Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

ƏDƏBİYYAT:

1. 
   А.К.Рзаев Мухаммед Али М. Казем-Бек. Москва, 1989.
   
2. 
   А.К.Рзаев Азербайджанские востоковеды XIX века Баку, 1986.
   

3. Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России. Москва, 1972, с. 206.
Sevinc Rəhnulla

(Əlyazmalar İnstitutu)

Şeyxülİslam Əbdüssəlam Axundzadənİn

həyatı

(arxiv sənədləri əsasında)

Qafqaz Ruhani İdarəsinin şeyxülislamları arasında Ə.Axund­zadə də­rin biliyi, xidmətləri, dinin müxtəlif sahələ­rin­də yaz­dı­ğı əsərləri ilə se­çilmişdir.

Tiflis-Kutaisi şiə quberniya məclisinin sədri Axund Hacı Baba Hə­sənzadə, üzvlər Axund Mustafa Talıbzadə, Axund İs­maıl Yusifzadə tə­rə­findən 1877-ci il fevral ayının 17-də təsdiq olunmuş şəhadətnaməyə əsa­sən Əbdüssəlam Axundzadə Sal­yan sakini Axund Vəliməhəmməd Allahverdi oğlunun Xanım Əliverdi qızı ilə qanuni nigahından hicri tarixi zilhiccə ayınin 12-si 1258-ci il, xristian təqvimi 2 yanvar 1843-cü ildə anadan olmuş doğma oğludur.

Dövlət müşaviri, Tiflis müsəlman gimnaziyasının ştatlı nəzarətçisi Ə.Axundzadə tam elmi kursu bitirdikdən sonra 1864-cü il yanvarın 1-i Salyana prixod mollası təyin olunub.

Əlahəzrət İmperatorun xidmətinə daxil olduğu üçün 1872-ci il 1 oktyabrda ruhani rütbəsindən azad edilmişdi.

Qafqaz Namestniki tərəfindən 25-26 yanvar 1873 cü il № 873 qərarı ilə Tiflis müsəlman gimnaziyasına şiə şəriət mü­əl­­limi təyin olunmuş­dur.

1 yanvar 1878-ci il Senat rəhbərliyinin № 1 qərarı ilə xid­mət­lərinə görə Quberniya Katibliyinə üzv seçilir.

Yenə də Senatın 1 noyabr 1879-cu il № 128 qərarı ilə xid­mət­lərinə görə Kollegial katib vəzifəsinə keçirilib.

Qafqaz təhsil mərkəzinin rəhbərliyi tərəfindən 6 oktyabr 1879-cu ildə Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasının Tatar şö­bəsində şiə şəriəti müəllimi vəzifəsini yerinə yetirmək icazə­si verilmişdir.

Senat rəhbərliyinin 24 sentyabr 1880-cı il № 165 qərarı ilə Dövlət məmuru vəzifəsinə keçirilib.

Qafqaz təhsil dairəsi rəhbərliyi tərəfindən Zaqafqaziya mü­əl­limlər seminariyasının Tatar şöbəsinə 28 iyul 1880-cı № 4041 qərarı ilə şiə şə­riə­ti müəlləmi təsdiq olunub.

Senat rəhbərliyinin 11 noyabr 1882-ci il № 110 qərarı ilə xidmət­lə­rinə görə Kolleg Asessoru (Çar Rusiyasında mülki rüt­bə, məhkəmə ic­las­çısı) təyin olunub.

Əla xidmətlərinə görə Mərhəmətli çar tərəfindən 1884-cü il de­kabrın 26-da 3-cü dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeni ilə təltif olunub.

Senat rəhbərliyinin 11 iyun 1886-cı il № 11 qərarı ilə Saray mü­şaviri (Çar Rusiyasında 7-ci dərəcəli mülki rütbə) təyin olu­nub.

Senat rəhbərliyinin 1890-cı il 30 aprel № 94 qərarı ilə Kol­leg Ases­soru (Çar Rusiyasında mülki rütbə, məhkəmə ic­las­çısı) təyin olunub.

İran Şahı tərəfindən 1893-cü il 22 sentyabrda fars dilininin qram­ma­tikasını tərtib etdiyinə görə 4-cü dərəcəli Şir və Günəş ordeni ilə təltif olunub.

7-ci dərəcəli mülki rütbədən aşağı olmayaraq 12 illik eyni və­zifədə qüsürsuz və səmimi fəaliyyətinə mükafat olaraq Rə­him­dil çar tərəfin­dən 3 fevral 1894-cü ildə 3-cü dərəcəli Mü­qəddəs Anna ordeni ilə təltif olunmuşdur.

Əlahəzrətin mülki hissəyə 1aprel 1903-cü il № 25 əmrinə əsasən Dövlət müşaviri təyin olunmuşdur.

Əlahəzrətin təyinatı ilə 21 iyun 1894-cü ildə Zaqafqaziya Şeyxülis­la­mı, Şiə Ruhani İdarəsinin sədri olmuşdur. Qafqaz Mül­ki işlər üzrə Baş idarənin 22 avqust № 7402 qərarında gös­tərilir:

“Daxili işlər nazirliyi Baş idarəni xəbərdarlıq edir ki, Əla­həzrət İmperator Zaqafqaziya Müəllimlər seminariyası Tatar şö­bəsinin şiə mü­əl­limi Kollegiya sovetniki Ə.Axundzadə Za­qafqaziya Şeyxülislamı tə­yin etmişdir.

Ruhani İdarəsinə bu təyinat barəsində xəbardarlıq edilsin. Qafqaz Təhsil dairəsinin müdirinə təklif olunur ki, haqqında danışılan Ə.Axund­zadəni yeni təyininatı ilə əlaqədar vəzifəsini yerinə yetirmək üçün göndərilsin”.

Əlahəzrətin icazəsi ilə 21 aprel-26 may 1896-cı ildə Mos­kva­da İm­pe­rator həzrətlərinin təntənəli müqəddəs tacqoyma mə­rasimində olmuş­dur. Qeyd edək ki, Qafqaz Ruhani İdarəsi­nin şeyxülislamlarından yal­nız Ə.Axundzadəyə belə bir mötə­bər məclisdə iştirak etmək nəsib ol­muşdur.

Böyük İran şahı tərəfindən 3-cü dərəcəli Şir və Günəş or­deni ilə təl­tif olunmuşdur. (Əlahəzrətin icazəsilə göndərdiyi şəxsin qəbuluna görə)

Rəhimdil çar tərəfindən qüsursuz və səmimi fəaliyyətinə mükafat ola­raq 8 oktyabr 1896-cı ildə 2-ci dərəcəli Müqəddəs Anna ordeni ilə təltif olunmuşdur.

1897-ci ildə 1-ci ümümxalq siyahıyaalınmadakı zəhmətinə görə bü­rünc medal təqdim olunmuşdur. Mərkəzi Statistika Ko­mitəsinin direk­to­ru tərəfindən Axundzadəyə 2 aprel 1897-ci il № 3648 qərarında bil­di­rilir:

“Qibleyi-aləmin 30 yanvarda, Əlahəzrətin əmri ilə 1-ci ümüm­xalq siyahıyaalınmadakı zəhmətinə görə, siyahıyaalın­ma­da və ya onun uğur­la sona çatmasında iştirak edən şəxslərin 21 noyabr 1891-ci ildə Əla­həz­rətin icazəsi ilə yaradılmış bü­rünc medal taxmaq hüququnun veril­məsi haqqında ali fərmanı olmuşdur. Əlahəzrətə ayrı-ayrı şəxslər ara­sın­da paylanacaq me­dal­ların Daxıli İşlər Nazirliyinə təqdim etmək se­vin­dirici idi. Daxıli İşlər nazirinin əmrinə əsasən, sizin 1-ci ümümxalq siyahıyaalınmadakı iştirakınıza görə mən sizə, № 144 şəhadət­na­məsi ilə adı çəkilən medalı göndərməyi şərəf bilirəm. Aci­za­nə xahiş edirəm, mə­nim tam hörmət və sədaqətimə inana­sı­nız.”

Xeyirxah çar tərəfindən 1 yanvar 1902-ci ildə 4-cü dərəcəli Mü­qəd­dəs Vladimir ordeni ilə təltif olunmuşdur.

1905-ci il erməni-müsəlman davası zamanı müxtəlif vaxt­lar­da Bakı, Nax­çıvan, Yerevan, Yelizavetpol və Şuşa şəhər­lə­rində qırğının dayan­dı­rıl­ması, zərər çəkmiş müsəlmanlara yar­dım edilməsi işinə rəhbərlik etmişdir.

Əlahəzrət tərəfindən 6 oktyabr 1905-ci ildə 3-cü dərəcəli Mü­qəddəs Vladimir ordeninə layiq görülmüşdür.

Ə.Axundzadə 1907-ci il 18 noyabrda vəfat etmiş, Tiflisdə M.F.Axun­dovun dəfn olunduğu “Nəbatat bağı”nda torpağa tap­şırılmış­dır.

3 dəfə ailə həyatı qurub. Üçüncü nigahı Sona xanım Ca­vad­bəy qızı ilədir. Vəfat etmiş birinci həyat yoldaşı Ummu-Sələ­mə Abdul-Əlibəy qızından beş övladı dünyaya gəlmişdir:

1) 28 dekabr 1879-cu il də Əbdül-Lətif bəy (başqa sənətdə 18 av­qust 1877), 2) 28 mart 1880-cı ildə Əbdür-Rəşid bəy, 3) 20 noyabr 1882-ci ildə Asəf bəy, 4) 20 dekabr 1884-cü ildə Validə xanım, 5) 1 may 1887-ci ildə Zabitə xanım.

Vəfat etmiş ikinci həyat yoldaşı Gülarə xanim Hacı Ələkbər qızın­dan 25 sentyabr 1901-ci ildə bir övladı - Asiya xanım anadan olmuşdur. Həyat yoldaşı və uşaqları onunla birlikdə Tiflisdə yaşayıblar.

Ə.Axundzadə vəfat etdikdən sonra ailəsi ağır maddi durum­la üz­lə­şib.

Qafqaz Canişinliyinin 6 yanvar 1908-ci il də Zaqafqaziya Ruhani İdarəsinə göndərdiyi № 47 əmrdə bildirilir:

“Canişinin qərarı ilə Əlahəzrətin sərəncamından rəhmətlik Zaqafqa­ziya Şeyxülislamıının dəfninə və başsız qalmış ailəsi­nə müavinət olaraq 300 manat verilib.

Bu gün rəhmətliyin dul qalmış arvadı Sona xanım və oğlu uni­ver­sitet tələbəsi Rəşid bəy pul yardımı göstərilməsi üçün Canişinə ərizə ilə müraciət etmişlər. Tələbə Rəşid bəy izah etdi ki, rəhmətlik atasını müa­licə etmiş həkimlərin Rudenko, Çudnovsko, Krasovskaya aylıq zəhmət haqqları indiyə qədər ödənilməyib.

Dəftərxana Əbdüssəlam Axundzadənin ağır maddi vəziy­yət­lə üzləş­miş, həyatda hər bir vəsaitlərdən məhrum olmuş ailə­si uçun, 1907-ci ilə İdarənin saxlanılması üçün ayrılmış məb­ləğin qalığının İdarə üzvlərinə paylanılacaq pulundan mü­əy­yən miqdarda vəfat etmiş Şeyxülislamıın ailəsinin ehtiyyac­ları üçün ayrılmasını xahiş edir. Həmçinin, bu ailəyə Tiflis şiə məscidindən pul yardımı göstərilməsinin mümkünlüyü məsə­lə­sinin həllinə baxılsın.

Dəftərxana xahiş edir ki, hesabat üçün nəticəsi bildirilsin.”

İmza edən: Hofmeyster rəhbərliyi (Çar Rusiyasında dəftər­xa­naya, xə­zinəyə rəhbərlik edən yüksək rütbəli məmuru)

Müəyyən yardım göstərilsə də, onun ailəsi maddi və mə­nəvi sıxın­tılar içərisində yaşamışdır.

Şeyxülislamın dul qalmış qadını Sona xanım Cavad bəy qızı tərə­fin­dən 14 yanvar 1908-ci ildə edilən № 790-li xahişna­mə­dən sonra 31 iyun 1908-ci ildə Qafqazdakı canişin dəftər­xa­nasından Zaqafqaziya Şiə Ruhani İdarəsinə № 15233 əmr göndərilmişdir ki, Sona xanıma təcili təqaüd təyin olunsun.