Vüsal SƏFİYEVA
AMEA Folklor İnstitutu
HƏMİD ARASLI YARADICILIĞINDA NİZAMİ VƏ
FOLKLOR MÖVZUSU
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının inkişafında görkəmli yer tutan akademik Həmid Araslı folklor kimi zəngin bir sahənin tədqiqində də məhsuldar fəaliyyəti ilə dərin iz buraxmışdır. Onun yaradıcılığında şifahi xalq ədəbiyyatının öyrənilməsi məsələsinin xüsusi vurğu ilə diqqətə çatdırılması təsadüfi deyildir. Alimin elmi fəaliyyətini professor Mirzağa Quluzadə belə səciyyələndirmişdir: «H. Araslı 1926-cı ildən başlayaraq kənddə müəllim işlədiyi zaman Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının və aşıq şeiri nümunələrinin toplanması sahəsində əhəmiyyətli iş görmüşdür. Bu materiallar şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri üçün faydalı mənbələrdən biri olmuşdur… O, bütün elmi tədqiqat fəaliyyəti illərində şifahi xalq yaradıcılığı, xüsusilə xalq dastanları və aşıq poeziyası ilə üzvi surətdə bağlı olan, şifahi xalq poeziyası və onun klassik ədəbi irslə qarşılıqlı təsir və əlaqələrinə böyük maraq göstərən və əsərlərində həmişə bu məsələlərə əhəmiyyət verən bir alimdir. H.Araslı Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının da ən yaxşı mütəxəssislərindən biridir. Onun «XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» əsərində «Koroğlu», «Əsli və Kərəm», «Aşıq Qərib» və sairə dastanların tədqiqinə, aşıq poeziyasının inkişafı məsələlərinə geniş yer verilmişdir. Alimin «Azərbaycan aşıq şeiri» adlı əsəri də (1964) onun bu məsələlərlə ciddi məşğul olduğunu göstərir» (1, 24-25).
Həmid Araslı folklorşünaslıq sahəsindəki fəaliyyətini əsasən üç istiqamətdə davam etdirmişdir:
Azərbaycan folklorunun tarixi və nəzəri məsələlərinin araşdırılması;
Yazılı ədəbiyyatla şifahi xalq ədəbiyyatının əlaqə və münasibətləri;
Folklor örnəklərinin və ədəbi abidələrin nəşrə hazırlanması və şərhi.
Bu sahədə görülən işlərdə Həmid Araslının özünəməxsus xidmətləri vardır. Onun folklorşünaslıq sahəsindəki fəaliyyətinin özünəməxsusluğu yazılı ədəbiyyatla şifahi xalq ədəbiyyatının əlaqə və münasibətlərinə həsr olunmuş tədqiqatlarında daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Həmid Araslının müraciət etdiyi, demək olar ki, bütün klassik sənətkarların yaradıcılığının araşdırılmasında bu problem ayrıca tədqiq olunur, bununla da ədəbiyyatşünaslıq elmi yeni tədqiqat ideyaları və faktları ilə zənginləşir. Bu baxımdan onun Nizami yaradıcılığında folklordan istifadə ilə əlaqədar tədqiqatları xüsusi maraq doğurur. Bu da onunla bağlıdır ki, dahi şairin əsərləri yazılı ədəbiyyatla şifahi xalq ədəbiyyatının əlaqə və münasibətləri probleminin daha ətraflı və dərindən araşdırılmasına imkan verir.
Ümumiyyətlə, Nizami və folklor problemi nizamişünaslığın çox mühüm sahələrindəndir. Buna görə də Nizami yaradıcılığının, demək olar ki, bütün tədqiqatçıları – Y.E.Bertels, M.Ələkbərli, M.Rəfili, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Axundov, M.Əlizadə, A.Rüstəmova, S.Paşayev və başqaları şairin folklor qaynaqlarından istifadə etməsindən bu və ya digər şəkildə bəhs etmişlər. Adları qeyd olunan müəlliflərdən başqa araşdırmaçı Tağı Xalisbəyli dahi şairin yaradıcılığı haqqında ayrıca tədqiqat işi yazmış və bir neçə kitab nəşr etdirmişdir. Akademik Həmid Araslının bu sahədəki tədqiqatları isə xüsusilə seçilir.
Alimin Nizami və folklor mövzusunun araşdırılması sahəsindəki ən mühüm xidməti bundan ibarətdir ki, o, bu problemin öyrənilməsinin əsasını qoyanlardan biri olmuşdur. H.Araslı 1941-ci ildə Nizami Gəncəvi yaradıcılığında folklor əlaqələrinin öyrənilməsinin elmi əhəmiyyətini izah edərək yazırdı: «Xalq ədəbiyyatı xəzinəsində Nizaminin şəxsiyyəti və onun qəhrəmanları, əsərlərinin süjeti ilə əlaqədar çox materiallar vardır ki, bunların elmi surətdə toplanması nizamişünaslıq işinin qarşısında duran mühüm vəzifədir. Bu müxtəlif variantların müqayisə və təhlili istər şairin şəxsiyyətini, istərsə də onun doğma xalqı ilə münasibətlərini tədqiq etmək üçün ən mühüm tədqiqat obyektidir» (2, 4). Nizami əsərlərinin el variantları ilə əlaqədar deyilmiş bu fikir eyni dərəcədə, bəlkə, bir az da artıq şairin əsərlə
rində istifadə olunan folklor mövzularının, janr və ifadə vasitələrinin araşdırılması məsələsinə də aiddir.
H.Araslı Nizami Gəncəvi yaradıcılığının araşdırılmasına həsr etdiyi, demək olar ki, bütün əsərlərində şairin xalq ədəbiyyatından bəhrələnməsi məsələsinə toxunmuşdur. Bununla yanaşı, onun bilavasitə Nizaminin şifahi xalq ədəbiyyatı ilə əlaqəsi məsələsinə həsr olunmuş bir çox tədqiqatları da vardır. Həmin əsərlərində şairin xalq söz və ifadələrindən tutmuş böyük epik janrlardan (nağıl və dastanlardan) istifadəsi ayrıca tədqiqat predmetinə çevrilir. Bu baxımdan alimin «Nizami əsərlərinin el variantları» (1941), «Nizami və yaradıcılığı» (1939), «Nizamidə xalq sözləri, xalq ifadə və zərb-məsəlləri» (1942), «Nizami və Azərbaycan xalq ədəbiyyatı» (1947) və s. əsərləri xüsusilə diqqəti cəlb edir. H.Araslı xalq ədəbiyyatının Nizami yaradıcılığına təsirinin əhəmiyyətini ümumiləşdirərək yazırdı: «Nizamini bütün müasirlərindən fərqləndirən, onu dünya ədəbiyyatının ən yüksək zirvəsinə qaldıran əsas xüsusiyyətlərdən biri və ən başlıcası da onun xalq ədəbiyyatı ilə yaxından bağlı olması, xalqdan qüvvət alaraq yaradıcılığını yeni bir istiqamətdə inkişaf etdirməsidir» (2, 1). Daha sonra o, öz əsərlərində konkret misallarla «Nizaminin xalq dili və xalq ədəbiyyatı nümunələrindən necə istifadə etdiyini elmi təhlillər əsasında aydınlaşdırır. Məsələn, alim «Nizamidə xalq sözləri, xalq ifadə və zərb-məsəlləri» məqaləsində ayrı-ayrı söz və ifadələrin Nizami əsərlərinə Azərbaycan dilindən keçdiyini inandırıcı şəkildə izah edir. Məsələn, ön söz yazdığı “Atalar sözü” (1938) kitabındakı atalar sözlərini Nizami əsərlərilə belə müqayisə edir: ”Biz Nizaminin əsərlərində oxuyuruq:
Qorbe bovəd kəz səri-həmpusti,
Bəççeyi-xodra xorəd əz dusti.
Son misra “Pişik balasını istədiyindən yeyər” zərb-məsəlinin bədii ifadəsidir” (3, 10).
Alimin apardığı tədqiqatlar, ilk növbədə diqqəti şairin öz əsas mövzularını folklordan alması məsələsinə cəlb edir. O, Nizami Gəncəvinin ilk böyük əsəri olan «Sirlər xəzinəsi»ndə xalq rəvayətlərindən istifadə edərək, əsərdə qoyduğu ideyaları oxucuya maraqlı surətdə çatdırmağa çalışdığını sənətkarlıq nailiyyəti kimi qeyd edir. Bu baxımdan «Nuşirəvan və bayquş», «Bülbül və qızılgül» və s. hekayələrdən ustalıqla istifadə olunduğu nəzərə çatdırılır. Lakin şairin ilk məhəbbət dastanı olan «Xosrov və Şirin» əsərində xalq ədəbiyyatı ilə dərindən bağlı olması, bu mövzunun xalqdan olması (Bərdə qocalarından öyrənməsi) xüsusilə yüksək qiymətləndirilir və göstərilir ki, Nizaminin «bundan sonra yaratdığı əsərlərin hamısında bu bağlılıq hakim yer tutur» (4,10).
H.Araslı şairin «Leyli və Məcnun» əsərinin də mövzusunun şifahi xalq ədəbiyyatından alındığını qeyd edir və göstərir ki, «ərəb şifahi xalq ədəbiyyatında canlanıb Yaxın Şərq xalqları arasında yayılmış olan bu dastanın XII əsrdə Azərbaycan xalqı içərisində məşhur olması məlumdur» (4, 10). Bunu şair əsərin müqəddiməsində qeyd edir.
Tədqiqatçı «Yeddi gözəl» poemasının da xalq nağılları quruluşunda yazıldığını, qızların söylədiyi nağılların məzmununun xalq ədəbiyyatından alındığını qeyd etməklə şairin folklorla sıx bağlılığını faktlarla sübut edir. Alim, həmçinin Nizaminin son əsəri olan «İskəndərnamə» poemasının da xalq dastanları əsasında qurulduğunu nəzərə çatdırır və yazır ki: «Nizami bu əsərini ərəb, fars, yunan, rum dillərində yazılmış tarixi məlumatlar əsasında qurduğu kimi, xalq ədəbiyyatında İskəndər haqqında yayılmış rəvayətlərdən də çox istifadə etmişdir» (4, 11).
Nizami əsərlərinin zəngin qaynağını şərh edən H. Araslı belə bir qənaətə gəlir ki, «Nizami əsərləri öz mövzu və quruluşu ilə deyil, eyni zamanda bədii xüsusiyyətlərinə görə də şifahi xalq ədəbiyyatı ilə bağlıdır». Bunu aydınlaşdırmaq üçün tədqiqatçı Nizaminin poemalarında obraz və hadisələrin təsviri, qəhrəmanların yaradılması baxımından xalq ədəbiyyatı nümunələrinə müraciət edir, müqayisələr aparır və Nizami yaradıcılığının Azərbaycan xalqının şifahi yaradıcılığı ilə üzvi bağlı olduğunu müəyyənləşdirir.
H.Araslı Nizami əsərlərində və şifahi xalq ədəbiyyatında olan surətləri müqayisə edərkən şifahi ədəbiyyatda rast gəlinən müsbət və mənfi surətlərin mühüm hissəsinin Nizami poemalarında da olduğunu qeyd edir. O, müqayisələr apararaq göstərir ki, Nizamiyə qədər olan ədəbiyyatda bu surətlərin ancaq bir hissəsinə, yalnız cəngavərliklə əlaqədar olan hökmdar surətlərinə təsadüf edilir.
Tədqiqatçı yazır: «Azərbaycan dastanlarında verilmiş qadın surətlərinin xüsusiyyətlərindən biri onun evlənəcəyi oğlanı sınaqdan keçirməsidir. Bu sınaq fizioloji qüvvət, söz ustalığı və biliklə həyata keçirilir. İstəyəni çox olan qızlar özlərini tilsimbənd edir və onları qurtaracaq qəhrəmanla evlənəcəklərini şərt qoyurlar. Ya da sözdə onu bağlayacaq aşiqə, haqq aşiqinə gedəcəklərini vəd edirlər. Bəzi dastanlarda qəhrəman, qızın saxladığı canavarlar ilə vuruşur, bəzən özü ilə güləşir, bəzən də onun tapmacalarına cavab tapır, sonra onunla evlənir» (4, 19). Tədqiqatçı bütün bu məsələlərin Nizami əsərlərində də mövcud olduğunu konkret faktlarla müqayisələr əsasında açıb göstərir.
H.Araslı Nizami yaradıcılığını şifahi xalq ədəbiyyatı ilə bağlayan əsas cəhətlərdən birinin də onun atalar sözlərindən və xalq idiomlarından istifadə etməsində görür. O göstərir ki, əsasən atalar sözü kimi mənalı aforizmlər yaradan dahi sənətkar öz zəngin yaradıcılığında tez-tez atalar sözlərinə müraciət edib, fikirlərini əsrlərin süzgəcindən, təcrübəsindən keçmiş bu hikmətli ifadələrlə təsbit etməyə çalışmışdır.
Alim Nizaminin istifadə etdiyi idiomatik ifadələr, atalar sözləri, zərb-məsəllər haqqında danışarkən maraqlı bir üsuldan istifadə edir. O, fars dilindən gətirdiyi belə ifadələrin məhz Azərbaycan təfəkkürünün məhsulu olduğunu, konkret ifadələrin məhz Azərbaycan dilindən götürülüb tərcümə edildiyini elmi əsaslarla sübut edir. Buna misal olaraq “Atalar sözü” kitabına istinadla qara rənglə bağlı bir neçə müqayisəni göstərə bilərik. Tədqiqatçı Nizaminin xalq arasında yayılmış “Qaradan artıq rəng olmaz” məsəlindən çox məharətlə isrtifadə edərək qara rəngin qırmızı da ola bilməsi qənaətinə gəldiyini qeyd edir. Şair kömürün yanıb od olduqda qızarmasını bu şəkildə ifadə edir:
Siyəhra sorx çün kərd az rəngi
Çü balayi-siyahi nist rəngi (3, 10).
(Neçin o mişk söyüd, ud kimi, qaraldıqdan sonra qırmızı üzlü olur. Qara necə bu rəngli olur ki, qaradan üstün rəng yoxdur).
Sonra şair bu fikri, qara rəngin çevrilməsini insan həyatından aldığı məsəl ilə göstərir:
Məgər kəz ruzgar amuxt neyrəng,
Ki əz muyi-siyahi-ma bərəd rəng (3, 10).
(Zəmanəsindən hiylə öyrənmiş ki, o, bizim qara tüklərimizi ağ edir).
Kömürün qara rəngini qırmızıya çevirməyi insanın qara tüklərini ağardan zəmanədən öyrəndiyini söyləyir.
Xalq “Qara rəng çirk götürməz” deyir. Nizami bu məsəli belə ifadə edir:
Besiyahi bəsər cahan binəd,
Çirkini bər siyah nəneşinəd (3, 10).
(Göz qarası dünyanı görər, qaraya çirk əyləşməz).
Ümumiyyətlə, tədqiqatçının buradan əldə etdiyi nəticə bundan ibarətdir ki, «Nizami «Xəmsə»sinin hər səhifəsində rast gəldiyimiz atalar sözləri, şairin idiomları, qəhrəmanların, obrazların «Dədə Qorqud» dastanları ilə yaxınlığı, onun dastan və nağıllardan istifadə etməsi, əsərlərində əsas ideyaların xalqdan alınması şairin ana Vətən, böyük Azərbaycan varlığı ilə bağlılığını aydınlaşdırır» (2, 2).
Bundan başqa, alim qeyd edir ki, Nizami yaradıcılığında Azərbaycan dilindən gələn sözlərin mühüm hissəsini “Dədə Qorqud” dastanlarında görmək olar: “Nizami poemalarında “Dədə Qorqud” dastanları ilə əlaqədar bir çox motivlərin olması şairin bu dastanları sevə-sevə dinlədiyini göstərir.
Nizami yazır:
Bə novgi-tiri hər xatun süvari,
Füru dadə zi ahu mərğzari (3, 3).
(Hər atlı qadının oxunun ucu çəməni ahu ilə doldurmuşdu)
Bildiyimiz kimi, burada bu gün xanım deyə işlətdiyimiz xatun sözü yalnız Azərbaycana məxsus olan bir ifadədir. Bu sözə “Dədə Qorqud” dastanlarında çox rast gəlirik: Burla xatun, Selcan xatun və s.
Nizami və şifahi xalq ədəbiyyatı mövzusunun mühüm bir tərəfi də şairin yaradıcılığının özündən sonrakı, yazılı ədəbiyyatda olduğu kimi, şifahi xalq ədəbiyyatına da təsir göstərməsidir. Alim diqqəti məsələnin daha incə bir tərəfinə də cəlb edərək yazır ki, Nizami əsas mövzularını şifahi xalq ədəbiyyatından alıb, yaradıcılığını xalq mənafeyinə uyğun, onun istək və arzuları ilə bağlı inkişaf etdirәn bir sәnәtkar olduğundan onun әsәrlәri sonrakı dövrlərdə yaradılan şifaһi xalq ədəbiyyatına da dərin təsir göstərmişdir.
Tədqiqatçının fikrincə, Nizaminin elə bir poeması yoxdur ki, xalqın yaratdığı poeziyada onun süjeti ilə əlaqədar əsər olmasın: “Bunların bir hissəsi Nizaminin xalq ədəbiyyatından istifadə edərək yaratdığı süjetlər olmasına baxmayaraq, şairin yaradıcılığından xalqa keçmişdir. Bəzən şair böyük bir xalq dastanının süjetini iki misra ilə ifadə etmiş, bəzən də xalq şairin iki misrası əsasında böyük bir dastan yaratmışdır” (2, 3).
Bu məqalədə gəldiyimiz əsas nəticə bundan ibarətdir ki, dahi Nizami Gəncəvinin öz yaradıcılığında şifahi xalq ədəbiyyatından geniş şəkildə bəhrələnməsi, eyni zamanda əsərlərində ümumtürk folkloru kontekstində Azərbaycan folklorundan istifadə edərək bu tükənməz xəzinəni sağlam dayaqlarla qoruyub saxlaması ənənəsinin araşdırılaraq mühüm tədqiqatlarla elm aləminə təqdim edilməsində akademik Həmid Araslının mühüm xidmətləri olmuşdur. Alimin bu sahədə əsas xidmətlərindən biri də həmin məsələni ilk qaldıranlardan biri olmaqla Nizami Gəncəvinin bir şair kimi milli köklərə, etnik zənginliklərə bağlı olduğunu aydınlaşdırmağa çalışmasıdır.
Dostları ilə paylaş: |