C. X. Cübran Sükutun poeziyası / Ərəb, ingilis və rus dillərindən seçilmiş tərcümələr. Bakı. 2008, 273 səh
Yüklə 2,16 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- M Ü N D Ə R İ C A T
|
Səlahəddin Xəlilov Son söz əvəzi: Cübran və Azərbaycan ədəbi-fəlsəfi fikri Böyük şair – bizim sükutumuzu ifadə edə bilən şairdir C.X.Cübran C.X.Cübran Azərbaycan oxucusunun təsəvvürünə professor Aida İmanquliyevanın təqdimat prizmasından həkk olunmuşdur. Aida xanım Cübranı elə sevdirə bilmişdir ki, o, bu gün də xatirəmizdə öz doğma mütəfəkkirlərimizdən biri kimi qalmaqdadır. Əslində bir az geniş miqyasda baxdıqda C.Cübran Şərqi təmsil etməklə məhz bizim dünyamıza aiddir. Onun yaradıcılığı da ilk növbədə Şərq ruhunu və nə qədər təəccüblü olsa da, məhz İslam Şərqini təmsil edir. Özü xristian ailəsində dünyaya göz açsa da, onun idealı və səcdəgahı müsəlman peyğəmbəridir. «Peyğəmbər» əsərinin qəhrəmanı kimi əl-Mustafa (Məhəmməd peyğəmbərin təxəllüslərindən biri) obrazının seçilməsi də təsadüfi deyildir. Şərq ruhunu Qərbdə ən yüksək səviyyədə ifadə edən, klassik Şərqin əzəmətini və ecazkarlığını yeni dövrün ifadə vasitələri ilə amerikanların öz dilində onlara təqdim edən böyük ərəb mütəfəkkiri Cübran Xəlil Cübran bu gün də qəlbləri riqqətə gətirir. Öz sözünü ən çox şeir dilində, poeziya ilə çatdıran Şərq, Hegelin də vurğuladığı kimi, epik düşüncə vərdişlərinə çox az yiyələnmişdir ki, bu da bir çox mətləblərin çağdaş Qərb adamının başa düşəcəyi şəkildə çatdırılmasına mane olur. Əlbəttə, C.Cübranın nəsri də şairanədir. O, Amerikada yaşasa da, məhz Şərq ruhunu təcəssüm etdirir. Amma bu işi elə yüksək səviyyədə həyata keçirir ki, ona heyran olmamaq mümkün deyil. O, təkcə sözün yox, fikrin də virtuozudur. Bir çox tədqiqatçılar Cübran Xəlil Cübran yaradıcılığına Qərb mütəfəkkirlərindən Bleyk, F.Nitsşe, Uitmen və s.-in ciddi təsir etdiyini vurğulayır, müqayisələr aparırlar. Belə bir təsirin mövcudluğu şübhə doğurmur. Amma bununla belə Cübran Xəlil Cübranın yaradıcılığı təpədən-dırnağa Şərq hadisəsidir. Bənzəyiş isə daha çox dərəcədə adı çəkilən Qərb mütəfəkkirlərinin də öz növbəsində Şərq mənbələrindən təsirlənməsinin nəticəsidir. Yəni təməldə Şərq dayanır. Əgər F.Nitsşe ənənəvi Şərq üslubuna müraciət edirsə və təfəkkür baxımından da Şərqlə Qərbin sintezindən çıxış etməyə çalışırsa və bu ahəng böyük daxili səylər hesabına əldə edilirsə Cübran buna heç bir çətinlik çəkmədən nail olur. Onun təkcə düşüncəsi yox, ruhu da Şərq ruhudur. Əksinə, Cübranın göstərdiyi səylər yazdıqlarını Qərb oxucusu üçün daha anlaşıqlı etmək istiqamətində ola bilər. Nəticələr isə bir-birinə necə də bənzəyir. Şərq ruhunun Qərb düşüncəsinə doğru qət etdiyi yol qarşı tərəfin Şərq ruhuna doğru qət etdiyi yolla ortaq nöqtədə kəsişir. Və bu zaman unutmaq olmaz ki, kəsişmə xətti və eyniyyət məqamı daha çox formaya, üsluba aiddir. Məzmuna gəldikdə isə burada bənzəyişdən daha çox fərq vardır. Təsadüfi deyil ki, Aida İmanquliyeva da diqqəti məhz bu məqama yönəldir: «Nitsşe belə hesab edirdi ki, müharibələr bəşəriyyəti zəiflik qarışığından və şübhələrdən təmizləyir, gücün təntənəsinə və şəxsiyyətin bütövlüyünə doğru aparır. Lakin Nitsşeyə məxsus olan «kütləyə» həqarətlə baxmaq və nifrət etmək, fərdiyyətçilik şüuru üçün tipik cəhət olan «kütlənin» «seçilmiş şəxsiyyətə», «fövqəlinsana» qarşı qoyulması Şərq romantikləri üçün xüsusilə yabançı idi».1 Aida İmanquliyeva «Mən həmişə onun (Nitsşenin – A.İ) üslubunun inandırıcı olduğunu hiss etmişəm, lakin onun fəlsəfəsi mənə dəhşətli və tamamilə yalnış fəlsəfə təsiri bağışlayıb».2 Həqiqətən də, «gözəllik pərəstişkarı» olan Cübran nihilizmi, dünyanın qara rənglərlə təsvirini qəbul edə bilməzdi. Təsadüfi deyildir ki, «bütün zamanların dahisi» kimi Cübran nitsşeləri deyil, İslam dünyasının böyük filosofu İbn Sinanı dəyərləndirir. C.Cübranın ilham mənbəyi insan daxili aləminin nurlu məqamları ilə bərabər, həm də təbiətin işıqlı ruhudur. Onun yaradıcılığında təbiət canlı bir obraz kimi iştirak edir. Bu cəhəti xüsusi vurğulayan Aida xanım İmanquliyeva Cübran yaradıcılığının cazibəsini ilk növbədə təbiətdən ilham alması ilə izah edir: «Cübran təbiəti ilahiləşdirir, təbiətə canlı bir insan kimi müraciət edirdi. …O, təbiətdə məhəbbət və nifrət, sevinc və kədər, səadət və bədbəxtlik arayır. Yazıçı təbiətlə danışır, onu özünün müəllimi və ilhamvericisi hesab edir».1 Bu baxımdan, müasir türk dünyasının böyük yazıçısı Ç.Aytmatov da Cübranla müqayisə oluna bilər. Onun da yaradıcılığında təbiət canlanır, Boz qurd, Qara nər, Ana maral insaniləşir, duyğuların daşıyıcısı olan konkret varlıqlar arxa plana keçir və dünya özü duyğuların vahid məkanına çevrilir. Başqa sözlə, cisimlər, varlıqlar arasındakı münasibətlər mücərrədləşrək və ümumiləşdirilərək duyğular arasında münasibət kimi, artıq simvollaşmış dünyanın nağılları şəklində təqdim olunur. Onun bədii təfəkkürünün işığında təbii təbiətlə yanaşı, ikinci – ictimailəşmiş təbiət və siyasiləşmiş dünya da Şərq müdrikliyinin ənənəvi üslubunda şərh olunur. Rus dilində yazan Aytmatov da, ingilis dilində yazan Cübran da mahiyyət müstəvisində Şərq lirizmindən bəhrələnirlər. İnsanla, təbiətlə bağlı, hikmətlə dolu hədislər, qanadlı sözlər, aforizmlər klassik Şərqdə elə yüksək bədii təcəssüm səviyyəsinə qalxmışdır ki, heç bir Qərb yazıçısı onlarla yarışa girə bilməz. Lakin zaman özü dəyişmişdi. Yeni dövr elə yeni problemlər qoymuşdu ki, bunların şərhinə ancaq Qərb tədqiqatçılarının və yazarlarının əsərlərində rast gəlmək olurdu. Şərq şairləri isə təəssüf ki, yenə də köhnə hava çalırdılar. Cübran və onun Əmin ər-Reyhani, Mixail Nuayme kimi həmkarları bununla fərqlənirlər ki, onlar məhz çağdaş problemləri ənənəvi Şərq müdrikliyinin predmetinə çevirir, yeni dövrün hikmət salnaməsini yazırdılar. İctimai inkişafda Şərqə qayıtmaq yox, əksinə, Qərb dəyərlərini mənimsəmək və onları Şərqin ruhu ilə isidərək canlandırmaq, maddi həyatın cansıxıcı aurasına təravət gətirmək, texnika əsrini insani mahiyyətdən məhrum edən ifrat rasionalizmə liriklik, həzinlik, şəfqət qatmaqla yeni dövrü daha ahəngdar etmək missiyası Cübran sənətinin leytmotivi sayıla bilər. Cübran Xəlil Cübran təbii ki, orta əsrlərin ab-havasını hər nə olursa-olsun saxlamağa çalışan konservativ qüvvələri tənqid edir. Aida İmanquliyeva yazır: «Ətalətin və cəhalətin ifşası, azadlığın buxovlanması əleyhinə etiraz, dini ehkamlara qarşı çıxmaq, həyatdan və onun ictimai normalarından narazı qalaraq bəzən reallıq aləmindən sehrçilik aləminə, xəyal və fantaziya aləminə qaçmaqda, mədəniyyətdən uzaqlaşıb təbiətdə pənah tapmaqda və onunla qovuşmağa çalışmaqda özünü göstərən məyusluq Cübranın yaradıcılıq yolunun xarakterik mərhələləri, onun əsərlərinin əsas xüsusiyyətləridir».1 XIX əsr Avropa ədəbi mühitində Şərq poetik ənənələrinə və Şərq dəyərlər sisteminə marağın artması və bu prosesdə Emerson, Uitmen və s. ilə yanaşı, ərəb mənşəli şairlərin (C.Cübran, Əmin ər-Reyhani, Mixail Nüaymə və s.) iştirakı, bu yeni keyfiyyətli sintez hadisəsinin elmi-nəzəri şərhi ilk dəfə Aida İmanquliyeva tərəfindən verilmişdir. O, yazır: «Cübran və ər-Reyhaninin yaradıcı potensialı Qərbin romantizm dəyərlərinin mənimsənilməsi sayəsində güclənirdi ki, bu da ərəb yazıçılarını daha geniş, qlobal, ümumbəşəri problemlər qoya bilmək səviyyəsinədək yüksəldir və son nəticədə onları yalnız dünya ədəbi prosesinin bərabərhüquqlu iştirakçısı deyil, həm də yeni bədii dəyərlərin carçısı edirdi»1. A.İmanquliyeva sadəcə olaraq C.X.Cübran, ər-Reyhani və M.Nüaymə ədəbi-bədii yaradıcılığını təhlil etməklə kifayətlənməyib, onların timsalında bütövlükdə planetimizdə gedən yeni tipli proseslərin; Şərq və Qərb dünyagörüşlərinin və ədəbi-bədii dəyərlər sisteminin vəhdəti məsələsinin elmi-fəlsəfi təhlilini verir. O, bu proseslərin adı çəkilən ərəb yazıçılarının yaradıcılığında bədii ifadəsini araşdıraraq yazır: «Onlara əzəldən Şərq xalqlarının mədəniyyətinə xas olan ümumbəşəri və humanist ideallar əsasında öz doğma mədəniyyətlərində bu dəyərlərin təsdiqi üçün müvafiq üsullar tapmaq asan idi. Eyni zamanda, heç vaxt unutmaq lazım deyil ki, bu yazıçıları öz vətəninin adət-ənənələrini və öz dilini qoruyub-saxlayan mühacirlər mühiti əhatə edirdi. Buna görə də, onlar iki mədəni ənənənin – həm Şərqin, həm də Qərbin mədəni əlaqələrinin daşıyıcıları oldular».2 Peyğəmbər və İblis mövzusu, haqqa, düz yola çağıran və düz yoldan azdıran qüvvələrin ümumiləşmiş obrazlarının neçə əsr keçdikdən sonra, yenidən gündəmə gəlməsi təsadüfi deyil. Xeyir və Şər, İşıq və Qaranlıq, Əql və Nəfs, Zəka və Ehtiras əsrlər boyu ancaq qarşı-qarşıya duran, mübarizə aparan tərəflər kimi təqdim və təsvir edilmişdi. Vəhdət məqamı hələ çatmamışdı. Bu mübarizə XIX əsrdə də davam edirdi. C.X.Cübran «Peyğəmbər» əsərinin «Zəka və Ehtiras» bölməsində Peyğəmbərin dili ilə deyir: «Sizin qəlbiniz çox vaxt zəka və düşüncənin ehtiras və aludəçiliyə qarşı müharibə apardığı döyüş meydanını xatırladır»1. Lakin zaman elə zaman idi ki, indi ancaq döyüş yox, həm də qarşılıqlı anlaşma və vəhdət tələb olunurdu. Əlbəttə, söhbət şərlə vəhdətdən getmir. Söhbət şərə aparan yolların səmtini dəyişməkdən, əqlin hissi tərbiyə etməsindən gedir.
Zahiri əlamətlərə görə Cavid və Cübran xeyli dərəcədə müxtəlif şəxsiyyətlərdir. Biri – türk, o biri – ərəb, biri – müsəlman, o biri – xristian. Lakin onlar mahiyyət müstəvisində çox yaxındırlar. Hər ikisi Qərb mədəniyyətinə yüksək dərəcədə bələd olan, amma öz şərqli təbiətini dəyişməyən, hətta müasirlik axtarışında da Şərq ruhundan çıxış edən mütəfəkkir-şairlərdir. Eyni zamanın məzmununu və pafosunu eyni janrlarda ifadə edirlər. İkisinin də səcdəgahı gözəllikdir. (Cavid: «Mənim Tanrım gözəllikdir, sevgidir», Cübran: «Gözəlliyin hüdudlarından kənarda nə din var, nə elm»). Cavid və Cübranın yaradıcılığını, onların həyat və fəaliyyətini daha ətraflı öyrəndikdə gözlərimiz önündə fəlsəfədən də, poeziyadan da, publisistikadan və bütün digər vasitələrdən də məhz öz xalqının, millətinin, habelə bütün bəşəriyyətin tərəqqisi naminə bir vasitə kimi istifadə edən böyük ziyalı, əsl humanist insanlar canlanır. Cavid üçün də, Cübran üçün də əsas məqsəd ideyanı çatdırmaqdır. Bədii üsul və təhkiyə ola bilsin ki, hətta təsadüfi seçilmiş vasitələrdir. Yəni əsas inkişaf xətti ideya ilə bağlı olduğundan hadisələr sonradan seçilir və bu ideyanın təkamülünə uyğunlaşdırılır. Hər ikisi irəlicədən qoyduğu bir fəlsəfi ideyanın bədii yolla açılışına çalışarkən cari, gerçək hadisələrdən daha çox tarixi mövzulara və rəvayətlərə müraciət edirlər. Bu mövzular ümumbəşəri mövzulardır. Konkret zaman və məkanla bağlı deyildir. Hətta tarixdə həqiqətən məlum olan hadisələr də konkret zaman-məkan müəyyənliyindən, dövrün spesifik xüsusiyyətlərindən, milli- etnoqrafik mündəricədən azad olunur, bütün bunlar ancaq rəmzlərlə təqdim edilir və təhkiyə yalnız ideyanın açılışına xidmət edir. Sanki bədii xarakter də, milli kolorit də arxa plana keçir və ideyanın inkişaf yolunu kölgədə qoymamaq üçün bir fon rolunu oynamaqla kifayətlənir. Yəni hər ikisində hadisələr ikinci plandadır, fokusdan kənardadır və burada hər hansı detalın elə bir əhəmiyyəti yoxdur. Cavid də, Cübran da ənənəvi Şərq fəlsəfəsinə dərindən bələd olan, daha doğrusu, bütün ruhu Şərq hikmətindən yoğrulmuş, lakin eyni zamanda Yeni dövrün rasional düşüncə ənənələrini də gözəl mənimsəmiş olan mütəfəkkirlərdir. Başqa sözlə desək, onların yaradıcılığı bir sintezdir; min illərin keşməkeşlərindən keçib gələn və bir dağ çayını xatırladan qəlb çırpıntıları dənizin lal sularına qatılaraq sakit və möhtəşəm Qərb düşüncəsini dalğalandırır. Emosional-mənəvi pafos, çılğın zəka məntiqi təfəkkürün sürəkli və geniş fəzasında rahatlıq tapır. C.X.Cübranın yazdıqları forma etibarilə də hədisləri, hekayətləri, aforizmləri xatırladır və ilk baxışda ənənəvi Şərq hikmətindən heç nə ilə fərqlənmir. Diqqətlə araşdırdıqda isə Cübranın ənənəvi Şərq fəlsəfi fikrini Qərb oxucusuna daha yaxşı çatdıra bilmək üçün epik və lirik ifadə formalarının vəhdətindən çıxış etdiyinin şahidi oluruq. Məsələn, Şərq düşüncəsində dərin kök atmış belə bir ifadəni yada salaq: “Allah insanın qəlbindədir”. Bu obrazlı deyilişə düzəliş vermək heç kimin ağlına da gəlmir. Cübran isə Peyğəmbərin adı ilə yazır: “Əgər sevirsinizsə deməyin ki, “Allah mənim qəlbimdədir”; daha düzgün olar ki, deyəsiniz: “Mən Allahın qəlbindəyəm”. Yəni burada söhbət insanın Allahı ehtiva etməsindən deyil, onun Allah tərəfindən ehtiva olunmasından gedir. Sufizmdə geniş yayılmış “haqqa çatmaq”, “haqq məndədir” fikri düzgün təfsir olunmadıqda insanın ən ali məqam kimi başa düşülməsinə gətirir. Halbuki, insan Allah məqamına çata bilməz, sadəcə Onda itə bilər. Məqsəd – özünü itirərkən haqqı tapmaqdır. Cübran bu ideyanı ən ümumi şəkildə ifadə etməklə yanaşı, onu əyani obrazlarla da konkretləşdirir: “Ərimək və gecəyə öz nəğməsini oxuyan çay kimi axıb getmək!”. Ənənəvi Şərq fəlsəfəsində, o cümlədən daosizmdə və sufizmdə, dərin kök atmış “könül rahatlığı” ideyası da Cübran tərəfindən bir növ təftiş edilir və ona daha realistik mövqedən yanaşılır. Mütləq rahatlıq və ya mütləq tarazlıq mümkün deyil. Onların öz daxili strukturu var və ancaq dinamik tarazlıqdan danışmaq mümkündür. Sadəcə heç nə istəməmək, heç nə duymamaq mümkün deyil. Amma bütün duyğular əksiliklərə bölünə və bir-birini kompensasiya edə bilər. Biz əks duyğulardan birini yaşayırıqsa onun qarşılığını heç olmazsa rasional idrak səviyyəsində nəzərə almaqla tarazlıq yarada bilərik. Sevinc eyforiyasından və kədər yükündən ancaq bununla xilas olmaq mümkündür. “Bəziləri deyəcək: – sevinc kədərdən artıqdır; digərlərimiz isə – yox, kədər daha böyükdür, deyəcək. Lakin onları ayırmaq olmaz, onlar birlikdə gəlir”. Cübran insan qəlbini bir tərəfinə kədər, o biri tərəfinə sevinc doldurulmuş tərəzi ilə müqaisə edir və göstərir ki, onlar ancaq bərabər olarkən tarazlıq yaranır. Bu ideya obrazlı ifadələrlə daha konkret surətdə açılır: “İçinə şərab süzdüyünüz piyalə həmin o piyalə deyilmi ki, əvvəlcə dulusçu sobasında bişirilib”. Yaxud: “Məgər ruhunuzu oxşayan bu ud həmin o ağac deyilmi ki, əvvəlcə bıçaqla oyulub?” Sonra ümumiləşdirmə aparır: “Sevinəndə ürəyinizin dərinliyinə boylanın və onda görərsiniz ki, sizə indi sevinc gətirən şey əvvəl sizi kədərləndirirdi”. Beləliklə, Cübran məlum Şərq hikmətini strukturlaşdırır və ənənəvi qəlb rahatlığını dinamik tarazlıq kimi təqdim etməklə reallığın əslində bundan kənaraçıxmalar şəklində mövcud olduğunu vurğulayır. Reallıq lal bir göl deyil. Reallıq sakit və möhtəşəm dənizin hər an dalğalana biləcək təzahürləridir. Yəni sükut, sakitlik içərisində fırtınalar şəklindədir. Cübran Qərb gerçəkliyinə, rasional idrakın və əməli fəaliyyətin nasiranə görkəminə bir lirizm, şeiriyyət gətirir. Ənənəvi Şərq ancaq formaca deyil, məzmunca da Şərqdir. Yəni o, əməldən yox, ruhdan bəhs edir. Yerləri deyil, göyləri vəsf edir. Lakin əməli fəaliyyətin, rasional biliyin və hətta texnologiyaların da öz ruhu və şeiriyyəti ola bilərmiş! Bu kontekstdə Cübranın peyğəmbərin dili ilə zəhmət haqqında dediklərini misal gətirmək yerinə düşər. Cübran sadəcə torpaqdan deyil, «torpağın qəlbindən» danışır, sadəcə fiziki əməkdən deyil, sevgi ilə yoğrulmuş əməkdən danışır. «Lakin mən sizə deyirəm ki, siz işləyəndə torpağın ən ali istəyini həyata keçirmiş olursunuz». Daha sonra, Cübran yazır: «Zəhmət dolayısı ilə sevmək – həyatın ən gizli sirlərinə varmaq deməkdir». Torpağa canlı kimi baxanda, onun nəfəsini, pıçıltısını duyanda, zəhmətə sevgi qatanda bəzən möcüzə də baş verir. Daha doğrusu, möcüzə ancaq sevgidən yarana bilər. Lakin Şərq poeziyasında vəsf olunan mücərrəd sevgidən fərqli olaraq, burada söhbət məqsədyönlü əməli fəaliyyətdən – zəhmətdən gedir. «Alın yazısını da məhz alın təri ilə yumaq mümkündür». Cübran yaradıcılığında məhəbbət mövzusu mərkəzi yer tutur. Bir Şərq şairi və mütəfəkkiri üçün tamamilə təbiidir. Lakin onun Şərq və Qərbin vəhdətində dayanan bir mütəfəkkir olması onun məhəbbət ideyasına gətirdiyi yeni çalarlarda görünür. Çörəyə dad verən də sadəcə fiziki əmək yox, ona qatılan sevgidir. Sevgisiz bişən çörəyin dadı olmaz. Və burada cismani dünyanın ruhani mahiyyəti yad edilir. Cübran insanları «yaratdıqları hər bir əşyanı öz ruhları ilə canlandırmağa» çağırır. Biz bədii ədəbiyyatda mövhumatın və xurafatın tənqidinə ən çox islam kontekstində rast gəlirik. Cübranın yaradıcılığı belə bir cəhətdən də əlamətdardır ki, o özü bir xristian olmaqla yanaşı, Şərq mühitini, o dövrün ictimai gerçəkliyindəki eybəcərlikləri qələmə alır. Və məlum olur ki, dini mənsubiyyətdən asılı olmadan Şərq elə Şərqdir. Mövhumat və dini fanatizm də əslində dinin özü ilə deyil, bütövlükdə Şərqin, Şərq düşüncə tərzinin tənəzzülü və cırlaşması ilə bağlıdır. «Qırılmış qanadlar» əsərində süjet sanki XIX əsrin – sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan yazıçılarının yaradıcılığında tez-tez qələmə alınan bir mövzunun eynidir. Professor Aida İmanquliyevanın qısa şəkildə nəql etdiyi məzmun belə səslənir: «Səlma varlı və nüfuzlu atanın yeganə qızıdır. O, başqa adamı sevməsinə baxmayaraq, öz iradəsi əleyhinə arxiyepiskopun qardaşı oğlu Mənsur bəyə ərə verilir. Səlma ilə evlənmək istəyən Mənsur bəyi qızın gözəlliyi və nəcabəti deyil, atanın ona verəcəyi zəngin cehiz maraqlandırır…»1 Epizod bizə çox tanışdır. Sadəcə olaraq iştirakçılar molla əvəzinə arxiyepiskop, avam müsəlman əvəzinə isə fanatik xristian olan Faris Kəramidir. Aida İmanquliyevanın yazdığı kimi, «Mənsur bəyin amansızlığına, tamahkarlığına, bütün eybəcərliklərinə yaxşı bələd olan Faris Kərami yeganə qızının ona ərə getməsinin əleyhdarı olsa da, arxiyepiskopun təklifinə etiraz etməyə, ona rədd cavabı verməyə heç cür cürət edə bilmir».2 F.Kəraminin dini avtoritet qarşısında öz sevimli qızını belə qurban verməyə razılaşması əslində xristian fanatizminin bariz ifadəsidir. (Bu yerdə Mirzə Cəlilin «Ölülər»ini xatırlamamaq mümkün deyil). Deməli, fanatizm bu və ya digər dinin təbiətindən yox, düşüncə və seçim azadlığının yetərli olmamasından irəli gəlir. Cübran yaradıcılığı sadəcə müdrik sözlər, hikmətli hekayətlər, lirik deyimlər olmayıb, həm də ciddi sosial məzmun daşıyır. «İctimai ədalətsizliyə qarşı mübarizə Cübran yaradıcılığının ən səciyyəvi cəhətlərindən biri idi… O, ən ədalətli insan cəmiyyəti, zülmün və zalımların, köləliyin və əsarətin, müstəmləkəçiliyin və müstəmləkəçilərin olmadığı möhkəm, güclü, azad ərəb ölkəsi görmək istəyir».1 Lakin təəssüf ki, Cübran da, digər böyük Şərq mütəfəkkirləri kimi, arzudan, utopiyadan o tərəfə gedə bilmir. Onun azad Ərəbistan ideyası da Qərb rasionalizmindən daha çox, Şərq müdrikliyi ilə tərənnüm olunur. Bununla belə Cübranın şərhində lirizm və rasionallıq sıx surətdə vəhdətdədir. «Həqiqət və güc», «Peyğəmbər və iblis» mövzusu bu böyük mütəfəkkirlər üçün bir növ ümumi mövzu olmuşdur. Aida İmanquliyevanın Cübranın «Şeytan» hekayəsinə işarə ilə yazdığı kimi, «iki mütləq başlanğıcın – xeyir və şərin əbədi birgə mövcudluğu və mübarizəsinin labüdlüyü»2 demək olar ki, bu şəxsiyyətlərin hamısı üçün əsas yaradıcılıq problemi idi. Cübranda da, Caviddə də «İblis» («Şeytan») əslində dövrün naqis cəhətlərinin ümumiləşmiş obrazı idi. Hər ikisinin yaratdığı «peyğəmbər» obrazı isə haqqın, ədalətin ifadəsinə xidmət edirdi. Cavid konkret tarixi gerçəkliyi daha çox saxlamış və ümumbəşəri problemləri tarix kontekstində şərh etmiş, Cübran isə tarixi və coğrafi konkretlikdən, habelə hətta milli və dini müəyyənlikdən azad, ümumiləşmiş peyğəmbər obrazı yaratmışdır. Cübranda bu obraz əslində şəxsiyyətdən daha çox ideyadır, müəyyən bir idealdır. Burada böyük dini idealların XIX əsr konkretliyində həm Şərqi, həm də Qərbi ehtiva etmək əzmi ifadə olunur, ümumiyyətlə insan idealının panoramını yaratmaq təşəbbüsü göstərilir. Maraqlı burasıdır ki, həm şair, həm də filosof olmalarına baxmayaraq, daha çox şair kimi tanınan Cavid və Cübrandan fərqli olaraq məhz filosof və siyasi xadim kimi tanınan Məhəmməd İqbal yaradıcılığında da eyni problemlər və hətta eyni süjetlər nəzərə çarpır. M.İqbalın fəlsəfi görüşlərini təhlil edən alman tədqiqatçısı Annemari Şimmel peyğəmbər mövzusunun şərhi ilə bağlı onu İ.Qöte ilə müqayisə edərək yazır: «İqbalın Qöte ilə olan münasibəti daha genişdir – ümumi fikir bənzərliklərinə xüsusi əhəmiyyət verməsək belə, Qötenin «Məhəmmədin tərənnümü» adlı məşhur bir şerini oxuyarkən istər-istəməz M.İqbalın «Cavidnamə»də Zinderud (yaşayan irmak) ismi ilə ifadə etdiyi təsəvvürlər yada düşür. Həqiqi mömin peyğəmbərdə ən yüksək mərtəbədə mövcud olan bu irmak sifətini özündə görməlidir».1 Peyğəmbər və İblis mövzusunun, haqqa, düz yola çağıran və düz yoldan azdıran qüvvələrin ümumiləşmiş obrazlarının neçə əsr keçdikdən sonra, onların yenidən gündəmə gəlməsi təsadüfi deyil. Xeyir və Şər, İşıq və Qaranlıq, Əql və Nəfs, Zəka və Ehtiras əsrlər boyu ancaq qarşı-qarşıya duran, mübarizə aparan tərəflər kimi təqdim və təsvir edilmişdi. Vəhdət məqamı hələ çatmamışdı. Bu mübarizə XIX əsrdə də davam edirdi. C. X.Cübran «Peyğəmbər» əsərinin «Zəka və Ehtiras» bölməsində Peyğəmbərin dili ilə deyir: «Sizin qəlbiniz çox vaxt zəka və düşüncənin ehtiras və aludəçiliyə qarşı müharibə apardığı döyüş meydanını xatırladır».1 Cavidin İblisi də müəyyən mənada inteqrativ xarakter daşıyır. Həyatda Şərin, pisliyin bir zərurət olması və onun sanki Xeyir, Haqq-Ədalət ideyasını canlandırmağa xidmət etməsi əsas xətlərdən biri kimi çıxış edir. Şər-Xeyir cütlüyündə tərəflərdən biri o birisiz mümkündürmü? Yəni Şər olmasa Xeyir ideyası özü mövcud ola bilərdimi? Atəşin yandırıcı-yaxıcı təbiəti məlum olmasa idi, nurun məsum siqləti üzə çıxa bilərdimi? Cavid İblisin dili ilə yazır: Atəşsiz, inan, nur olamaz sabitü qaim, Atəş, günəş atəş, bəşəriyyət bütün atəş. Hər bir hərəkət, məbdəi-xilqət bütün atəş... Zərdüştü düşün, fəlsəfəsi, fikri, dəhası Həp atəşə tapdırmaq idi zümreyi-nası2. Yandırmasa idi, atəşi daha parlaq nur zənn edərdilər. Cübranın İblisi də özündən razıdır. O da bu fikirdədir ki, İblissiz dünyada İblisin düşmənlərinə də, ədalət carçılarına, çörəyi İblisə qarşı mübarizədən çıxanlara da ehtiyac yoxdur: “Məgər sənə, müdrik din xadiminə, məlum deyilmi ki, məhz iblisin varlığı keşişlərin peyda olmasına səbəb olmuşdur və bu köhnəlmiş ədavət səbəbindəndir ki, qızıl və gümüşlər dindarların cibindən siz vaizlərin və ruhani ustadların cibinə axmaqda davam edir? Məgər sənin kimi bir üləma bilmirmi ki, səbəbin aradan qalxması ilə nəticə də yoxa çıxacaq?”1 Cübranın İblisi özünü Allah kimi əzəli-əbədi göstərmək üçün onunla bağlı olduğunu iddia edir. İblisin insan təsəvvüründə necə dərin kök saldığını izah etmək üçün belə bir hekayət danışır: «İnsan ilk dəfə günəşi görəndə əllərini uzadaraq söylədi: “Bu göy qübbəsinin arxasında böyük Allah vardır, xeyirin yaradıcısı!” Sonra isə kürəyini işığa çevirdi və yerdəki kölgəsini görüb dedi: “Torpağın dərinliyində qorxulu iblis yaşayır, şər törədicisi”». İşıq varsa, deməli, kölgə də olmalıdır. Lakin İblisin həm kölgə, həm də atəş ola bilməsi onun ikili təbiətini, riyakarlığını da ifadə edir. Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Cübran daha çox İblisin “kölgə” xislətinə, Cavid isə “atəş” xislətinə istinad edir. Caviddə də, Cübranda da İblis çevik, dinamik hərəkətverici qüvvə kimi təqdim olunur. O insanı daim fəaliyyətə səsləyir. “Mənim ürəyimin dayanması ilə bəşərdə hər hansı hərəkət də dayanacaq”. Lakin Cübranın İblisi daha səmimidir. O öz məqsədini gizlətmir: “Mən ölümsüz və əbədi İblisəm. Mən yalanın, riyanın, məkrin və alçaqlığın ilhamvericisiyəm və əgər bu xüsusiyyətlər dünyanı tərk edəsi olsa, bəşəriyyət baxımsız bağa bənzəyəcək ki, orda yalnız xeyir kollarının tikanları bitəcək”. Cavidin İblisi daha iblisanədir. O öz fəna işlərini fəzilət kimi, yıxıcılığı quruculuq kimi təqdim edir. Daha doğrusu, sanki bunların vəhdətini ifadə edirmiş:
Cübranın İblisi Allahla qarşılaşdırılır, O-na alternativ kimi verilir. Ona görə də İblis daha çox Allaha qulluq edən insanların, yəni keşişlərin, rahiblərin çevrəsindədir – onlarla sıx surətdə bağlıdır. Cavidin İblisi ümumiyyətlə insanla bağlıdır. Sanki insan qəlbində əbədi lövbər salmışdır. Ona görə də bütün şər hadisələr insanın öz ayağına yazılmalı imiş! Siz nə qədər məndən uzaqlaşsanız, Yer deyil, əflakə uçub qaçsanız, Qarşılaşıb birləşəriz daima, Ayrı deyil, çünki biriz daima2. Təəssüf ki, Azərbaycan ədəbi tənqidində bir çox müəlliflər İblisin versiyasına uyaraq Şərin mənbəyini insanın təbiətində görmək mövqeyini tuturlar. Əslində isə insan iblisləşdikcə, öz təbiətindən uzaqlaşır. Özünü dərk etdikcə də öz təbiətinə, missiyasına uyğun yaşadıqda isə İblis üçün əlçatmaz olur. İnsanı daim müşaiyət edən, ondan heç cür ayrılmaq istəməyən təkcə iblis deyil, həm də Müqəddəs ruhdur. Bu ruhun daşıyıcıları isə coğrafi məkan və zaman fərqlərinə baxmayaraq, həmişə bərabərdirlər. Bu yerdə H.Cavidin «Xəyyam» əsərində söylənən bir fikiri yada salmaq istərdik: «Ayrı olsaq da, həqiqətdə birik». Cavidlər və Cübranlar sağlığında bir-birini tanımasalar da, yüz illər keçəndən və xırda fərqlər itəndən sonra ideya zirvəsində birləşirlər. M Ü N D Ə R İ C A T 1 A.İmanquliyeva. Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri. Bakı, Elm, 2003, s. 33.
1 Литературная история США, т. Ы.–М.,1977, с.421 1 Xaç suyuna salınma. 1 Nяhavяnd – İranda шяhяrdиr. Mцasиr яrяb musиqиsиnиn ladlarыndan bиrи bu cцr adlanыr. 1 Livanlılarda müqəddəs ata. 2 Livan kəndliləri. 1 Kilsədə ibadət vaxtı yeyilən fətir. Xristian təsəvvürlərinə görə İsanın bədəni. 1 Гуруш – хырда пул. 1 Дйир Киъайа – Ливанын ян варлы вя ян мящшур монастырларындан бири. Ярябъядян «Ъяннятдя щяйат» кими тяръцмя олунур. 1917-ъи ил Американ няшринин редакторунун гейди. 1 Луканын Инъили 9:58. 1 Игумен – монастырын рущани башчысы. 1 Матта 3:7 – 10 (Инъил, Мирзя Михаелинин тяръцмясиндя, Билдийа тяръцмя институту, Стокщолм, 1993). 1 Варлыг, 3:19. 2 Матtа, 10:8-9. 1 Щявари, апостол – Исанын йахын шаэирдляри, давамчылары. 1 Маtта, 3:10. 1 Скiпетр – щöкmdар əсасы. 1 Аллащын гулу (ярябжя). 1 Иса Мясищ нязярдя тутулур. 1 Müəllif Şərq muğamat musiqisi kontekstində ərəb ladlarından bəhs edərkən bir musiqişünas kimi deyil, özünün həmin musiqi növündən duyduğu emosional vəziyyətlərdən çıxış edərək bəhs açır. Ərəb muğam ladlarından da ikisinin (Nəhavənd, İsfahan) ərəb sözləri ilə adlandırılmaması bu musiqi növünün ümumşərq mənsubiyyətini bir daha təsdiq edir. Qalan iki muğamdan (Səba, Rəsəd) birincisinin (Səba) adı türk və fars muğam sistemində şöbə, yaxud guşə olaraq eyni sözlə adlandığı halda, ikincisinin (Rəsəd) fərqli adlandırılması maraq doğurur və bunun mümkün qədər izaha ehtiyacı var. Azərbaycan muğamları içərisində xüsusi yer tutan Rast muğamının adının farsca rast (doğru, düz, rast gəlmək, «sağ əl» mənaları var) sözündən götürüldüyü fikri ilə, demək olar ki, bütün mütəxəssislər razıdır. Bir muğam adı kimi müxtəlif izahlarından ona səslərinin əksəriyyətinin əsas pərdə ilə rastlaşdığına görə bu adın verildiyi fikri diqqəti çəkir. Onun bahar küləyinin hərəkətindən götürüldüyü də deyilmişdir. Bu muğam ladının ərəblərdəki Rəsəd adına gəlincə, bu söz «rəsədxana» sözünün birinci komponentini təşkil edən sözdür, «müşahidə», «pusqu» («gözləmə»), «tilsim» kimi əsas mənaları var. Ərəb dilində bu kökdən olan «əsas yol», «aydınlıq», «platforma» «tilsimlənmiş» və b. məna çalarları olan sözlər çoxdur. XV əsr Azərbaycan musiqişünas alimi Fətullah Şirvaninin aşağıdakı fikri də Cübran Xəlilin Rastı gündüzlə, gözlənilən aydınlıqla, yaxşı sonluqla əlaqələndirilməsinə uyğun gəlir: «Günəşin üfüqdən iki nizə uzunluğu hündürlüyündə ucaldığı zaman Rast... çalınmalıdır» (Fətullah Şirvani. «Musiqi məcəlləsi», B. «Şərq-Qərb»; 2006, səh.82). 1 Yevterpa – qədim yunanlarda musiqi ilahəsi. 1 А.Имангулийева. Йени яряб ядябиййаты корифейляри, Б., «Елм», 2003, с. 122. 2 Йеня орда. 1 А.Имангулийева. Жцбран Хялил Жцбран, Бакы, Елм, 2002, с. 78. 1 А.Имангулийева. Жцбран Хялил Жцбран, Б., «Елм», 2002, с.118. 1 А.Имангулийева. Йени яряб ядябиййаты корифейляри, Б., «Елм», 2003, сящ. 63. 2 Йеня орада, сящ. 55. 1 Дж. Х.Джебран. Избранное: Пер. с араб., англ. – Л.: Худож.лит., 1986, стр. 363. 1 A..İmanгуliyеva. Жцбran Хəlil Жцбran. Бakı, Еlm, 2002, s. 51. 2 Yеnə orada, s. 55. 1 Yеnə orada, s. 58. 2 A.İmanгуliyеva. Yеni ərəб ədəбiyyatı korifеyləri. Б., «Еlm», 2003, səщ. 116. 1 A.Шimmеl. Юn sюз. – M.İkбal. Жavidnamе. (Чеv. A.Sжщimmеl), Ankara, Kцltцr Бakanlıьı, 1989, səщ. 17. 1 Дж. Х.Джебрaн. Избранное: Пер.: с араб. и англ. – Л.: Худож. литер., 1986, с. 363. 2 H.Cavid. Əsərləri 5 cilddə, 3-cü cild, Bakı, “Lider”, 2005, s. 13. 1 Дж. Х.Джебрaн. Избранное: Пер.: с араб. и англ. – Л.: Худож. литер., 1986, с. 1 H.Cavid. Əsərləri 5 cilddə, 3-cü cild, Bakı, “Lider”, 2005, s. 32 2 H.Cavid. Əsərləri 5 cilddə, 3-cü cild, Bakı, “Lider”, 2005, s. 68 Yüklə 2,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|