Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Əliəkbər ƏHMƏDİ MÜQƏDDƏM

(Əlyazmalar İnstitutu

XII ƏSR ŞEİRİNİN ƏSAS JANRLARI
Qəsidə XII əsrşeirinin ən mühüm janrı kimi: Qəsidə XII əsrin ən mü­hüm janrlarından biridir. Bu dövr bir tərəfdən qəsidə janrının zirvəyə yük­səldiyi dövr, digər tərəfdən fars şeirində qəsidə yaradıcılığının son döv­rüdür. Sənai, Əməq Buxarayi, Zəhirəddin Faryabi, Ədib Sabir, Xaqani, Ən­vəri, Cəmaləddin İsfahani, Kəmaləddin İsfahani və başqaları bu dövrün məş­hur qəsidə yazan şairləridirlər. Bu dövrün divanlarında qısa, orta və uzun qəsidələr vardır. Həm əvvəli qəzəl ilə başlayan, həm də qəzəlsiz baş­la­yan qəsidələrə də rast gəlmək mümkündür. Ənvəri kimi bəzi şairlər qəzəl ilə başlayan qəsidələrində qısa qəzəllər vermişlər, Xaqani kimi şairlər isə uzun-uzadı qəzəllər qələmə almışlar. Bu dövrün qəsidələrində “təcdide-mət­lə” adət halını almışdır (yəni qəsidənin ortasında mətlə beyti kimi hər iki misrasının qafiysi olan bir beyt yazmaq). Ən qədim nümunəsi Fərruxi Sistaninin şeirində tapılan təcdide-mətlə Xaqani tərəfindən bəyənilmiş və o öz qəsidələrinin çoxunda dörd dəfə təcdide-mətlə etmişdir. Həmçinin Ən­və­rinin divanında da təcdide-mətlə görünür. Xaqaninin təcdide-mətlə­lərin­də adətən müxtəlif mətlələr arasında xüsusi əlaqə olmur. Amma Ənvəri öz təcdide-mətlələrinin bəzisində Fərruxi Sistaninin üslubu ilə sonrakı mətlə­lər üçün müqəddimə hazırlamışdır.

XII əsrin xüsusiyyətlərindən biri də çətin rədiflərin işlənməsi zərurəti­dir. Xaqani, Sənai, Cəmaləddin və Kəmaləddin İsfahaninin və digər şairlə­rin divanında çoxsaylı ismi və feli rədiflər işlənmişdir. XII əsrin qəsidələri mövzu baxımından da əvvəlkilərdən rəngarəngdir.