Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Aid Olan Bəzi Növlərin Ġntroduksiyası 
 
O.V. Ġbadlı,  N.B.Hüseynova, S.Q.Quliyeva 
                                                                                             
                                                                                                     
Qafqazın  bitki  aləmi  müstəsna  zənginliyi  və  yüksək  səviyyəli  endemizmi  ilə 
məşhurdur.  İnsanların  uzunmüddətli  təsərrüfat  fəaliyyəti  Qafqazın  bitki  aləmini  çox 
dəyişdirmişdir.  Son  illər  antropogen  təsirlər  nəticəsində  ekosistemlər  pozulmuş,  orada  bir 
çox bitkilərin, o cümlədən endem və nadir bitkilərin məhv olub getmək və ya ciddi genetik 
erroziyaya uğramaq təhlükəsi yaranmışdır. 
Bu  səbəbdən  yabanı,  nadir  və  nəsli  kəsilməkdə  olan  ot  bitkilərinin  öyrənilməsi  ən 
aktual  məsələlərdən biri olub, onların gələcək nəsillər və Azərbaycan florası üçün qorunub 
saxlanması çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Belə  növlərdən  biri  də  çiriş  (Eremurus  Bieb).  və  qarğasoğanı  –  (Gladiolus  L.) 
cinslərinə aid olan növlərdir. Çiriş cinsinin Ön, Qərbi və Mərkəzi  Asiyanın mülayim iqlim 
qurşaqlarında  50,  Azərbaycanda  2  növü  bitir  (İbadlı,  2005;  Rzazadə,  1952;  Черепанов, 
1995).  Qarğasoğanı  isə  dünyanın  bir  sıra  ölkələrində  -  Avropa,  Asiya  və  s.  ökələrində, 
Qafqaz və Azərbaycanda geniş yayılmışdır. 
 
1.Çiriş (Eremurus Bieb.) cinsi haqqında qısa məlumat 
Çiriş  sözü  latın  dilində  «Eremurus»  adlanır.  Bu  söz  yunan  dilində  «eromos»-səhra, 
«ura»  isə  quyruq  mənasını  verdiyindən  sözün  lüğəti  mənası  «səhra  quyruğudur».  Cinsin 
Azərbaycanda 2 növü: Azərbaycan çirişi - Eremus Azerbajdzhainikus Charkev. və Görkəmli 
çiriş- E. spetabilis Bieb. növləri yayılmışdır. 
Azərbaycan çirişi növünü görkəmli Ukraynalı nəbatatçı alim S.S.Xarkeviç Qafqazda 
ekspedisiya 
zamanı 
Azərbaycan 
florasında 
bitən 
bitkiləri 
tədqiq 
edərkən 
müəyyənləşdirmişdir. O, 1959-cu ilin may ayında Xaldan rayonu ətrafından topladığı çirişin 
yeni  növünü  müəyyən  etmişdir  (Харкевич,  1966).  Sonralar  bu  növ  bizim  tərəfimizdən 
Füzuli  rayonunun  Dövlətkarlı  kəndinin  3  kilometrliyində  yerləşən  Dilağarda  kəndinin 
Dilağarda  calında  bitdiyi  müəyyən  edildi.  Hər  2  növ  texniki,  dərman  və  qida  bitkisi  kimi 
geniş istifadə olunur (İbadlı, 2005). 
Respublikamızda  çiriş  ən  çox  Naxçıvan  MR-nın  Ordubad,  Şahbuz,  Babək,  Culfa, 
Sədərək,  Şərur,  Kəngərli  rayonlarında,  Ağstafa,  Qazax,  Xaldan,  Göyçay,  Füzuli,  Xonaşen, 
Cəbrayıl,  Lerik,  Yardımlı  və  s.  rayonların  aşağı,  orta  dağ  qurşaqlarında,  gilli  -  daşlı 
torpaqlarda, ən çox qaratikan kolları ətrafında bitir 
( İbadlı, 2005; Rzazadə, 1952). 
Azərbaycan  xalqı  çiriş  bitkisindən  hələ  lap  qədimdən  müxtəlif  məqsədlər  üçün 
istifadə  etmişdir.  Ondan  yeyinti  və  sənaye  istehsalında,  xalq  təbabətində  -sınıq,  çiban, 
dolama kimi xəstəliklərin müalicəsində məlhəm, təpitmə kimi istifadə olunur. Bundan əlavə 

---

 
 
çirişin  kök,  gövdə  və  yarpaqlarının  qurudulmasından  sonra  alınmış  un  (çiriş)  qiymətli 
dərman,  qida  və  texniki  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Çirisdən  çox  qiymətli  yapışqan  (kley)  kimi 
çəkməçilikdə, papaqçılıqda və dabbaqçılıqda istifadə olunur. 
 
                   2.Çiriş növlərinin biomüxtəlifliyi və çoxaldılması 
         2.1. Azərbaycan çirişi - Eremurus Azerbajdzhainikus Charkev. 
 
Çoxillik bitki olub, yabanı orqanı kökyumrusudur. Kökləri yoğunlaşmış iynəşəkillidir 
(yəni  arxa  hissəsi  nisbətən  yoğun,  uc  tərəfə  getdikcə  nazikdir).  Bitkilərin  yaşından  asılı 
olaraq yoğunlaşmış köklərin sayı 6-12 ədəd olur. Onlar ətli - şirəli olub, içərisi ehtiyat qida 
maddəsi  ilə  zəngindir.  Kökləri  kök  boğazına  yaxın  yerdən  rozet  (kökyanı  və  ya  ulduz) 
formalı  olub,  əsasda  yoğun,  kənara  getdikcə  nazikləşir  və  bir  növ  yerkökünü  xatırladır. 
Kökyumrusunun boğazında kətana oxşar liflər, köhnə yarpaqların izləri vardır. Yarpaqların 
uzunluğu  20-40  sm-ə  çatır.  Gövdəsi  rozet  yarpaqların  orta  hissəsindən  çıxır.  Çiçək  oxu 
salxımı ilə birlikdə 125-140 sm-ə qədər olur ( şək.1). 
 
 
 
Şəkil 1. Azərbaycan çirişi 
              çiçəkləmə vaxtı 
  
 
Təcrübə  sahəsində  bu  növün  vegetasiyası  iqlim  şəraitindən  asılı  olaraq  fevralın 
birinci  ongünlüyündə,  qönçələrin  əmələ  gəlməsi  aprelin  üçüncü  ongünlüyündə  başlayır  və 
25  gün  davam  edir.  Çiçəkləri  dekorativ  və  uzunsaplaqlı  (50-70)  olmaqla  suda  8-14  gün 
qalır. Çiçəklərindən yaraşıqlı gül dəstəsi düzəltmək mümkündür. 
  
Aparılmış  təcrübələr  göstərdi  ki,  çiçək  salxımında  çiçəklərin  sayı  təbii  şəraitə 
nisbətən  mədəni  əkin  şəraitində  daha  çox  olur.  Çiçək  salıxımının  uzunluğu  25-35  sm 
olmaqla, üzərində 180-250-dək açıq-narıncı rəngli çiçəkləri olur. 
 
Gövdəsi hamar, nisbətən möhkəm olub, uzunluğu 125 sm-dən çox olur. Yarpaqları 6-
12  ədəd  olub,  tünd-yaşıl,  bəzən  gümüşüyə  çalandır,  uzunluğu  28-35    sm,  eni  3,18-4,0  sm-
dir. 
 
Toxumlar  iyun  ayının  ortalarında  yetişir.  Toxumlar  yetişən  zaman  salxım  üzərində 
152 toxum qutucuğu əmələ gəlir. Qutucuq şarşəkilli olub, üzəri qırışlıdır. Tək-tək hallarda 
hamar  olur.  Qutucuğun  hündurlüyü  0,1-1,0  sm,  diametri  0,6-0,8  sm-dir.  Bitkinin  yerüstü 
hissəsi tam quruyan  kimi qutucuq  gövdə üzərində qalır. Bir qutucuqda 8  ədəd toxum olur. 
Toxumların  forması  nahamar,  kənarları  iti,  rəngi  alabəzəkdir.  Bitkidə  146  ədəd  toxum 
yetişir.  Toxumlarının  100  ədədinin  quru  çəkisi  16,5  qramdır.  Bitkinin  illik  vegetasiya 
müddəti 229 gündür. 
 

---

 
 
                                
2.2. Görkəmli çiriş- E. spectabilis Bieb. 
 
Çirişin  bu  növü  1818-ci  ildə  Marşal  Biberşteyn  tərəfindən  müəyyən  edilmişdir 
(İbadlı,  2005).  Azərbaycanın  əksər  rayonlarında,  Qobustanda,  Kür-Araz  ovalığında,  Kiçik 
Qafqazın mərkəzi rayonlarında və Naxçıvan MR-nın aşağı, orta dağ qurşaqlarında bitir. 
 
Çoxillik  ot  bitkisi  olub,  yeraltı  orqanı  ətli,  şişkin  kökümsovlardan  ibarətdir. 
Kökümsovların sayı 6-10 ədəd olub, uzunluğu 8-14 sm, diametri 4,3 sm, çəkisi 1000 qr-dır. 
Yarpaqları 6-10 ədəd olub tünd-yaşıl rəngli, uzunluğu 26-34 sm, eni 3,7-3,9 sm-dir. 
 
Abşeronda ilk vegetasiyaya fevralın ikinci ongünlüyündə başlaması və iyunun 15-də 
başa çatması müəyyənləşdirlmişdir. Vegetasiya müddətii 113 gün olur. 
 
Qönçələmələri  martın  ikinci  ongünlüyündə,  çiçəkləmələri  isə  aprelin  birinci 
ongünlüyündə başlayır və 30 gün çiçəkləyir. Toxumların tam yetişməsi mayın axırında başa 
çatır. Toxumların sayı 89 ədəddir. Toxumlarının 1000 ədədinin quru çəkisi 15 qr-dır. 
 
3. Çirişin çoxaldılması 
Qulluğa  bir  o  qədər  tələbkar  olmayan  çirişin  çoxaldılması  toxumları  və  kök 
yumrularının  bölünməsi  yolu  ilədir.  Təcrübə  sahəsində  əldə  edilmiş  toxumlar  oktyabr 
ayında 3 təkrarda xüsusi düzəldilmiş ləklərdə 1,- 1,5-  və 2 sm dərinlikdə oktyabrın 5, 15, 
25-də  səpilmişdir.  Ən  yaxşı  cücərtilər  oktyabrın  25-də  səpilmiş  toxumlarda  müşahidə 
olunmuşdur. 
Vegetativ  çoxalma  ana  bitkilərin  yanlarında  əmələ  gəlmiş  balaları  və  ya 
kökyumrularını bölməklə aparılır (şək.2). 
 
 
Şəkil 2. Görkəmli çirişin (E.prectabilis Bieb.) 
             vegetativ çoxaldılması 
 
Təbii  şəraitdən  və  kolleksiya  sahəsindən  götürülmüş  3  ana  bitki,  kök  boğazları 
zədələnməmək  və  üzərində  2  kök  tumurcuğu  saxlanmaqla  əvvəlcədən  hazırlanmış  ləklərə 
əkilmişdir. 
 
               4. Çirişin qorunması və genofondunun yaradılması 
Çiriş növləri dərman, texniki, bəzək  və  qida  bitkisi  kimi  geniş  və hərtərəfli istifadə 
olundugundan  və  bir  sıra  antropogen  amillərin  təsiri  nəticəsində  bitmə  arealları  çox 
azalmaqdadır.  Belə  ki,  30-35  il  bundan  əvvəl  təbii  şəraitdə  1  m
2
  sahədə  5-7  bitki  bitdiyi 
halda,  son  illər  apardığımız  tədqiqatlar  göstərir  ki,  çiriş  növlərinin  bitmə  arealı  tam 
azalmaqdadır.  Belə  ki,  tədqiqatlar  nəticəsində  məlum  olmuşdur  ki,  10-15  m
2
  sahədə  1 
bitkiyə  tək-tək  hallarda  təsadüf  olunur.  Bu  onu  göstərir  ki,  ilbəil  bitkiyə  artan  tələbat 
nəticəsində  ucdantutma  kökündən  kəsilərək  satışa  çıxarılır,  eyni  zamanda  təbii  şəraitdə 
tədarük  edilərək  qonşu  respublikalara  daşınır.  Ona  görə  də  onun  bitdiyi  yerlərdə  yasaqlıq 
yaradılmalı və toplanması qadağan edilməlidir. 

---

 
 
Bu  məqsədlə  biz  çirişin  çoxaldılma  metodikalarını  müəyyənləşdirilib  geniş  surətdə 
artırılması  və  genofondunun  yaranması  üçün  çalışırıq.  Artıq  hər  2  növün  toxum  və  əkin 
materialı  yaxın  illərdə  kifayət  qədər  artırılacaqdır.  Əks  təqdirdə  çiriş  növlərinin  də  birinci 
şkala göstəricisi ilə nadir və nəsli kəsilən bitkilər siyahısına daxil edilməsi təhlükəsi vardır. 
 
5. Qarğasoğanı (Gladilus L.) haqqında qısa məlumat 
Qarğasoğanı  süsənkimilər  fəsiləsindən  olub  çoxillik  soğanaqlı-yumrulu  bitkidir. 
Cənubi 
və 
Şimali 
Afrika, 
Avropa 
və 
Asiyada 
200, 
keçmiş 
ittifaqda                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   
9, o cümlədən Qafqaz və Azərbaycanda 7 növü yayılmışdır (İbadov, 1982; Ибадлы, 2005; 
Флора Азербайджана, 1952). 
Respublikamızda  ən  çox  Naxçıvan  MR-nın  Babək,  Şahbuz,  Culfa,  Lerik,  Cəbrayıl, 
Lənkəran və s. rayonlarının aşağı və orta dağ qurşaqlarında bitir (Рзазаде 1952). 
Dekorativ bəzək-bağçılıqda istifadə olunur (İbadov, 1982). 
 
6. Qarğasoğanı növlərinin biomüxtəlifliyi və çoxaldılması 
Hesabat  ilində  Tünd-bənövşəyi,  Adi  və  Şoranyer  qarğasoğanı  növlərinin  Gəncə, 
Daşkəsən  bölgələrindən  əksər  səpin  və  herbari  materialları  toplanmış,  həmçinin  geofit 
bitkilərin kolleksiya sahəsində olan qarğasoğanı növləri tədqiq olunmuşdur. 
 
6.1 Tünd-bənövşəyi qarğasoğanı-Gladiolus atroviolaceus Boiss. 
Çoxillik bitki olub, yeraltı orqanı soğanaqlı yumruludur. Bu növün təcrübə sahəsində 
kolleksiyası  yaradılmışdır.  Toplanmış  meateriallar  xüsusi  təcrübə  ləklərində  əkilmişdir. 
Onlar üzərində həftədə 3 dəfə fenoloji müşahidələr aparılmışdır. 
Təcrübə  sahəsində  bu  növün  vegetasiyası  iqlim  şəraitindən  asılı  olaraq,  fevralın 
ikinci  ongünlüyündə,  qönçələmənin  əmələ  gəlməsi  mart  ayının  üçüncü  ongünlüyündə, 
çiçəkləməsi  aprel  ayının  ikinci  ongünlüyündə  başlayır  və  36  gün  davam  edir.  Çiçəkləri 
dekorativ və bəzək-bağçılıqda istufadə edilir (Şək.3). 
 
 
Şəkil 3. Tünd-bənövşəyi  
              qarğasoğanı 
Aparılmış  təcrübələr  göstərir  ki,  çiçək  salxımında  çiçəklərin  sayı  təbii  şəraitə 
nisbətən mədəni əkin şəraitində daha çox olur. Çiçək saplağının hündürlüyü 29 sm olmaqla 
üzərində 11 ədəd tutqun-bənövşəyi rəngli çiçəkləri olur. Çiçək açma gövdənin aşağısından 
başlayır  və  yuxarıya  getdikcə  növbələşir.  Gövdənin  aşağısında  toxum  qutucuğu 

---

 
 
formalaşdıqda,  təpə  hissədə  çiçəkləmə  davam  edir.  Ona  görə  də  aşağıdakı  qutucuqla  təpə 
qutucuğu tam fərqlidir. Çiçəklərin ölçüsü 3,3 sm-dir. 
Gövdəsi  nazik,  tünd-göy,  yuxarıdan  girintili-çıxıntılı  və  hündürlüyü  70  sm-dir. 
Yarpaqları  4  ədəd  olub,  dar  xətvarı,  yaşılımtıl  sivridir,  eni  yuxarıdan  0,5,  ortadan  1,2, 
aşağıdan isə 1 sm-dir. 
Soğanaqlı  yumruları  yumurtavarıdır,  kök  saplağının  sayı  6  ədəd,  diametri  1,7  sm, 
hündürluyü 2,1 sm-dir. 
Qutucuğun  sayı  12,  forması  uzunsovdür,  samanı-sarı  rənglidir,  diametri  0,2  olub, 
1000 ədədinin çəkisi 8,9 qramdır (cədvəl). 
             
6.2. Adi qarğasoğanı- Gladiolus communis L. 
Çoxillik  ot  bitkisidir,  soğanaqlı  yumruları  yumurtavarıdır.  AMEA  Mərkəzi  Nəbatat 
Bağında  xüsusi  düzəldilmiş  ləklərdə  əkilmişdir  və  fenoloji  müşahidələr  aparılmışdır. 
Gövdəsinin hündürlüyü 65 sm-dir. Yarpaqlıarı 3 ədəd olub, yaşıl rəngdədir, eni yuxarıdan 
0,4, ortadan 1,4, aşağıdan isə 1,2 sm-dir.  
Abşeron  şəraitində  vegetasiyaya  fevralın  üçüncü  ongünlüyündə  başlaması  və 
sentyabrın 25 –də başa çatması müəyyənləşdirilmişdir. Vegetasiya müddəti 190 gün davam 
edir (şək.4) 
 
 
Şəkil 4. Adi qarğasoğanı 
             çiçəkləmə vaxtı 
 
Qönçələmələri  martın  30-da,  çiçəkləmələri  aprelin  25-də  başlayır  və  25  gün  davam 
edir. Toxumlıarın sayı 30 ədəddir. 1000 ədədinin çəkisi 8,5 qramdır. 
 
6.3 Şoranyer qarğasoğanı-Gladiolus halophilus Boiss. Et Heldr 
Soğanaqlı  yumruları  yumurtavarıdır,  hündürlüyü  14-16  sm-dir.  Gövdəsinin 
hündürlüyü 60 sm, yarpaqlarının sayı 3 ədəd olub, yaşıl rəngdədir, eni arxadan 0,5, ortadan 
1,0,  aşağdan  isə  0,9  sm-dir.  Çiçəklərinin  sayı  6  ədəd,  ölçüsü  2,9  sm,  rəngi  solğun-
bənövşəyidir.  Çiçək  saplağının  hündürlüyü  37  sm-dir.  Qutucuğun  sayı  5,  rəngi  qızılı-
samanı, diametri 10 sm-dir.  

---

 
 
Apardığımız  təcrübələr  nəticəsində  məlum  olmuşdur  ki,  toxumlarının  sayı  28, 
diametri 0,3, 1000 ədədinin çəkisi 9,5 qramdır.