Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Xatirə KƏRİMOVA

(Əlyazmalar İnstitutu)
MİRZƏ KAZIM BƏY VƏ ONUN

“TÜRK-TATAR DİLİNİN ÜMUMİ QRAMMATİKASI” ƏSƏRİ

AMEA-nın M.Füzuli adına Əlyazmalar institutunun çap ki­tabları ara­sında IX-195/292 şifrəli Mirzə Kazımbəyin “Türk-tatar dilinin umu­mi qrammatikası” əsəri də mühafizə olunmaq­da­dır.

Görkəmli azərbaycan alimi, şərqşünası M.Kazımbəy ol­duq­ca ma­raq­lı və çətin bir ömür sürmüşdür.

M.Kazımbəy 1802-ci ilin 22 iyulunda Cənubi Azərbayca­nın Rəşt şəhərində anadan olmuşdur. Bir qədər sonra atası Dər­bəndə qazi təyin olunur və ailəsi ilə birgə bu şəhərə köçür. Atası Məhəmməd Qasım Ka­zımbəy Dərbəndin tanınmış ruha­ni şəxslərindən biri kimi tanınırdı. Ka­zımbəy İslam dininin əsas­larını öyrənməklə yanaşı Azərbaycan, fars, rus, türk və ərəb dillərinə də mükəmməl şəkildə yiyələnir. Atası oğ­lunun İran və Ərəbistanda dini təhsil almasını, ruhani olmasını is­tə­yir­di. Lakin o 1820-ci ildə İran leyhinə cəsusluq fəaliyyətində gü­nahlan­dı­rı­lır, bütün dini rütbələrindən məhrum edilir və Həş­tərxana sürgün edi­lir.

Kazımbəy dilçiliyə tərcümələri ilə başlamışdır. Sonralar o fransız, al­man və tatar dillərinə də mükəmməl öyrənir. 1825-ci ildə təhsilini da­vam etdirmək üçün Böyük Britaniyaya, Londo­na dəvət olunur. Lakin rus hakim dairələri bu təklifin həyata keç­məsinə imkan vermirlər. Ru­siya İmperiyasının xüsusi sə­rən­camı ilə Kazımbəy Omska tatar dili mü­əl­limi olaraq gön­dərilir. Lakin Kazanda xəstəliyə tutulması səbəbindən Omska gedişi təxirə salınır və o heç vaxt bu şəhərə getmir. Kazanda olarkən Kazımbəy Karl Fuks adlı tarixçidən Kazan univer­si­te­tində ərəb və fars dillərindən dərs demək təklifini alır. 1828-ci ildə Britaniya Kral Şərqşünaslıq Cəmiyyətinə üzv və Kazan universitetində yenicə yaran­mış “Türk dilləri” fakultəsinə rəh­bər təyin olunur. Elmi fəalliyətinə görə, həmçinin Rusiyada şərq­şünaslıq sahəsində ali təhsilin təşkilində fəal iştirakına gö­rə Kazım bəyi 1835-ci ildə Peterburq Elmlər Akade­miyasının müxbir üzvü seçirlər.

Kazımbəy şəxsiyyətinin unikallığı ondadır ki, o şərq, mü­səl­man mə­dəniliyini rus və qərbi avropa elminin ənənələrini özün­də birləşdirərək, Rusiya şərqşünaslığının uzaqgörən təşki­lat­çısı, dünya səviyyəli, iste­dad­lı şərqşünas alim olmuşdur.

Mirzə Kazımbəy azərbaycan dilinin ilk elmi qrammatika­sının naşiri kimi öz adını elmdə qızıl hərflərlə yazdırmışdır. 1839-cu ildə yazdığı “Türk-tatar dilinin qrammatikası” adlı əsə­­ri­ni Kazanda çap etdirir. Əsər müəllifə dünya şöhrəti gətir­mişdir. Bu əsər Rusiyada türk dilinin qram­matik tədqiqatları tarixində mühüm mərhələ olaraq, elmdə böyük səs-küyə səbəb oldu. Təsadüfi deyildir ki, bu qrammatikanın 1846-cı ildə “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” adı altında çap olun­muş tək­rar nəşri Demidov mükafatına layiq görülmüşdür. Əsə­rin təkrar nəşri bir çox yeni filoloji araşdırmalar ilə daha da zən­ginləşdirilmişdir.

Əsər müəllifin özü tərəfindən yazılmış müqəddimə, mündə­ri­cat və 3 hissədən ibarətdir. “Türk-tatar dilinin ümumi qram­ma­tikası” demok­ra­tikliliyi, əlverişliliyi və asanlığı ilə çox seçi­lirdi. Bu əsərində Kazım­bəy osmanlı, azəri və digər türk dillə­rinin və ya o zaman deyildiyi kimi dialektlərinin fonoloji, mor­foloji və sintaksis təhlil və müqayisəsini aparır. Qeyd etmək la­zımdır ki, o dövrlər Rus imperiyasında əksər türk dilləri “Ta­tar” və ya “Türk-tatar” adlı vahid dilin ayrı-ayrı dialektləri ki­mi qəbul olunur. 1921-ci ildə Jan Denin “Türk dilinin qram­ma­tikası” əsərinin nəşrinə qədərki dövrdə Avropa universi­tet­lə­rində əsas istinad ədəbiyyatı olaraq istifadə olunmuşdur. Əvəz­siz tədris vəsaiti olan bu əsər 1848-ci ildə alman alimi Senker tərəfindən alman dilinə tərcümə olunaraq Leypsiqdə nəşr olunmuş və Avropada fəxri yer tutmuşdu. Əsərdə Mirzə Ka­zımbəy “Azərbaycan dili” terminini ilk dəfə olaraq elmi su­rətdə əsaslandırmış və “Azerbican” formasında elmi dövrəyə da­xil etmişdir. Bu “qrammatikanın” sayəsində nəinki rus hətta, qərbi av­ropa şərqşünaslarının, müəllimlərinin və şərq dilləri mühazirəçilərinin parlaq pleyadası yetişdirilirdi. Əsərin əhə­miy­yəti indi də öz aktuallığını elmdə qoruyub saxlamışdı.