Cübran Xəlil Cübran
Sükutun poezİyası
Bakı-2009
Elmi redaktor
və ön sözün müəllifi:
C.X.Cübran
Sükutun poeziyası / Ərəb, ingilis və rus dillərindən seçilmiş tərcümələr. Bakı. 2008, 273 səh.
C.X.Cübran (1883-1931) – görkəmli ərəb-amerikan yazıçısı, şairi, rəssamı və filosofudur. Onun əsərləri 30-a yaxın xarici dilə tərcümə olunmuş və həm Şərq, həm də Qərb ölkələrində geniş yayılmışdır. Azərbaycan oxucusuna ilk dəfə ötən əsrin ikinci yarısında görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyeva tərəfindən təqdim olunmuşdur.
Kitabda Cübranın ən məşhur əsərlərindən olan «Peyğəmbər», «İblis» və s.-lə yanaşı seçilmiş müdrik fikirləri toplanmışdır. Topluya həmçinin prof. A.İmanquliyevanın C.X.Cübran haqqında geniş oçerki daxil edilmiş, bu görkəmli mütəfəkkirin həyat və fəaliyyəti hərtərəfli işıqlandırılmışdır.
Kitab geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Cübran hansı məsələdən danışırsa-danışsın, o, həmişə mütəfəkkir, böyük sənətkar, söz ustası və öz xalqını, bütün bəşəriyyəti hədsiz dərəcədə sevən bir insan olaraq qalır.
Aida İmanquliyeva
Cübran Xəlil Cübran - 125
(1883 - 1931)
Ön söz
Mədəniyyət tarixində elə böyük şəxsiyyətlər vardır ki, onlar müəyyən bir millətin, ölkənin hüdudlarını keçərək bütün bəşəriyyət miqyasında tərəqqiyə xidmət etmiş, müxtəlif sivilizasiyalar arasında körpü atmağa, qütbləri birləşdirməyə nail olmuşlar. Həm Şərq, həm də Qərb oxucuları üçün doğma olan və öz yaradıcılığı ilə xalqlar və mədəniyyətlər arasında qarşılıqlı yaxınlaşmaya xidmət edən belə böyük şəxsiyyətlərdən biri Cübran Xəlil Cübrandır. Onun həm bədii yaradıcılığı, həm böyük məna tutumuna malik olan fəlsəfi fikirləri öz ruhuna və pafosuna görə Şərq mahiyyətini ifadə etsə də, ideya və məzmununa görə Qərb rasionalizmindən və romantizmindən bəhrələnmişdir.
C.X.Cübran irsinin koloriti və cazibədarlığı onun Şərq bədii yaradıcılıq ənənələrinə sadiq olmasından irəli gəlir. «Şərqin üstün cəhətlərini Qərb oxucusuna necə, hansı yollarla çatdırmaq olar?» – sualına ən yaxşı cavablardan birini Cübran Xəlil Cübran öz şəxsi yaradıcığı və fəaliyyəti ilə vermişdir.
C.X.Cübran imzası Azərbaycan oxucusuna XX əsrin 70-ci illərindən etibarən görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyevanın əsərlərindən tanışdır. O, hələ 1975-ci ildə Cübran Xəlil Cübrana ayrıca kitab həsr etmiş, bu böyük ərəb yazıçısının həyat və yaradıcılığını geniş şərh etmişdir. Aida xanım bu mövzuya ilk növbədə bir ərəbşünas alim olmaq etibarı ilə müraciət etsə də, sonrakı tədqiqatlarında o, Cübranı həm də bir mütəfəkkir kimi dəyərləndirmiş və onun Şərq ilə Qərb düşüncə tərzlərini vəhdət halında ifadə edən əsərlərini fəlsəfi aspektdə də təhlil etmişdir. A.İmanquliyeva Cübranın fəlsəfi dünyagörüşündən bəhs edərkən əvvəllər bu barədə aparılan tədqiqatlara da öz münasibətini bildirmişdir. O, Cozef P.Hoqassianın «Xəlil Cübran; fikir qanadları. Xalq filosofu» adlı kitabına xitabən yazır: «Burada əsas diqqət Cübranın bədii yaradıcılığında əksini tapmış fəlsəfi baxışlarının təhlilinə verilmişdir. Müəllif belə nəticəyə gəlir ki, Cübranın dünyagörüşü dərin idealist yönümlüdür, belə ki, onun fəlsəfi konsepsiyasının əsasını bu mühakimə təşkil edir – həyat hər şeydən əvvəl ruhun həyatıdır».1
C.X.Cübranın həyat və yaradıcılığı haqqında ən geniş və dəyərli məlumat Aida İmanquliyevaya məxsus olduğu üçün kitabın giriş hissəsində onun Cübran haqqında məqaləsi dərc olunur.
XX əsrin əvvəllərində Qərb sivilizasiyasının ən çox yayıldığı Şərq ölkələrindən biri olan Livan mədəniyyətlər arasında necə əlaqələndirici rol oynayırdısa, indi – XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycan da Şərq və Qərb arasında həmin mövqeyi tutur. Bu baxımdan, o vaxt Livanda yaranmış ədəbi-bədii irs bu gün Azərbaycan üçün də olduqca aktualdır. Professor Aida İmanquliyevanın da uzaqgörənliyi Şərq və Qərb sivilizasiyaları arasında dialoqun qaçılmaz olduğu müasir şəraitdə özünü daha çox göstərir.
Müasir dövrdə Cübran yaradıcılığının daha böyük aktuallıq kəsb etməsini, habelə onun ədəbi-bədii və fəlsəfi irsinin dilimizdə səslənməsinə olan ehtiyacı nəzərə alaraq bu kitabda onun bir sıra əsərləri Azərbaycan oxucusuna ilk dəfə təqdim edilir. Tərcümədə Cübrana xas olan poetik üslubun saxlamasına cəhd göstərilmiş, mətnlərin təfərrüatı deyil, müəllifin ideya və ruhu önə çəkilmişdir. Şərq-Qərb Tədqiqat Mərkəzinin əməkdaşları f.e.n. Müşfiq Şükürov və f.e.n. Könül Bünyadzadə tərəfindən orijinaldan tərcümə edilən bu əsərlər Azərbaycan xalq hikməti nümunələri ilə, atalar sözləri və aforizmlər kimi Şərqdə geniş yayılmış kəlamlarla çox gözəl səsləşir. Cübran öz yaradıcı təfəkkürünün məhsulu olan ideyalarla bərabər, Şərq adamına hələ şifahi xalq ədəbiyyatından, el hikmətindən bəlli olan bir sıra fikirləri yeni kontekstdə və yeni üslubda təqdim edir. Cübran hər gün dəyişən köpük və dalğalara rəğmən, həmişə sabit qalan dəniz və sahil münasibətlərindən bəhs edərkən, fani dünyanın gəldi-gedər nemətləri arxasında əbədi dəyərləri görməyin zəruriliyini vurğulayır. Onun yazılarını oxuyan insan ruhunun ənginliyinə qədəm qoyur: «Mən əngin dənizəm, bütün aləmlər isə mənim sahilimdə bir qum dənəsidir». İnsanın hikmət dənizinə, haqq dünyasına qədəm qoyması onu böyüdür, yüksəldir və fani dünya onun müqabilində bir qum dənəsi kim olur. Burada «Mənəm haqq, haqq məndədir», yaxud «Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam» deyən Nəsiminin fəlsəfi pafosu bir qədər fərqli formada ifadə olunsa da, ideya və ruh eynidir.
Hətta Şərq poeziyası üçün Ömər Xəyyamdan, Məhsətidən üzü bəri ən çox dəbdə olan mövzulardan biri olan «şərab» mövzusunda da yeni tapıntıları adamı heyrətləndirir: «Sən şərab içirsən ki, sərxoş olasan, mən isə içirəm ki, başqa bir şərabın sərxoşluğundan azad olum».
Prof. Aida İmanquliyevanın tədqiqatlarında daha çox dərəcədə Cübranın ideya qaynaqları və onun Qərb romantizmi ilə əlaqələri müqayisəli şəkildə şərh edilmişdir. Oxuculara təqdim olunan bu kitabda Cübran yaradıcılığının o dövrkü Azərbaycan ədəbiyyatı ilə də ideya yaxınlığı araşdırılmış və bir sıra ümumi cəhətlər aşkar edilmişdir. Xüsusən, Mirzə Cəlil və Hüseyn Cavid kimi böyük Azərbaycan yazıçılarının əsərlərində tərənnüm edilmiş bir sıra motivlərin Cübran yaradıcılığına da xas olması onu bizim üçün daha da doğmalaşdırır.
Belə güman edirik ki, C.X.Cübranın Azərbaycan dilində oxuculara təqdim olunan «Peyğəmbər», «İblis», «Kafir Xəlil» və s. bu kimi əsərləri bir tərəfdən ənənəvi mövzulara yeni, orijinal baxış mövqeyindən, digər tərəfdən də fəlsəfi ideyaları ənənəvi poetik üslubda təqdim etməyin gözəl nümunələri kimi böyük maraq doğuracaqdır.
Tarixin eyni bir zaman kəsiyində uzaq Amerikada və Azərbaycanda yaşayıb-yaradan iki böyük Şərq mütəfəkkirinin eyni mövzuda yazıb-yaratması yeni obraz və bədii təfəkkür kontekstində bir daha ənənəvi Xeyir və Şər timsallarına müraciət etməsi təsadüfi deyil.
Bütün bəşəriyyət miqyasında düşüncə, qlobal təfəkkür indiki dövrdə – qloballaşma şəraitində təbii görünə bilər. Amma bir əsr bundan əvvəl ədəbi prosesin diqqətinin planetar miqyaslı problemlərə, sivilizasiyalararası münasibətlərə yönəldilməsi yalnız zamanı qabaqlamaq hesabına mümkün ola bilər. Qabaqlayıcı təfəkkür isə ancaq dahilərə xas olan bir cəhətdir.
Yubiley ərəfəsində Azərbaycan mətbuatında C.Cübran yaradıcılığına həsr olunmuş məqalələr və onun ayrı-ayrı əsərlərinin tərcümələri ölkəmizdə gedən ədəbi-bədii prosesin beynəlxalq miqyasdakı proseslərlə sıx surətdə bağlı olduğunu göstərir. Azərbaycanın Şərq ilə Qərbin qovuşuğunda yerləşən bir ölkə kimi təkcə Böyük İpək Yolunun bərpasında, iri miqyaslı iqtisadi layihələrin həyata keçirilməsində deyil, həm də mədəni-mənəvi irslərin bərpası və əlaqələndirilməsi sahəsində öncül mövqe tutması tamamilə qanunauyğundur.
Böyük mütəfəkkir-şair C.X.Cübranın anadan olmasının 125 və onun Azərbaycanda ilk tədqiqatçısı, görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyevanın 70 illiyinə bir töhfə olan bu kitab, eyni zamanda sivilizasiyaların dialoquna, ümumbəşəri idealların və humanist təfəkkürün təbliğinə xidmət edəcəkdir.
A.İmanquliyeva
CÜBRAN XƏLİL CÜBRAN
HƏYAT VƏ YARADICILIĞI
Xəlil Cübran «Suriya-Amerika məktəbi»nin görkəmli nümayəndələrindən biri, «Qələmlər birliyi»nin təşkilatçısı, rəhbəri və fəal üzvü olmuşdur. Mənşəcə livanlı, dini etiqadına görə xristian olan C.X.Cübran iki – Qərb və ərəb mədəniyyətinin varisi və daşıyıcısı olmuşdur.
Cübran 1883-cü ildə şimali Livanın Bşarrə kəndində anadan olmuş və orada da ibtidai təhsil almışdır. Bir çox digər livanlı ailə kimi, cübranlar ailəsi də öz güzaranını yaxşılaşdırmaq ümidi ilə 1895-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarına – Boston şəhərinə köçür. 1898-ci ildə Cübran təhsilini davam etdirmək məqsədilə Livana qayıdır və «əl-Hikmət» adlı katolik məktəbini bitir. Ailə üzvlərinin Birləşmiş Ştatlarda vəfat etmələri onun yenidən Bostona qayıtmasına səbəb olur.
Qürbətdə cübranlar ailəsinin taleyi çox faciəli keçmişdir: ərəb mühacirlərini üzüb tələf edən amansız vərəm xəstəliyi bir ilin ərzində gələcək yazıçının anasını- bacısını və ailəni dolandıran böyük qardaşı Butrusu həyatından aparır. Əziz adamlarının ölümü Cübrana çox ağır təsir edir. Bu illər onun həyatında ən ağır və miskin bir dövr idi.
Buna görə də həmin dövrdə Cübranın çəkdiyi rəsm əsərlərində qəm-kədər əhvali-ruhiyyəsi aydın duyulmaqdadır. Bu əsərlər Cübranın rəsmlərinin ilk sərgisində göstərilmiş və müəllifi sənət aləmində müəyyən qədər tanıtmışdır.
Cübran 1908-ci ildə Parisə gedir və incəsənət institutunda təhsil almağa başlayır. Burada o, rəngkarlıq sənətinin incəliklərinə yiyələnməklə yanaşı, fransız dilini öyrənməyə böyük diqqət verir, Parisin mədəni həyatını izləyir, ədəbi fəaliyyətlə məşğul olur. Cübranın ədəbi yaradıcılığının ilk məhsulları olan lirik şeirləri əziz adamlarının vaxtsız itirməsindən doğan dərin kədər duyğuları ilə doludur.
Parisdə təhsilini başa vurduqdan sonra Cübran onun rəssamlıq istedadını qiymətləndirən və Amerikada ona hakimlik edən messenat qadın Mari Haskelin maddi yardımı ilə Avropa ölkələrinə səyahətə çıxmış. Roma, Brussel, London kimi məşhur şəhərlərin tarixi abidələrinə, zəngin muzeylərinə tamaşa etmişdir.
1912-ci ildə Cübran Bostona qayıtmış, tezliklə oradan Nyu-Yorka köçmüşdür. Bu nəhəng şəhərdə o, coşqun ədəbi və rəssamlıq fəaliyyətinə başlamışdır. Burda Cübran özünün rəsm əsərlərinin yeni sərgisini təşkil etmişdir. Sərgi rəngkarlıq həvəskarları arasında böyük müvəffəqiyyət qazanmış, həmin əsərlər tənqidçilər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir.
Nyu-Yorkda Cübran mühacir ədiblərlə görüşür, həmvətənlərinin Amerikada təşkil etdikləri mətbuat orqanlarında əməkdaşlıq edirdi.
O zaman Nyu-York ərəb ölkələrindən, xüsusilə Livandan və Suriyadan mühacirətə getmiş yazıçıları və şairləri özünə cəlb edən bir mərkəzə çevrilmişdi.
XIX əsrin axırları və XX əsrlərin əvvəllərində Livan ziyalılarının böyük bir hissəsi – xırda və orta burjuaziyaya mənsub şəxslər, habelə missioner məktəblərinin məzunları bir-birinin ardınca Livandan və Suriyadan köçüb gedirdilər, çünki burda senzura onların əl-qolunu bağlamışdı, fəaliyyət üçün geniş meydan yox idi. Mühacirlər arasında istedadlı və məhsuldar yazıçılar, jurnalistlər çox idi. Əsasən romantikaya meyl edən bu yazıçıların ədəbi yaradıcılığı XVIII əsr Avropa ədəbiyyatına çox yaxın idi.
Cübran Nyu-Yorkda yaşayarkən müəyyən qədər tanınmış mühacir yazıçılarla – Mixail Nüaymə, İlya Əbu Madı, Nadra Həddad və başqaları ilə görüşürdü.
Cübranın ilk mətbu əsəri «Mühacir» qəzetinin səhifələrində dərc olunmuş «Yenilikçi yazıçı» sərlövhəli məqaləsidir. Bundan bir müddət sonra bir-birinin ardınca onun iki hekayələr məcmuəsi – «Çəmənlər gəlinləri» (1906), və «Üsyankar ruhlar» (1908) kitabları çapdan çıxır. Görkəmli ərəb yazıçısı və tənqidçisi Əhməd Ədhəm ərəb ədəbiyyatı tarixi üçün bu iki məcmuənin əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirmiş və onları «ərəb bədii nəsrinin ilk nümunələri» adlandırmışdır.
Həmin məcmuələrə daxil olan hekayələr o dövrdə yaşayan ərəb novellaçılarının yaradıcılığı üçün çox səciyyəvidir. XX əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərən ərəb tənqidçiləri və ədəbiyyatşünasları bədii ədəbiyyatda artıq gözəl forma deyil, dolğun məzmun axtarırdılar. Əsərin ideyası mütləq ilk plana çəkilirdi. Yuxarıda adları çəkilən məcmuələrdə Cübran tənqidçilərin bu tələblərinə cavab vermiş və o dövr üçün çox vacib olan sosial-ictimai mövzuları təbliğ etmişdi. Həmin hekayələrdə ədib cəsarətlə cəmiyyətin yaraları və ədalətsizlikləri əleyhinə çıxır, ilahi gözəlliyə və paklığa vurğunluğunu ifadə edirdi. Cəmiyyətin həyatına nüfuz etməyə səy göstərən Cübran xalqın ümidsiz və ağır vəziyyətinə təsir edərkən bu mənzərələri, real epizodları canlandırmağa çalışırdı. Yazıçı belə bir fikir təlqin edirdi ki, o, həqiqət və gözəllik, səadət və sevinc arzusu ilə yaşayır, lakin hakimlərin zülmü, ruhanilərin ikiüzlüyü nəticəsində həyat öz mənasını itirmiş, həqiqət və gözəllik isə əlçatmaz kateqoriyalara çevrilmişdir.
C.X.Cübran hərtərəfli istedada malik, nəcib və həssas şəxsiyyət, rəssam və musiqiçi kimi tanınsa da, o, hər şeydən əvvəl, mütəfəkkir və görkəmli ədəbiyyatçı kimi şöhrət tapmışdır. Onun qələminə povest və hekayələr, mənsur şeirlər, esselər, təmsillər, hikmətli sözlər, tənqidi məqalələr məxsusdur. 1905-ci ildən başlayaraq o, «Musiqi» («əl-Musıqa», 1905) kitabını, iki hekayələr məcmuəsini («Çəmənlər gəlinləri» –1907; «Üsyankar ruhlar» – 1908) çap etdirmişdir. Daha sonra yeganə iri həcmli əsəri olan «Qırılmış qanadlar» («əl-Əcnihətül-mütəkəssirə», 1912) povestini, «Yürüşlər» (1919) poetik divanını, «Göz yaşı və təbəssüm» (1914), «Tufanlar» (1920), «Qəriblər və ecazkarlar» (1923) məqalələr və mənsur şeirlər məcmuəsini nəşr etdirmişdir. Cübranın qalan əsərləri ingilis dilində çıxmışdır: «Divanə» (1918), «Sələf» (1920), «Peyğəmbər» (1923), «Qum və Köpük» (1926), «İsa insan oğludur» (1928), «Yer allahlar» (1931), «Səyyah» (1932), «Peyğəmbər bağı» (1933) və s. Bütün bu əsərlər ərəb dilinə tərcümə edilmiş və Ərəb Şərqinin bir çox ölkələrində dəfələrlə nəşr olunmuşdur.
Parlaq ifadə olunmuş fərdiyyətinə baxmayaraq, Cübranın taleyi və dünyagörüşü əcnəbi ölkələrdə yaşayan yaradıcı ərəb ziyalılarının tipik xüsusiyyətlərini özündə daşıyır. O, demokratik ideya və məramlarla yaşayır, onu sadə insanın, zəhmətkeşin, ərəb qadınlarının vəziyyəti («Banlı Marta», «Məzarların harayı», «Gəlin yatağı», «Qırılmış qanadlar» və s.), Livan gerçəkliyindəki sosial ədalətsizlik («Məzarların harayı», «Göz yaşı və təbəssüm», «Daxma ilə saray arasında» və s.) narahat edir. Yazıçı cəmiyyətin varlılara və kasıblara bölünməsini, kasıbların qan-tər içində çalışmasına baxmayaraq, yenə də yoxsulluq içərisində yaşamasını, yalnız varlılar tərəfindən deyil, özlərini din xadimləri adlandıranlar tərəfindən də istismar olunduqlarını dərindən anlayır («Dəli Yühənna», «Kafir Xəlil» və s.).
Cübranın əsərlərində yeni münasibətlərin tam formalaşmadığı Livan gerçəkliyi təsvir olunur. Cübran əmindir ki, işıqlı gələcək üçün mübarizə aparmaq lazımdır, azadlıq arzu ilə deyil, mübarizə ilə qazanılır: «Mənə deyirlər: «Əgər yatmış qul görsən, onu oyatma, çünki o yuxusunda azadlıq görür». Mən isə cavab verirəm: «Əgər mən yatmış qul görsəm, onu oyadacam və ona azadlıq haqqında danışacam» («Bir ovuc sahil qumu»). İnsan yalnız bugünlə kifayətlənməməlidir, o, ən yaxşı gələcəyə can atmalıdır, belə ki, yazıçının dərin inamına görə («yubanmaq – qorxaqlıq, keçmişə boylanmaq isə – cəhalətdir») («Keçmişin şəhəri»).
Cübranın yaradıcılığının inkişafını izləməklə biz, bədii yetkinlik mərhələsinə qədəm qoyduqca onun yaradıcı metodunun əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qaldığını göstərmək istəyirik. Bunun üçün onun ingilis «göl məktəbi» və Amerika transsendentalistləri ilə əlaqələrini aydınlaşdırmaq, onun dünyagörüşünü və bədii dilinin təkamülünü, əsərlərində romantik qəhrəman surətinin uğradığı dəyişiklikləri izləmək zəruridir.
Cübran bədii irsinin araşdırılması zamanı məhz yazıçının yaradıcılıq metodunun inkişafını göstərmək üçün daha səciyyəvi olan əsərlərin təhlilinə xüsusi diqqət verilməsini məqsədəuyğun hesab edirik.
Sentimentalizm və romantizm cizgiləri Cübranın yaradıcılığında kifayət qədər uzun müddət sanki yanaşı mövcud olmuşdur. Onun «Göz yaşı və təbəssüm» məcmuəsinə daxil olmuş əsərləri, 1903-1908-ci illərdə yazılmış «Çəmənlər gəlinləri» və «Üsyankar ruhlar» məcmuələri, xüsusilə də, «Qırılmış qanadlar» povesti erkən romantizmin hissiyyatlılıq və öyüd-nəsihətçiliyə meyl kimi ərəb ədəbiyyatında xas olan cizgilərin öz əksini tapdığı ayrıca bir milli variantının mövcudluğunu təsdiq edir.
Bir sıra hekayələrdə (məsələn, «Banlı Marta», «Hanili Varda») və «Qırılmış qanadlar» povestində sentimentalizm cizgiləri üstünlük təşkil edir.
Səciyyəvi haldır ki, bütün bu əsərlərdə yazıçı Şərq qadınının azadlığı mövzusuna müraciət edir və onu sosial-ictimai səpkidə deyil, yalnız ailə münasibətləri planında qadınların hisslərinin və hüquqlarının müdafiəsi baxımından şərh edir.
Qadın mövzusu Cübranı xüsusilə maraqlandırırdı. Suriya yazıçısı Məryəm Ziyadəyə (Meyy) (1895-1941) məktublarının birində Cübran yazır: «Əgər mənim bu gün nə isə bir əhəmiyyətim varsa, buna görə mən qadına borcluyam. Qadın mənim gözlərimin və qəlbimin qapılarını açmışdır. Əgər qadın-ana, qadın-bacı, qadın-dost olmasaydı, mən elə bundan sonra da şirin-şirin yatıb xoruldayan və yalnız bununla ətrafdakıların sakitliyini pozanların arasında qalardım».
Hekayənin üslubu onun sentimentalizmlə bilavasitə bağlı olduğunu bildirir. Martanın həyatı doğma kəndində çox ağır idi: «Anası ona yalnız acı göz yaşları və yetim taleyi miras qoymuşdu… Hər səhər o, ayaqyalın, cındır paltarda, inəkləri dərənin kənarındakı çəmənliyə otarmağa aparırdı. Burda o, ağacların kölgəsində oturaraq torağaylarla birgə oxuyur, çayla birgə ağlayır, doyunca yeməyi olan inəyə paxıllıq edir, gülləri və uçuşan kəpənəkləri seyr edir». Bu yerdə sentimentalizmin sanki bütün xüsusiyyətləri cəmlənmişdir. «Hissi» kolliziyalar kütləsinə bütün hekayə boyu rast gəlinir: tərk edilmiş insanın dözülməz iztirabları, ağır xəstəlik, ehtiraslı ölüm intizarı və s. ölən qadının son yalvarışları belədir: «Ey, bu cinəyətkar dünya arxasında gizlənən gözəgörünməz ədalət! Sən… sən mənim qəlbimin fəryadını, ürəyimin harayını eşidirsən». Bu, əlbəttə ki, əxlaqsızlıq etməyə məcbur olmuş savadsız kəndli qadının nitqi kimi qəbul edilmir, bu sözlərdə alçaldılmış qadına qarşı sentimental mərhəmət hissi ilə dolu olan müəllifin özünün səsi eşidilir.
Sentimental notlar «Hanili Varda» hekayəsində də müşahidə olunur. Hekayənin süjeti diqqətəlayiqdir: öz adlı-sanlı və varlı ərini sevmədiyini başa düşən gənc qadın onu tərk edərək yoxsul, lakin sevdiyi gəncin yanına gedir. Cəmiyyətin ittihamlarından qorxmayaraq, o, ərəb qadını üçün görünməmiş bir addım atır.
Cübranın hekayəsində Şərqdə tamamilə adi bir hal olan qızların sevmədən ərə verilməsindən söhbət açılır. Varda hekayəçiyə valideyinlərin iradəsi ilə ailə quran qadınlar haqqında bir neçə kədərli əhvalat danışır. Bu konkret misallarla əsərin qəhrəmanı sanki ətrafdakılara ədəbsiz və biabırçı görünən öz cəsarətli əməllərinin təbiiliyini göstərir.
Sentimentalizm cizgiləri yalnız Varda və ya onun əri Rəşid bəyin öz hiss və məhrəmanə yaşantılar aləmini aşkara çıxaran uzun monoloqlarının məzmununda deyil, həm də təhkiyəçinin özünün müəllif nitqində də görünür. Tərk edilmiş ərin kədərli şikayətini eşidən təhkiyəçi öz əhvalını belə ifadə edir: «Mən ayağa qalxdım, göz yaşları yanaqlarımdan axıb gedir, kədər qəlbimi parçalayırdı. Mən dostumun yaralı qəlbinə təsəlli ola biləcək söz tapmadan dinməz-söyləməz onunla vidalaşdım, məndə alovu onun tutqun qəlbini işıqlandıra bilən müdriklik yox idi».
Hekayədə təmtəraqlı obrazlar, ifadə və deyimlər çoxdur. Bütövlükdə bu hekayələr hələ bədii baxımdan zəifdirlər, onlarda müəllifin lirik ricətləri azlıq təşkil edir, Marta və Varda obrazları ümumi şəkildə verilmişdir, bu obrazların ifadə etməli olduqları ideyanın təsdiqini tələb etdiyi qədər açılmışlar.
Cübran sentimentalizmi ən dolğun şəkildə «Qırılmış qanadlar» povestində – sevmədiyi adama ərə verilən qadının faciəli həyat hekayəsində ifadə olunmuşdur.
«Qırılmış qanadlar» povesti müəyyən dərəcədə müəllifin şəxsi həyatı ilə bağlıdır. Bəzi bioqrafların şahidliyinə görə, Cübranın özü də gəncliyində başqasına ərə verilmiş sevgilisinin ölümü ilə nəticələnən faciəvi məhəbbət yaşamışdır. «Qırılmış qanadlar» – müəllifin dilindən nəql edilən tipik melodramik əhvalatdır. Povestin ideya məqsədi qəhrəmanların daxili aləmlərinin, onların ülvi hiss və yaşantılarının açılması ilə məhdudlaşmışdır.
Povestin məzmunu belədir: təhkiyəçi, o həm də əsərdə iştirakçı surətdir, öz mərhum atasının dostuna baş çəkir. Orada o, ev sahibinin qızı Səlma ilə qarşılaşır. Gənclər bir-birlərini ilk baxışdan sevirlər, lakin bu məhəbbət çox qısaömürlü olur və fəlakətlə bitir – Səlma, yüksək mövqe tuduğuna görə, atasının rədd cavabı verə bilmədiyi arxiyepiskopun qohumuna nişanlanmışdır. Povest faciə ilə sona çatır. Öz qızını bədbəxt etdiyini başa düşən ata bu dərdə dözməyərək vəfat edir. Doğum zamanı Səlma və onun yeni doğulmuş körpəsi ölür.
Povest lirik proloq və hər biri fabulanın inkişaf mərhələsinə uyğun sərlövhəyə malik on kiçik fəsildən ibarətdir. Bu, müəllifin povestdə hadisələrin inkişaf xəttini ayırması cəhdini göstərir. Hadisələrin özü – tanışlıq, görüş, toy, ayrılıq və s. süjetin gedişini təmin edir. Sanki bir çox hadisələr baş verir, lakin əslində onlar yalnız müəllifə onun hiss və yaşantılar aləmini aşkara çıxaran fasiləsiz lirik monoloq başlamağa və davam etdirməyə imkan verən çıxış nöqtələri, müəyyən şərti işarələrdir. Özlüyündə müfəssəl inkişafa malik olan hadisə isə əsərdə yoxdur. Fəsillərin adları təhkiyədəki hadisələrin inkişafı üçün deyil, yalnız müəllifin və qəhrəmanların əhatəli mühakimələr üçün səbəb rolunu oynayır. Əvvəlcə, müəllifin Səlma ilə ilk görüşü yalnız xatırlanır, amma dərhal bunun ardınca gözəllik və onun mahiyyəti, məhəbbət, Səlmanın daxili aləmi, onun ülvi və zərif obrazı, qüssə dolu qəlbi, dilsiz kədərinin gözəlliyi barədə bütöv bir mühakimə və etiraf axını gəlir: «…Səlma pəncərənin qabağında oturub kədərli gözləri ilə bizə baxırdı… sanki o bilirdi ki, gözəllik səslərə və gözlərə ehtiyacı olmayan ilahi natiqlik istedadına, kiçik çayların zümzüməsi, sakit gölün əbədi susan dərinliyinə bənzər bütün insan səslərinin qovuşduğu ölməz nitq qabiliyyətinə malikdir. Gözəllik qəlbimizlə duyduğumuz sirdir, qəlblərimiz ona tabe olaraq şadlanır və genişlənir, ağlımız isə heyrət və təəccüb içində onu sözlə ifadə edə bilməyərək donub qalır. Bu, görənin hissləri ilə görünənin həqiqəti arasında gizli zərrəciklər axınıdır; bu insanın zahirini nurlandıran müqəddəs ruhların ziyasıdır: həyat toxumun dərinliyindən gülün rayihə və rənglərinə belə çevrilir; bu kişi və qadın arasında tam anlaşmadır: bir anda yaranaraq, o ən ali istəyi – məhəbbət adlanan o mənəvi yaxınlığı doğurur». Povestin başqa fəsilləri də, həmçinin, hadisələrin gedişinin təsviri baxımdan məhduddur. Müxtəlif surətlərin söz almalarına baxmayaraq, bütün povest əslində bir müəllif monoloqudur. Bu zaman hekayəçi öz izharında, demək olar ki, ictimai, sosial problemlərə toxunmur. Onu başlıca olaraq, mənəviyyatın, fəlsəfənin problemləri, qəlbin və ruhun həyatı maraqlandırır. Onun dini-klerikal mövzuda və qadının ailədə rolu mövzusunda düşüncələri istisna təşkil edir.
Əgər təhkiyəçi nəsrdə sentimentalist ənənələrin üstünlüyü nəzərə çarpırsa, «Göz yaşı və təbəssüm» məcmuəsinin janr tərkibinə – esse və mənsur şeir – romantik üslub daha yaxşı uyğun gəlir. «Göz yaşı və təbəssüm» kitabı Cübranın romantizmi necə mənimsəməyə başladığını göstərir. Bu kitaba bir neçə il ərzində (1903-1908) mühacir nəşrlərində, xüsusilə də, «əl-Mühacir» jurnalının səhifələrində çap olunan əsərlər daxil edilmişdir. Cübran mənsur şeir janrına müraciət etmişdir. Bu, müəllifin pərakəndə təəssürat və mülahizələrini, onun fəlsəfi düşüncələrini əks etdirən kiçik essedir. Bu şeirlər zərifdir, ahənglidir, onların cilalanmış və aforizmlərlə zəngin dili var.
Bu kitabda Cübranın toxunduğu mövzuların dairəsi çox genişdir; insanın cəmiyyətdə mövqeyi, onun təbiətlə qarşılıqlı əlaqəsi, insan varlığının mənası, şair və poeziya, gözəllik və məhəbbət və s. Məcmuənin bir çox əsərləri sentimental motivlərlə zəngindir, hədsiz həssaslıq, gərgin lirizm, öyüd və nəsihətçiliyə meyl kimi cəhətlər diqqəti cəlb edir. Əsərlərin üslubu çox təsirlidir, xüsusilə, ritorik sual və nidalar Cübran yaradıcılığında böyük rol oynayır («Müdrikliyin gəlişi», «Ey külək», «Gizli söhbət» və s.): «Mən kiməm, ey müdriklik və bu dəhşətli yerə necə gəlmişəm? Bu böyük arzular, çoxlu kitablar və heyrətamiz rəsm əsərləri nə deməkdir? Göyərçin dəstəsi kimi uçuşan bu fikirlər nədir? Şüurun muncuq kimi düzdüyü, həzzin dağıdıb səpələdiyi bu nitq nədir? Ruhumuzu saran, ürəyimizi bürüyən, gah kədərli, gah sevincli bu sözlər nədir? Mənə baxan mənim qəlbimin dərinliklərini seyr edən, iztirablarıma biganə qalan bu gözlər nədir? Məni bilmirəm haralara sürükləyən, məni alçaqların yerinə qoyan bu dünya nədir? Bütün bunlar nədir, ey müdriklik?» Şeir şairin daxili aləminin mürəkkəb və əzablı yaşantılarının əks olduğu bu cür heyrəti ifadə edən, faciəli nidalarla doludur.
İ.Y.Kraçkovski «Göz yaşı və təbəssüm» toplusu barədə yazırdı ki, «Cübranın sentimentalizmi təbəssüm doğurmur, çünki o, həm Nyu-Yorkda yaşayan, həm də sidr meşələri ilə örtülü dağların ətrafındakı Livan kəndlərini tərk etməyən hər bir ərəbin qəlbində əks-səda tapır. Bizə qeyri-təbii və süni görünən həmin nitqlər onları doğuran səbəbin qəribə şəkildə sözlərin həddən artıq yüksək və ehtiraslı tonuna uyğun gəlməməsinə baxmayaraq, ərəbin özünü doğma mühitində özününkülərin arasında hiss etdiyi hər bir yığıncaqda səslənəcəkdir».
Varlıların rəhmsizliyinin və yaramaz həyat tərzlərinin pislənməsi müqabilində yoxsul insanların insani ləyaqətlərinin tanınması və onlara hüsn-rəğbət – sentimentalizmin bu kitabda özünü parlaq şəkildə təzahür etdirən mövzularından biridir. Lakin Cübran varlıq və yoxsulluq probleminin ictimai sərhədlərinin müəyyənləşməsi üzərində diqqəti kəskinləşdirmir. Onun etirazı «ümumiyyətlə» insan humanizminin «ümumiyyətlə» ədalətsizliyə qarşı etirazdır. «Daxma ilə saray arasında», «Cani», «Lal heyvan» və «Göz yaşı və təbəssüm» şeirləri buna misal ola bilər. «Daxma ilə saray arasında» mənsur şeirində varlıların və zəhmətkeş insanların həyatından kəskin təzadlı mənzərələr verilmişdir: «Axşam oldu, dövlətlinin imarətində elektrik lampaları bərq vurdu; nökərlər parlaq düyməli məxmər paltarlarda darvazanın yanında düzülərək qonaqların gəlişini gözləyirdilər...
Səhər açıldı.... Axşamkı şənlikdən əldən düşmüş, şərabdan sonra kefli-nəşəli, rəqs etməkdən üzülmüş, ziyafətdə yorğun düşmüş cənab varlılar ayrılıb öz yumşaq yataqlarına üz tutdular».
Bu isə yoxsul həyatını təsvir edən səhnədir: «Günəş batdıqdan sonra köhnə daxmanın qarşısında fəhlə geyimində bir kişi dayandı. Qapını döydü və ona qapını açdılar. O, içəri girdi, hamını salamladı və ocağın dövrəsində oturan uşaqların arasında əyləşdi... Səhər oldu və yoxsul oyandı, öz balaları və arvadı ilə bir tikə çörək yedi, süd içdi, ağır toxanı çiyninə atıb evdən çıxdı. O tarlaya yola düşdü ki, buranı becərsin, öz alın təri ilə suvarsın və gecələri kef və əxlaqsızlıqla keçirən həmin dövlətlilər üçün məhsul toplasın». Əsər sentimentalistlər üçün səciyyəvi olan belə bir hikmətli ifadə ilə bitir: «İnsanın faciəsi belədir. Bu faciə əsrlər boyudur həyat səhnəsində oynanılır. Bu, çoxlarına xoş gəlir, onun üzərində düşünənlər və onu anlayanlar isə çox azdır».
Əsərin sonluğu epik şəkildə sakitdir, sanki sadəcə faktın təsdiqidir. Şeirdə əks etdirilən mənzərə son dərəcə mücərrəd, qeyri-konkret təsir bağışlayır. Bu, nə Livan, nə Misir, nə də hansısa başqa bir ölkədir. Bu, yazıçıda bir kədər hissi doğuran və sanki artıq onun barışdığı adi, əbədi və qanunauyğun bir haldır.
«Daxma ilə saray arasında» hekayəsində nəzərə çarpan kontrast üsulu «Göz yaşı və təbəssüm» mənsur şeirində də daha aydın şəkildə görünür, burada o, sosial qarşıdurmaların üzə çıxarılmasından daha çox yaşantı və hisslərin təzadlılığına yönəlib; xoşbəxtlik və rahatlıq, faciəvilik və çıxılmazlığa qarşı qoyulub.
Yuxarıda göstərilən misallar gerçəkliyin təsvirinə sentimentalist yanaşma tərzini səciyyələndirir: cəmiyyət əzəldən varlılara və kasıblara bölünüb. Birincilərə müəllif iltifatlı bir məzəmmətlə, ikincilərə şəfqət və mərhəmətlə, rəğbətlə yanaşır. Mahiyyət etibarilə isə insanlar arasındakı münasibətin ictimai xarakteri Cübranı maraqlandırmır. İnsanlar onun təsəvvüründə yalnız yaxşı və pis, zalım və xeyirxah və s. olur. Onun bu əsərlərində çox hissiyyatlılıq, bəzən də dramatizm var, belə ki, müəllif gerçəkliyi təhlil edərkən alternativlər görmür, yalnız şəri təsbit edir.
Elə bu əsərlərdə sentimentalizmin daha bir əlaməti – təbiət mənzərəsinin xüsusi səciyyəsi üzə çıxır. Cübranın mənzərələrinə, adətən, sakitlik, gözqamaşdırıcı gözəllik, ya günəşin qızmar şüaları, ya da ayın mülayim işığı, ətir saçan çiçəklər, açıq mavi səma, quşların valehedici nəğməsi, sakit meh və s. xasdır. Bir qayda olaraq, belə mənzərəni elə o qədər də sakit hisslər – həyatla barışmağın və ona məhz necə varsa elə də olduğuna görə minnətdarlığın ifadəsi olan hisslər müşayiət edir: «Günəş çiçəkli bağları və çəmənləri işıqlandıran şüalarını yığaraq gizləndi; üfüqlərdən yüksələn ay öz zərif şəfəqini onların üzərinə səpdi, mən isə hələ də ağacların altında oturub təbiətin bir haldan o biri hala düşməsini seyr edirəm, budaqlar arasından sanki mavi xalça üzərinə dirhəmlər kimi səpələnmiş ulduzları seyr edir və vadidən axan suların şırıltısına qulaq asırdım» («Göz yaşı və təbəssüm»).
Cübran yaradıcılığının ən mühüm mövzularından biri şair mövzusudur («Şairin ölümü – onun həyatıdır», «Şair», «Ey gecə», «Şairin səsi» və s.). Bu mövzu Cübrana qərb romantiklərinin təsirini aydın göstərir. Bir çox ingilis və amerikan romantikləri bu mövzunun bədii təcəssümünü şəxsiyyət və onun həqiqəti intuitiv dərki problemləri ilə əlaqələndirir. Kainat və Dünya ruhunun mahiyyəti rasional idrak üçün əlçatmazdır və gündəlik təcrübəyə tabe deyildir, buna görə də əsas vasitəsi yalnız şairin iqtidarının çatdığı təxəyyül və bəsirətdir, – Emerson belə hesab edir. Beləliklə, şair missiyası – görücü, həqiqət carçısı və peyğəmbər missiyasıdır.
Şairin vəzifəsinin analoji anlamı, onun dünyaya, insan həyatına məhəbbət, həqiqət və gözəllik gətirmək üçün gəldiyinə inam – Cübran yaradıcılığı üçün xasdır. Onun tərifinə görə, şair «ilahənin (yəni məhəbbət ilahəsi – A.İ) şəfqətindən yerə göndərilmiş ali ruhdur» («Şairin ölümü onun həyatıdır»). O, «bu dünyanı gələcək dünya ilə bağlayan teldir. Təşnə qəlblərin su içdiyi sərinləşdirici bulaqdır... İnsanlara ilahi olanı görməyi öyrətmək üçün Allahın yerə göndərdiyi hökmdardır. Qaranlığa qalib gələn məhəbbət ilahəsi Astartanın yağla doldurduğu, musiqi allahı Apollonun alovlandırdığı çıraqda doğulan nurdur.
Tənha, sadəlik qiyafəsinə bürünmüş, zərifliklə qidalanan, ona yaşamaq öyrədən təbiətin qoynunda gizlənən; gecənin səssizliyində oyaq qalaraq ruhun gəlişini gözləyən, bol məhsulunu insanlığın biçdiyi hisslər zəmisində öz ürəyinin toxumlarını səpən.... Sizin dünyanız hüdudsuz və əbədidir, ey şairlər» («Şair»). Şairin vəzifəsinin anlaşılmasında Cübranla qərb romantiklərinin əsas fikirlərinin üst-üstə düşdüyünü inkar etmək çətindir.
Şair mövzusu xüsusi dəyişikliklərə məruz qalmadan Cübranın bütün yaradıcılığı boyu keçir. Şair obrazı bəzi vaxtlar kosmik miqyas əldə edir, şəxsiyyətin mikrokosmosu kosmosla eyni ölçüdə olur, ona müvafiq gəlir. «Ey gecə» şeirində şair özü haqqında yazır: «Mən gecə kimi sükutla doluyam, ucsuz-bucaqsız və hüdudsuzam, mənim qaranlığımın əvvəli, dərinliyimin sonu yoxdur». Şair orta əsr ölçülərinə uyğun poeziyanın adi texniki vasitələrlə (ləfz və məna – söz və poetik motiv) işləyən sənət ustası kimi çıxış etmir. Onun yaradıcılığını onun özündən fərqləndirmək, poeziyada forma və məzmunu ayırmaq zərurəti qalmır: «Poeziya sözdə ifadə olunan əqidə deyil, qanı axan yaradan və ya gülümsəyən dodaqlardan çıxan himndir...» .«Şair – taxtından salınmış hökmdardır...». Lakin bu zaman şairin əzəməti – qovulmuş mələyin, hakimiyyətdən məhrum olmuş hökmdarın əzəmətidir. Bu obrazların mənbəyi klassik ərəb ədəbiyyatında yaradıcılığın ənənəvi konsepsiyasılarına o qədər də xas olmayan romantik poeziyanın satanizmindədir. «Poeziya – ürəkləri məftun edən müdriklikdir. Müdriklik isə fikir himnini ifa edən poeziyadır»... «Böyük şair – bizim sükutumuzu ifadə edə bilən şairdir». Bu və ya başqa deyimlər poeziyanın iki dünya – gizli və aşkar, sözlə ifadə edilə bilməyən qeyri-adi və adi dünyalar arasında vasitəçi olmaq kimi əlahiddə xüsusiyyətlərini nəzərə çarpdırır.
Cübran üçün şair ilk növbədə gözəllik və həqiqət kahini olaraq qalır (bu barədə biz sonra bəhs edəcəyik), amma məhz şair, onun fikrinə görə, adamlara gündəlik həyatlarında bələdçilik etmək, harmonik varlıq idealını təsdiq etmək üçün seçilmişdir.
«Şairin səsi» mənsur şeirində o yazır: «Güc mənim ürəyimin dərinliklərinə toxum atır, mən isə məhsulu yığıram, sünbüllərini toplayıb qucaq-qucaq aclıq çəkənlərə paylayıram. Mənim kiçik üzümlüyüm canlanır, mən isə salxımlardan şirə çəkib təşnələrə içirdirəm. Səma çırağı yağla doldurur, mən isə onu yandırır və pəncərəmin önünə qoyuram – gecə yolçularının yolunu işıqlandırıram».
Şair mövzusu Cübranda ayrılmaz şəkildə tənhalıq hissi ilə bağlıdır. O dəfələrlə şair və onu əhatə edən gerçəklik arasında təzadlar olduğunu qeyd etmişdir. «Sənətkar, – mən öz fikir və hissilərinin ifadəsi üçün yeni formalar yaradan yaradıcı şəxsiyyəti nəzərdə tuturam – həmişə öz ailəsi və dostları üçün yaddır, öz vətənində yaddır, ümumiyyətlə bütün bu dünyada yaddır», – deyə o, «Sulban» pyesində yazır. Elə bu fikir dəqiq şəkildə «Şairin ölümü – onun həyatıdır» adlı mənsur şeirində aydın görünür. Gənc, istedadlı şair kasıb komada tənhalıqda acından ölür, çünki «insanlar ondan üz dönərmiş və unutmuşlar». «Əsrlər keçir, şəhərin sakinləri isə inamsızlıq və laqeydlik yuxusuna dalmışdılar, biliyin şəfəqi onların üstünə şəfəq salıb oyatdıqda, şairə möhtəşəm heykəl ucaltdılar və onun şərəfinə hər il təntənələr keçirməyə başladılar. Ah, insan necə də cahildir!» – deyə Cübran haray çəkir.
Şair mövzusunu Cübranda həmişə müəllifin etik və mənəvi prinsiplərinin, onun dünyaya, insana və cəmiyyətə baxışlarının açılışı müşayiət edir. Bu baxışlar da romantiklərin baxış və inamları ilə yüksək dərəcədə səsləşir. «Göz yaşı və təbəssüm» toplusunda əhəmiyyətli yer tutan gözəllik və məhəbbət mövzusu («Məhəbbətin həyatı», «Gözəllik», «Məhəbbətin taxtı önündə», «Xəyallar ilahəsi», «Ürəyin sirləri», «Gözəllik nəğməsi» və s.) və şair mövzusu sıx qarşılıqlı əlaqədədir, bir-birlərini tamamlayır.
Maarifçilərin əksinə olaraq romantik şair ağılı intuisiya ilə, hisslə birləşdirir, başqa sözlə, o, dünyanı ilhamla, «bədii şəkildə» mənimsəyir, varlıq hadisələri üzərindən adilik örtüsünü qoparır, onun arxasında saxlanan gözəlliyi üzə çıxarır.
Cübran, gözəlliyi nə isə ümumi və ideal bir şey kimi müəyyənləşdirir, təbiət kimi insan da gözəlliklə dolub daşır. Gözəllik adlı-sanlı və zəngin insanların imtiyazı deyil, o, «bütün insanlığın müqəddəs mülkiyyətidir». «Gözəllik nəğməsi»ndə deyilir: «Mən – səadət eviyəm, mən – sevinc mənbəyiyəm, mən əmin-amanlığın başlanğıcıyam... Mən şairlərin ilhamçısı, sənətkarların rəhbəri, musiqiçilərin müəllimiyəm.... mən körpə gözlərinin baxışıyam.... Mən – həqiqətəm, ey insanlar! Mən – həqiqətəm.... və bu sizə məlum ola bilənlərin ən yaxşısıdır! »
«Gözəllik» mənsur şeiri də bu fikrə həsr olunmuşdur: «Ey, siz ixtilaf zülmətində məhv olanlar, güman girdablarında boğulanlar! Axı, gümanları inkar edən, şübhələri qovan həqiqət və sizi yalanın zülmətindən qoruyan parlaq işıq gözəllikdədir». Cübran üçün gözəllik həyatın özəyidir, mahiyyətidir, ali və əbədi həqiqətidir. O, təbiəti gözəlliyin təcəssümü və rəmzi hesab edir. Cübran deyir: «Gözəllik – bu bütün təbiətdir». Gözəllikdən həzz almaq təbiətin cazibəsi qədər təbiidir. «Baharın oyanışına və səhərin açılmasına diqqətlə baxın, – axı gözəllik baxanların nəsibidir. Quşların nəğməsinə, bulaqların xışıltısına, çayların şırıltısına qulaq asın, – axı gözəllik dinləyənlərin nəsibidir». Gözəllik məhəbbət və xeyir kimi mənəvi anlayışlardan ayrılmazdır: «Cisminizi məbəd kimi gözəlliyə həsr edin, ürəyinizi qurbangah kimi məhəbbətə həsr edin, – axı gözəllik ona sitayiş edənlərin əvəzini verir». Gözəlliyin qavramı insanı yüksəldir və nəcibləşdirir, onu xeyirxahlığa və təmənnasızlığa qovuşdurur.
Romantiklərdə gözəllik və məhəbbət şairin ürəyini və təxəyyülünü işıqlandıran mənəviyyat nurudur. Emersona görə, şair – «kainatın nəfəsindən titrəyən «Eol arfasıdır», o, əşyalara ad verir və gözəlliyin vasitəçisi olur», – deyə Emerson yazır.
Gündəlik qayğılarla yaşayan insanlar çox zaman gözəlliyin yanından ötüb keçirlər, şairin borcu onların diqqətini gözəlliyə yönəltməkdir, çünki gözəllik – həqiqətin timsalıdır («Xəyal ilahəsi»). Buna görə, mənəvi dəyərlər sistemində gözəlliyə ən yüksək yer ayrılır.
Cübran yaradıcılığında şair mövzusunun başqa bir aspekti – romantik şəxsiyyəti, onun rolunu, ona olan inamı yer üzündə yüksəklərə qaldırmaqdır. İ.F.Volkov yazır: «Məhz romantizm ədəbiyyat üçün yalnız özünün fərdi xüsusiyyətlərinin təkrarsızlığı mənasında deyil, həm də öz xarakterinin dərin məzmununa görə dəyərlərə malik olan şəxsiyyəti açdı və bununla sənəti əhəmiyyətli dərəcədə real insan həyatı ilə yaxınlaşdırdı».
Dünyanı romantik şəkildə qavrayan şəxsiyyət mövzusu bütöv bir silsilə mənsur şeirlərdə açılmışdır: «Keçmişin şəhəri», «Kor qüvvə», «Günəşin altında», «Səadət nəğməsi», «İnsan nəğməsi» və s.
«Kor qüvvə» şeirində azadlığa çıxan kortəbii qüvvə zəif insanın üzərinə atılır və onun əlləri ilə yaradılan hər şeyi dağıdır: «...Kədərli qəlb uzaqdan bütün baş verənlərə baxır, düşünür və iztirab çəkirdi: o, insanın təbiət qüvvələri qarşısında gücsüzlüyü barədə düşünürdü və fəlakətə məruz qalanlarla birgə iztirab çəkirdi... Lakin bütün bu dəhşətli fəlakətlər və bədbəxtliklər içində mən nəhənglər kimi dayanıb torpağın səfehliyinə və təbiətin qəzəbinə istehza edən insanın ilahiliyini gördüm.... o, əbədiyyət himni oxuyurdu: «Qoy torpaq ona aid olan hər şeyi götürsün,
Dostları ilə paylaş: |