun üçün uzun­luğu iki metr yarıma yaxın olan kəndir lazımdır. İki oyunçu kəndiri fırladır, üçüncünün vəzifəsi ona toxunmadan altından keçməkdir. Kəndirin altından sürü­şüb keç­mək hər dəfə mürəkkəbləşir: ilk dəfə sərbəst edilir, sonra bir ayaq üzərində, sonra çarpaz­laş­dırılmış ayaqlarla, sonrakı mərhə­lədə isə bütün oyun gözüyumulu şəkildə təkrar olunur. Qalib bütün tapşırığı səhvsiz yerinə yetirən oyunçu sayılır. Kəndirlə təmas oyunçu­nu növbəti oyuna qədər oyundan kənarlaşdırır.

Oyunun etnik mənsubiyyəti haqqında danışmaq lazım gəlmir, biz çox mədəni, inkişaf etmiş bir məkanda yaşayırıq. Yalnız onu güman etmək olar ki, bu oyun indiki zəmanəyə qədər mühafizə olunub və azərbaycanlılara da məlum idi.

Bu xalq oyununun əsas məqsədi hərbiləşdirilmiş qay­daya uy­ğunlaşmadan ibarətdir. Bu oyunda fiziki güc və fəndgirlik özünü göstərir.

Sonradan Azərbaycan xalqının tərkibinə daxil olmuş tayfa­la­rın oyun mədəniyyəti onların həyat tərzi ilə hər zaman sıx bağlı idi. Bu, birinci növbədə, maldar olaraq köçəri həyat tərzi keçirən, həmçinin təsərrüfatlarında ovun böyük rol oynadığı türk və mon­qol tayfalarına aiddir. Oyunun mərasim estetik düşün­cəsindəki yeri zaman keçdikcə ayrı-ayrı görüş, ayin və etiqadlarla müşahidə olunmuş, etnosun müxtəlif etnik həyat tərzini rəqslərdə, miniatür­lərdə, daş kitabələrdə, qaya rəsmlərində əks etdirən əcdadları­mız nitq vərdişlərinə yiyə­lən­dikdən sonra daha arxaik oyunlarından tutmuş erkən ovçuluq, əkinçilik, maldarlıq və başqa görüşlərini əks etdirən oyunlarını sözlə ifadə etməyə, cilalamağa cəhd gös­tərmişdir. Bütün bunlar isə əcdad mədəniyyətini daha yetkin çalarlarda əhatə edə bilən silsilə oyun sistemləri yarat­mışdır ki, “bu gün kulturoloji düşüncənin əski qatları həmin oyunlarda özünü daha çox qoruyub saxlaya bilmişdir” (5).

Oyun etnosun həyatında baş verən ilk kulturoloji hadisədir. Xalqların sivilizasiya səviyyəsinin müəyyənləş­di­ril­mə­sində onla­rın rolu və əhəmiyyəti son dərəcə mühümdür. Oyun mədəniyyətin baş­lanğıcında özünü göstərən, etnosun estetik düşüncəsinin for­malaşmasına təsir edən vahidlərdən biridir. Çünki etnosun sivil mədəniyyətinə doğru inkişafının istiqamətləndirilməsində onun rolu əvəz­sizdir. Oyun gerçək­lik faktı kimi, insanın müxtəlif gö­rüş, ayin və etiqadlarını əhatə edir, onu öz vəhşi və barbar təbi­ətin­dən qoparıb təka­mülə yüksəldir.

Maldarlığın meydana gəlməsi, onun ardınca da atların əhli­ləşdirilib minik üçün istifadə olunması yeni oyunların yaran­masına səbəb oldu. Hər zaman öz sürülərini vəhşi hey­vanlardan və yadelli köçəri xalqların basqınlarından müdafiə etməyə hazır olmaq hərbi idman oyunlarına xüsusi status verdi. Təsadüfi deyil ki, hərbiləşdirilmiş oyunlar türk və monqol xalqlarının bay­ramlarının tərkib hissəsi olmuş­dur. Bayram oyunlarında, top­lantılarında, toylarda at yarışması, oxatma, güləşmə adi hal idi.

Doğrudur, bəzi tədqiqatçıların fikrincə, hələ XX əsrin əv­vəllərindən etibarən hörmətli qonaqların, pəhləvanların, igidlərin dəvət edildiyi kütləvi bayramlarının qeydə alındığı qırğız, qazaxlar­dan fərqli olaraq, XIX əsrdə hər hansı bir dövlətli adam tərəfindən keçirilən böyük bayram mərasimləri başqa xalqlarda nadir hal idi. Lakin azərbaycanlıların yaz bayramı olan “Novruz” var ki, adından asılı olmayaraq orada Orta Asiyadan tutmuş Balkanlara qədər türklərin hərbiləş­dirilmiş oyunlarının bütöv proq­ramı təqdim olun­muşdu. Həmçinin məlumdur ki, hələ XIX əsrdə keçirilən oyunlar zamanından proqramın vacib bəndi idman yarışması idi.

Kütləvi xarakter daşıyan Novruz bayramında çoxsaylı əylən­cələr vardır ki, onların çoxu nəinki əyləncə, hətta hərbi idman tipli idi. Onların bəziləri hələ də Novruzda keçirilir.

Kütləvi tamaşalardan biri də milli güləşdir. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri ədəbiyyatından məlum olduğuna görə, güləşdə iştirak etmək üçün uzaq yerlərdən pəhləvanlar gəlirdi. Bəzi yer­lər­də bu güləş yarışmaları o qədər məşhur­laşırdı ki, bir çox kilometrlərlə uzaqlardan igidlər bu yarış­lar­da digər pəhləvan və igidlərlə güc və çevikliklərini sınamaq üçün gəlirdilər. Yarışın keçirilməsi üçün xüsusi bir qayda yox idi. Pəhləvanlar səhnəyə ya çılpaq gövdə ilə, ya da köynəkdə çıxardılar, bir-birlərinin kürə­yinə ya qurşaq, ya da məhrəba atardılar, ayaqlarında ya corab, ya da yüngül ayaqqabı olardı. Güləşənlərin vəzifəsi rəqibin müqa­vimətini qırmaq və onu arxası üstə qoymaq idi. Musa Yaqub “Dava-dava oyunu” adlı kiçik poemasında bu güləşmənin parlaq təsvirini vermişdir (6).