Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

ƏDƏBĠYYAT 
 
Quliyev A.Ġ. (2009) İntroduksiya olunmuş remontant tipli moruq sortlarının  
    biomorfoloji xüsusiyyətləri / Biomüxtəliflik və bitkilərin introduksiyası. AMEA  
    Mərkəzi Nəbatat Bağının 75 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq elmi konfransın  
    materialları, II hissə. Bakı:183-186 
http://www.belsad.by/recommendations/10.doc
  
    Sayta 31.07.2010-cul il tarixdə istinad olunub.  
http://www.wikihow.com/Harvest-Raspberries
  
    Sayta 30.07.2010-cul il tarixdə istinad olunub.  
http://www.youtube.com/watch?v=HJ2G-EcEDaQ
 
    Sayta 27.07.2010-cul il tarixdə istinad olunub.  
http://www.fruitgateway.co.uk/pubs/file.asp?ID=329
  
    Sayta 27.07.2010-cul il tarixdə istinad olunub.  
http://www.actahort.org/members/showpdf?booknrarnr=825_61
 
    Sayta 31.07.2010-cul il tarixdə istinad olunub.  
https://circle.ubc.ca/bitstream/handle/2429/5864/ubc_1997-0059.pdf?sequence=1
 
    Sayta 31.07.2010-cul il tarixdə istinad olunub.  

---

 
 
Cədvəl 
Cərgəarası məsafənin saxlanmasının remontant moruq sortlarının biometrik və məhsuldarlıq göstəricilərinə təsiri 
 
Sortlar 
1-ci il 
2-ci il 
Bi
ri
ll
ik 
zoğl
ar
ın 
  s
ayı
, ə
d
əd
 
Bi
ri
ll
ik 
zoğl
ar
ın 
boyu
, m
 
Bi
ri
ll
ik 
zoğl
ard
a 
buğum
la
rı
n 
sa
yı
, ə
d
əd
 
Bi
ri
ll
ik 
zoğl
ard
a 
ba
rl
ı 
zoğl
arı
n 
sa
yə
, 
əd
əd
 
M
əhs
ul
adrl
ığı
, kq
 
O
dunl
aş
m
ış
 buğu
m
la
rı
n 
sa
yı
, ə
d
əd
 
O
ya
nm
ış
 (b
ar
lı
) 
buğum
la
rı
n 
sa
yı
, ə
d
əd
 
 
M
əhs
ul
da
rl
ıq,
 kq
 
İki
 v
eg
et
as
iya
da
 ü
m
um
i 
m
əhs
ul
da
rl
ıq
, kq/
kol
 
I 
II 
III 
nə
za
rə
t 
I 
II 
III 
nə
za
rə
t 
I 
II 
III 
nə
za
rə
t 
I 
II 
III 
nə
za
rə
t 
I 
II 
III 
nə
za
rə
t 
I 
II 
III 
nə
za
rə
t 
I 
II 
III 
nə
za
rə
t 
I 
II 
III 
nə
za
rə
t 
Babye leto 
10 
2.0 
1.8 
1.5 
1.0 
35 
30 
25 
20 
10 
8 
6 
7 
1.0 
0.9 
0.8 
0.6 
25 
22 
19 
13 
14 
12 
10 
7 
2.0 
1.8 
1.5 
1.0 
3.0 
2.7 
2.3 
1.6 
Joltıy qiqant 
10 
2.2 
2.0 
1.8 
1.5 
40 
30 
25 
20 
15 
10 
9 
8 
2.5 
2.2 
2.0 
1.5 
25 
20 
16 
12 
6 
6 
5 
4 
1.0 
0.9 
0.7 
0.6 
3.5 
3.1 
2.7 
2.1 
Yantarnoye Sadko 
8 
2.0 
1.8 
1.5 
1.5 
35 
25 
20 
18 
10 
8 
7 
5 
1.5 
1.3 
1.0 
0.8 
25 
17 
13 
13 
6 
5 
5 
4 
0.5 
0.5 
0.4 
0.3 
2.0 
1.8 
1.4 
1.1 
Krasavets Sadko 
7 
2.0 
1.7 
1.5 
1.0 
35 
30 
25 
20 
10 
9 
7 
6 
1.5 
1.2 
1.0 
0.7 
25 
21 
18 
14 
10 
9 
8 
6 
1.0 
0.9 
0.8 
0.7 
2.5 
2.1 
1.8 
1.4 
Kalaşnik 
8 
1.8 
1.5 
1.3 
1.0 
30 
27 
24 
18 
10 
9 
8 
6 
2.0 
1.8 
1.6 
1.0 
20 
18 
16 
12 
6 
6 
5 
4 
0.8 
0.7 
0.6 
0.5 
2.8 
2.5 
2.2 
1.5 
Brilliantovaya 
8 
1.8 
1.6 
1.4 
1.2 
35 
30 
25 
20 
12 
10 
9 
8 
1.0 
1.6 
1.4 
1.0 
20 
20 
16 
12 
7 
6 
6 
4 
1.2 
1.1 
1.0 
0.7 
3.0 
2.7 
2.4 
1.7 
Briyanskiye divo 
6 
1.6 
1.5 
1.3 
1.0 
35 
30 
28 
25 
15 
13 
10 
8 
1.6 
1.4 
1.1 
1.0 
20 
17 
16 
15 
7 
7 
7 
5 
0.9 
0.9 
0.7 
0.6 
2.5 
2.3 
1.8 
1.6 
Qerakl 
6 
1.5 
1.3 
1.2 
1.0 
30 
28 
25 
23 
5 
12 
10 
9 
2.2 
2.0 
1.8 
1.6 
15 
15 
15 
14 
6 
6 
5 
4 
0.8 
0.7 
0.7 
0.5 
3.0 
2.7 
2.5 
2.1 
Kupçixa 
7 
2.0 
1.8 
1.5 
1.2 
40 
35 
25 
20 
15 
14 
12 
10 
1.4 
1.2 
1.0 
0.8 
25 
21 
13 
10 
11 
10 
8 
6 
0.8 
0.7 
0.7 
0.5 
2.2 
1.9 
1.8 
1.3 
Osenyaya krasavets 
8 
2.0 
1.8 
1.6 
1.3 
40 
35 
30 
20 
15 
13 
11 
8 
1.6 
1.4 
1.2 
1.0 
25 
22 
19 
12 
11 
10 
9 
7 
0.9 
0.9 
0.7 
0.6 
2.5 
2.3 
1.9 
1.6 
Abrikosovaya 
10 
1.8 
1.6 
1.5 
1.2 
35 
25 
20 
18 
10 
8 
7 
6 
1.2 
1.1 
1.0 
0.8 
25 
17 
13 
11 
10 
8 
8 
7 
1.0 
0.9 
0.7 
0.5 
2.2 
2.0 
1.7 
1.3 
Zolotoye kupala 
10 
1.8 
1.5 
1.3 
1.0 
30 
25 
20 
17 
10 
9 
7 
6 
1.2 
1.0 
0.9 
0.7 
20 
16 
13 
11 
6 
6 
5 
4 
0.8 
0.8 
0.7 
0.6 
2.0 
1.8 
1.6 
1.3 
 

---

 
 
 
                                                    
М.Р.Курбанов, А.И. Кулиев 
Влияние Величины Междурядий на Биометрические                           
Показатели и Продуктивность Ремонтантных Сортов Малины                     
 
                                                          
          У ремонтантных сортов малины часть однолетних побегов плодоносят, а часть 
интенсивно  растут  по  длине  и  захватываемых  ими  пространств.  Это  в  основном 
зависит от величины междурядий, что отражается на биометрических показателях  и 
урожайности  побегов  в  следующей  вегетации,  когда  все  однолетние  побеги 
плодоносят.  
          В  наших  опытах,  проводимых  в  условиях  Гянджа-Казахской  зоны  с 
междурядьями  ремонтантной  малины  в  1.0,  1.5,  2.0  и  2.5  м  эти  показатели  и 
урожайность преобладали в варианте 1.0 м ширины междурядий.  
 
                                                                                
M.R.Gurbanov, A.I. Guliyev 
 
Impact of Inter-Row Distance on Biometric and  
Yield Indices of Remontant Raspberry Varieties  
 
                                                           
 
 
         Some part of primocanes of remontant raspberry varieties yield from the planting year.  
Irrespective of planting scheme the shoots are rapidly grown towards width and length. But 
in the next years because all of the primocanes are productive, the biometric indices of them 
are differentiated. We conducted an experiment in Ganja-Gazakh region with three variants 
of  inter-row  distance  (I-1m,  II-1.5m,  III-2m,  control-2.5m)  and  the  results  obtained  are 
different. In our experiments the aim was to study impact of inter-row distance on biometric 
and productivity of remontant raspberry varieties that are mainly harvested manually in our 
republic  and  the  results  of  I  variant  shows  that  the  height  of  shoots  was  1.6-2.2  m,  yields 
was  2.0-3.0  kg/bush  but  in  control  variant  the  indices  were  1.0-1.5  and  1.3-2.1  kg/bush 
correspondingly.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası 
Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2011, VIII cild 
=============================================================== 
UOT: 582.5 
AbĢerona Ġntroduksiya OlunmuĢ Bəzi Ekzotik Bitkilərin 
 Struktur Xüsusiyyətləri və Ġlkin Becərmə Qaydalarının Əsasları 
 
A. Bayramov, ġ. Qasımov, Z. Ġslamova
 
 
        2006  -    2010-cı  illərdə  Mərkəzi  Nəbatat  Bağında  aparılmış  elmi-tədqiqat  işlərinin 
nəticələrinə əsasən daxili yaşıllaşdırmada istifadə olunan dekorativ bitkilərin assortimentini 
zənginləşdirmək  məqsədi  ilə  13  yeni  növ  cəlb  edilmişdir.  Tədqiqat  obyekti  kimi  aşağıdaki 
növlər  götürülmüşdür:  Trichodiadema  densum  (Haw.)  Schwant.,  Aptenia  cordifolia  (L.F.) 
Schwant.,  Delosperma  echmanii  (Ecklon  et  Zeyh.)  Schwant.,  Lampranthus  conspicuus 
(Haw.) Schwant., Kalanchoe  tubiflora (Harvey) R.Hamet., Aeonium arboreum (L.) Webb. 
et  Berth.,  Dyckia  remotiflora  Otto  et  Dietr.,  Pitcairnia  xanthocalyx  Mart.,  Puya  mirabilis 
L.B. Smith., Dyckia brewifolia Baker, Pitcairia bromelifolia L. Herit., Sansevieria grandis 
Hook.f., Yucca brevifolia Engelm. 
         Məlum olduğu kimi bitkilərin inkişaf dövründə ekoloji fon orqanizmin daxili və xarici 
quruluşuna  müəyyən  təsir  göstərir.  Ona  görədə  bitkilərin    inkişaf  dövründə  onların  həyat 
formasını  müəyyənləşdirən  şəraitin  dəyişməsi  nəticəsində  onun  biomorfoloji  quruluşu 
dəyişəcək,  yəni  bitmə  şəraitinə  uyğunlaşacaq.  Bunu  nəzərə  alaraq  introduksiya  olunan 
bitkilərin  fenologiyası,  vegetativ    orqanlarının    biomorfologiyası  və  anatomiyası  istifadə 
olunmuş  ədəbiyyatda  adı  çəkilən  metodikalar  əsasında  işlənmişdir  (Смирнова,1980;  
Игнатьева, 1983; Скрипчинский, Дударь, Скрипчинский и Шевченко, 1970). 
         İntroduksiya    olunmuş  bitkilər  Mərkəzi  və  Cənubi  Afrikadan,  Şimali  Amerikanın  
cənubi – qərbindən və Mərkəzi Amerikadandırlar. 
         Öyrənilən bitkilərdən bəzilərinin (2006 – 2008–ci illərdə tədqiq olunmuş ) ilkin inkişaf 
dövründə baş verən morfoloji struktur xüsusiyyətlərləri və becərilmə üsulları verilmişdir. 
 
         Trichodiadema  densum.  Birinci  yarpaq  cütü  bitkinin  çıxış  verməyindən  28-32  gün 
sonra əmələ gəlir. Sonraki yarpaq cütlüyü hər 9-14 gündən bir əmələ gəlir. Yarpaq cütlüyü 
xaç şəkilində düzülür və ilk zaman buğumarası müşahidə olunmur. Bitki rozetka şəkilində 
olub  Aizoaceae  fəsiləsinə    aid  olan  rozetkalı  növləri  xatırladır.  Lakin  bir  qədər  sonra  
buğumarasılar  inkişaf  edir  və  bitki  kolcuq  şəklini  alır.  8-10  cüt  yarpaq  əmələ  gələndən  
sonra  yan  budaqlanma  başlanır  –  yəni  aşağı  yarpaqların  qoltuğunda  yeni  yarpaqlar  əmələ 
gəlir (Şəkil 1). 

---

 
 
 
 
Şəkil 1. Trichodiadema densum. Bitki inkişafının birinci ilin axırına olan 
 sxematik təsviri və baş, yan budaqların yerləşməsinin diaqramı.  
 
        Bitkinin    yarpaqlarının    anatomik  kəsiyi  dəyirmidir.  Epiderma  birqatdır  və  tüklüdür. 
Tükcüklər  sadədir.  Epiderma  altında  2-3  qatlı  mezofil  yerləşir.  Mezofil  prozenximatik 
hüceyrələrdən ibarətdir. Yarpağın mərkəz hissəsini parenximatik hüceyrələr tutur. 
        Bitkinin  gövdəsi  də  dəyirmidir.  2-3  qat  mantar  əmələ  gəlir.  Qabıq  hissə  15-20  qat 
parenximatik hüceyrələrdən əmələ gəlir. Ötürücü sistem qabıq və özək hissələrin  arasında 
ayrı-ayrı qruplarla yerləşir. 
 
        Aptenia  cordifolia.  Birinci  yarpaq  cütü  8-12  gündən  sonra  əmələ  gəlir.  Yarpaqlar 
qarşılıqlıdırlar və morfoloji quruluşuna görə definitiv yarpaqlardan fərqlənmirlər. Düzülüşü 
qarşılıqlıdır və gövdə üzərində 4 ortostix əmələ gətirir. Buğumaraları  çox inkişaf etmişdir. 
Yarpağın  ön  kəsiyidə  uzunvaridir  (mezofit  bitkilərdə  olan  kimi).  Epidermis  birqatlıdır. 
Yarpaqda  ağızcıqların  sayı  1mm
2
-də  25-60  ədəddir.  Tüklənmə  sadədir.  Bu  növün 
yarpaqlarında  sukkulent  bitkilərdə  nadir  hallarda  rast  gələn  saplaqlar  müşahidə  olunur. 
Yarpaqların mərkəz hissəsində floem və ksilemdən ibarət ötürücü sistem yerləşir. 
         Bitkinin  gövdəsi  girdəvaridir.  Epiderma  birqatdır.  Qabıq  hissə  8-10  qat  çoxkünclü 
parenxim  hüceyrələrdən  ibarətdir.  Endoderma  zəif  bilinir.  Mərkəz  hissəni  özək  hüceyrələr 
tutur. 
        Kökün anatomik  kəsiyidə  girdədir. İnkişaf etmiş  mexaniki toxumalarda mantar kambi 
inkişaf edib. 
        Çıxışdan  1,5-2  ay  sonra  aşağı  yarpaqların  qoltuğunda  yeni  yarpaqlar  cütü  və  çiçək 
qönçəsi əmələ gəlir. Qönçə 20-25 gün inkişaf edir, bir çiçəyin ömrü 5-7 gündür. 

---

 
 
        Bitkinin  inkişaf  tsiklində  vegetativ  orqanlarının  morfoloji  xüsusiyyətləri  2-ci  şəkildə 
verilmişdir. 
 
 
Şəkil 2. Aptenia cordifolia. Vegetativ orqanların morfoloji xüsusiyyətləri. 
 
        Delosperma  echmanii.  Birinci  yarpaq  cütü  toxum  cücərti  verəndən  16-20  gün  sonra, 
sonraki yarpaq cütləri isə hər 7-10 gün intervalında əmələ gəlir. Bu növdə də buğumaraları 
ontogenezin ilkin mərhələlərində bilinmirlər. Lakin bir qədər sonra əmələ gəlib bütün birici 
ilə uzanırlar. Yarpaqların düzülüşü xaç  şəklindədir. Bitkinin budaqlanma tipi simpodialdır. 
3-cü şəkilidə tədqiq olunan növün vegetativ boyu və generativ inkişafı göstərilir. 
       Anatomik  quruluşcada  yarpaq  dəyirmidir.  Epiderma  birqatdır.  Bəzi  yerdə  epidermis 
yarpağın  mezofilindən  ayrılaraq  qabarlar  əmələ  gətirir  ki,bunlarında  daxili  su  ilə  dolur. 
Yarpağın  mezofili  sütun  və  dodaq  şəkilli  parenximə  bölünməyib.  Yarpaq  mezofilini  zəif 
floema və ksilema bütün istiqamətdə kəsir. 
       Kökün anatomik kəsiyi dairəvidir. Epidermis soyulur. Kökün qabıq hissəsi çox inkişaf 
edib. Endoderma və peritsikl zəif inkişaf edib. 
 

---

 
 
 
 
Şəkil 3. Delosperma echmanii. Bitkinin vegetativ boyu və 
 generativ  inkişafının sxematik quruluşu.  
 
 
        
       Lampranthus  conspicuus.  Yarpaqların  birinci  cütü  toxum  çıxışında    16-20  gün  sonra 
əmələ  gəlir.  Yarpaqlar  qarşı-qarşıya  yerləşib  və  oturaqdır.  4-5-ci  yarpaq  cütü  əmələ 
gəldikdə    aşağı  yarpaqların  qoltuğunda  yeni  yarpaq  əmələ  gəlir  ki,  bunlarda  yan 
budaqlanmanın əsasını qoyur. Budaqlanma tipi simpodialdır. 
       Anatomik  kəsikdə  yarpaqların  epidermisi  birqatdır.  Tüksüzdür.  Epidermis  qatından 
sonra sütun toxumalarına bənzəyən 2-3 qat hüceyrələr yerləşir. Gövdə dairəvidir. Epiderma 
ikiqatlıdır.  Tüklənmə  müşahidə  olunur.  Epiderma  hüceyrələrindən  sonra  müxtəlif  ölçüdə 
dairəvi formalı qabıq hissənin parenxim hüceyrələri yerləşir. Enderma zəif bilinir. 
      Kökün forması dairəvidir. İnkişaf etmiş mantar müşahidə olunur. Mantar qatından sonra 
mantar kambisi inkişaf edir. Qabıq hissə bir neçə xırda parenximli hüceyrələrdən ibarətdir. 
Kökün  mərkəzi  hissəsini  inkişaf  etmiş  ötürücü  sistem  tutur.  Ötürücü  sistem  floema 
dairəsinin arasında olan ksilendən ibarətdir (Şək. 4 ). 

---

 
 
 
 
Şəkil 4. Lampranthus conspicuus. Yarpaq, gövdə və kökün quruluşu. 
   
      Pitcairnia  xanthocalyx  Mart.  Şaxələnərək  böyük  kol  əmələ  gətirən  gövdəsiz  və  ya 
qısa gövdəli çoxillik pleyoxazial, yeraltı kökümsovlu bitkidir. Hündürlüyü 40-45 sm, rozetinin 
diametri  1  m-ə  qədərdir.  Rozeti  xətvari  formalı,  yaşıl  rəngli,  alt  tərəfdən  sıx  ağ  örtüklü, 
yumuşaq dərili, çox saylı yarpaqlardan təşkil olunub. Yarpaqların ayaları bir-birinə oxşar olub 
uzunluğu  1  m,  eni  2,5  sm-dir,  kənarları  hamar  və  xırda  tikanlıdır.  Çiçək  oxu  düz,  yarpaqdan 
qısadır.  Çiçəkləri  (30-35  ədəd)  iri,  açıq-sarı,  salxımşəkilli  çiçək  qrupunda  toplanmışdır. 
Çiçəkaltlığı  13  sm  uzunluqda  geri  əyilmiş  xətvari-lansetşəkillidir.  Kasayarpağı  15  mm 
uzunluqda, üçbucaqvari formada iti uclu, yuxarıdan adətən tüklü, açıq sarı rənglidir. Ləçəkləri 
solğun-sarı,  45-50  mm  uzunluqda  olub  ucu  enlidir.  Erkəkciyi  ləçəkdən  bir  qədər  uzundur. 
Aprel-may  ayları  çiçəkləyir.  Yaxşı  toxum  əmələ  gətirir.  Toxumla  və  il  boyu  yan  zoğların 
ayrılaraq əkilməsi üsulu ilə asan çoxaldılır. Becərilmədə çox tələbkar deyil. Vətəni – Böyük və 
Kiçik Antil adalarıdır. 
        Pittcairnia  xanthocalyx-in  toxumdan  cücərməsi  və  cücərtinin  ardıcıl  inkişaf 
mərhələləri analiz edilərək ilkin struktur xüsusiyyətləri öyrənilmişdir (Şək. 5).  
      Yuxarıda  adları  çəkilən  və  tədqiq  olunan  bitkilərin  aqrotexniki  qulluq  qaydalarına 
gələndə qeyd etmək lazımdır ki,bu bitkilər torpağın qidalığına tələbkardırlar. Əkilmək üçün 
istifadə  olunan  torpaq  mexaniki  cəhətdən  yumşaq  keçiricilik  və  rütubəti  saxlamaq 
qabiliyyətinə malik olmalıdır. Torpaqda mineral elementlərin tərkibi və suvarma rejimi ilin 
mövsümü və bitkilərin yaşından asılı olaraq fərqlənməlidir. 
 

---

 
 
 
Şəkil 5. Pittcairnia xanthocalyx-in toxumdan ardıcıl inkişaf mərhələləri. 
1 – toxum, 2 – 3 – toxumun şişməsi, 4-6 – rüşeyim kökcüyünün və yarpağının  
əmələ gəlməsi, 7 – 8 – cücərti, 9 – 4 aylıq cücərti. TT – toxum toru, TR – toxum  
rüşeymi, RK – rüşeyim kökcüyü, RY – rüşeyim yarpağı, TQ – toxum qalığı, BRY –  
birinci rüşeyim yarpağı, İRY – ikinci rüşeyim yarpağı, ÜRY – üçüncü rüşeyim  
yarpağı, K – kök.