Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013
2014
Ümumi Daxili Məhsul	70,8	71,8	73,0	73,3	73,5	77,8	81,0	84,0
O cümlədən:
Sənaye	48,4	51,2	61,0	66,7	68,5	84,5	87,5	88,4
Tikinti	63,5	60,4	95,8	97,0	97,6	90,4	81,8	71,9
Kənd təsərrüfatı	99,0	99,0	98,0	99,3	98,4	97,8	96,9	99,8
Ticarət və restoranlar	98,3	98,4	98,9	98,5	97,8	97,8	99,3	99,2
Nəqliyyat	62,6	63,6	60,3	36,7	42,1	37,5	46,1	71,4
Rabitə	57,8	62,8	71,4	90,9	81,7	80,2	79,6	78,3
Sosial və sair xidmətlər	78,8	84,2	59,0	52,0	47,7	33,5	43,8	48,2

Gəlir vergisi ödəyicilərinin artırılmasına səbəb olan amillərdən biri də - normal investisiya mühitinin yaradılmasıdır. Bir qayda olaraq xarici investisiya qoyuluşunun azalması vergi daxilolmalarının azalmasına səbəb olan amil­lər­dən­dir. Bu baxımdan, xarici iqtisadi fəaliyyətdə müəyyən tarazlığın saxlanması da məqsədəmüvafiqdir.

Büdcə xərclərinin maliyyələşdirilməsi üçün xəzinədarlıq sisteminin ya­ra­­dılması ilə Maliyyə Nazirliyi, bu strukturun beynəlxalq aləmdə qəbul edilmiş standartlara uyğun olaraq fəaliyyət göstərməyə imkan yaratmışdır. Bəzi ölkələrdən fərqli olaraq respublikamızda ya­ra­dılmış xəzinədarlıq sis­temi dövlət vəsaitlərinin idarə edil­məsində aktiv rola malikdir . Belə ki, büdcə və­sa­­it­­lə­ri­nin hərəkətinin tam xəzinə uçotunun aparılması ilə ya­naşı dəqiq müəyyən olunmuş və mövcud qanun­veri­ci­lik­lə təsbit edilmiş proseduralara uyğun olaraq xəzinə­dar­lıq tərəfindən büdcə təşkilatlarının bütün xərclərinin ic­ra­sı və ona nəza­rət prosesi həyata keçirilir. Başqa sözlə, xəzinədarlıq respublikamızda büd­cə­nin kassa icrasını həyata keçirən, büdcə və büdcə­dənkə­nar vəsaitlərin hərəkəti haq­qın­da dolğun və hərtərəfli informasiyaya malik olan yeganə orqan kimi çıxış edir.

İstənilən dövlətin uğurlu iqtisadi inkişafı, hər şeydən əvvəl daha çox onun malik olduğu maliyyə və maddi ehtiyatların vəziyyəti haqqında dürüst və ope­rativ mə­lu­mata malik olmasından, habelə onların effektiv idarə edilməsi imka­nından asılıdır. Yaranmış hər hansı vəziy­yə­tin real qiymətləndirilməsi və qəbul edi­lə­cək qərarın keyfıyyəti, məhz əldə edilmiş ilkin infor­masiyanın etibar­lılığından asılıdır. Dövlət vəsaitlərinin effektiv idarə edil­məsi, cari vəzifələrin ye­ri­nə yetirilməsi üçün tələb olunan vəsaitlərin proqnozlaşdırılması və baş kredit sə­rən­camçılarına veriləcək xərc limitlərinin müəyyən edil­məsi üçün tələb olunan məlumat mənbəyi kimi hazırda xəzinədarlıq çıxış edir.

Xəzinədarlığın həyata keçirdiyi xəzinə uçotu və hesabatı kredit sərəncamçıları tərə­findən büdcə və­saitlərinin istifadə vəziyyəti, təşkilatlar tərə­findən istifadə olunmayan və lüzum­suz yaradılan ehti­yat vəsaitlərin aşkar edilərək, onların dövriyyəyə cəlb edilməsi, büdcə təxsisatları ilə kassa xərcləri arasında müd­dətin maksimum qısaldılması üçün tədbirlərin gö­rül­məsi, büdcədənkənar vəsa­itlərin daha çox prioritet təd­birlərin maliyyələşdirilməsinə yönəldilməsi barədə dol­­ğun məlumatın əldə edilməsi və son nəticədə, dövlət və­­­saitlərinin səmərəli idarə edilməsi üçün zəruri baza yaradır.

Xəzinədarlığın vahid hesaba malik olması - onun iqtisadiyyatın digər sahə­lərində baş verə biləcək hər han­sı neqativ proseslərdən qorunmasını təmin edir. Bu­nun­la yanaşı vahid hesabın yaradılması büdcədə nə­zər­də tutulmuş vəsaitlərin kredit sərəncamçıları tərə­fındən mü­əy­yən edilmiş qaydalara uyğun olaraq isti­fadə edilməsində məhdudiyyətlər yaratmır. Əksinə xəzinə­dar­lıq tərəfin­dən vəsait­lərin birbaşa son istifadəçilərə çat­­dırılması ayrılmış vəsaitlərdən büdcə sistemi üzrə möv­cud qanunvericiliyin tələblərinə uyğun istifadə et­mək­­lə büdcə təşkilatına öz funksional vəzifələrini daha ef­fektiv yerinə yetirməyə imkan verir.

Əgər XIX əsrin 80-cı illərində inkişaf etmiş Avropa ölkələrində dövlət xərc­lə­rinin çəkisi ÜDM-in 10% həddində idisə, XX əsrin 90-cı illərinin ortalarında adambaşına düşən ÜDM-un həcmi yüksək surətdə artdığı halda, o, cəmi 3-5 dəfə ar­tmış, Yaponiya və ABŞ-da 35%, Avropa ölkələrində 45-55% həddində olmuşdu. Bu, o deməkdir ki, ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsi birmənalı olaraq ic­ti­mai məhsulun dövlət tərəfindən yenidən bölüşdürülən hissəsi ilə müəyyən olunur.

Xüsusən MDB ölkələrinin müxtəlif səviyyəli hakimiyyətləri arasındakı büdcə münasibətləri makroiqtisadi siyasətin aparılmasına təsir göstərir və öz növbəsində, onun əks təsirinə də məruz qalır. İnkişaf etmiş ölkələrin topladığı təcrübə göstərir ki, büdcə münsibətlərinin keçid dövrü, makroiqtisadi səviyyədəki sabitliyə potensial təhlükə törədir. Belə vəziyyət üç səbəb üzündən mövcud ola bilər.

Birincisi, müxtəlif hakimiyyət səviyyələri arasındakı münasibətlər sistemində gəlirlərin və xərclərin uyğunluğu probleminin tam dərk edilməməsi, aparılan qiymət siyasəti, sosial müdafiə sisteminin yaradılmasına çəkilən xərclər, əmək haqqının indeksləşdirilməsi, həmçinin mövcud digər məsələləri həll etmək zərurəti nəticəsində, yerli büdcələrin mədaxil və məxaric hissələrinə mənfi təsir göstərir.

İkincisi, müəyyən səbəblərdən, ərazilərə daha böyük muxtariyyətin verilməsi nəticəsində vergilərin idarə edilməsi və büdcənin artım tempi zəiflədir.

Üçüncüsü, yerlərdə yaradılan büdcədənkənar fondlar, həmçinin bu səviyyədə borclanmaya icazə verən qanunlar makroiqtisadi proseslərin idarə edilməsini çətinləşdirir.

Sabitləşmə səylərində büdcə-vergi siyasəti həlledici rol oynayır. Onun həyata keçirilməsi tədbirləri xərcləri azaltmaqla və əlavə vergi islahatlarının köməyilə gəlirləri artırmaqla, büdcə kəsirinin kəskin surətdə azaldılmasından ibarətdir. Sabitləşmə proqramı həm mərkəzi aparatda, həm də yelərdə büdcə vəsaitindən səmərəli istifadəni və sərt qənaəti nəzərdə tutur. O, hakimiyyətin müxtəlif səviyyələri arasında büdcə münasibətlərinin inkişafına və yerli maliyyə mənbələrinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Bir çox ölkələrdə kapital qoyuluşları, istehlakçı və istehsalçılara dotasiyalar, istismar xərcləri, müdafiə məsrəfləri və idarəetmə və s. kimi xərclərin kəskin azaldılması, eyni vaxtda onların strukturunun yenidən qurulması, əhalinin sosial müdafiəsi və investisiya siyasətinin formalaşması kimi prioritet ehtiyaclara yönəldilməsi nəzərdə tutulur.

Bu cür tədbirlər, müxtəlif səviyyəli hakimiyyətlərin büdcə münasibətlərinə dövlət gəlirlərinin yenidən bölgüsündən asılı olaraq, müxtəlif cür təsir edə bilər. İstehlakçılara dotasiyaları istisna etməklə xərclərin ixtisar edilməsinin əksəriyyəti mərkəzi hökumət büdcəsinin payına düşür. Eyni zamanda, sosial ehtiyaclara və investisiyalara edilən xərclərin mühüm hisəsinin yerli hakimiyyət orqanlarının sərəncamına verilməsi bu xərclərin yerli səviyyədə artması imkanını nəzərdə tutur. Nəticədə, əlavə xərclərin əksəriyyəti sosial ehtiyaclara yönəldilən yerli səviyyəyə aid edilir, əlavə gəlirlərin demək olar ki, hamısı dövlət büdcəsinə daxil olur.

İslahatlar və sabitləşmə proqramları həyata keçirildikcə, gəlirlərin tarazlaşdırıcı yenidən bölgüsünün olmaması və onları yaranma ərazisinə bağlamaqla paylara bölüşdürülməsi, bütövlükdə yerli büdcələrə təzyiqin kəskin artmasına və müxtəlif regionlar üzrə maliyyələşmənin miqyaslarındakı artan bərabərsizliyə gətirib çıxara bilər.

Bunun nəticəsi isə iqtisadi artım və islahatların yaratdığı itkilərin geniş miqyas alması, faydalarının isə «lokallaşması» ola bilər. Bu, da öz növbəsində, islahatların makroiqtiadi proqramlarını və yaxud yerlərdəki iqtisadi proqramları təhlükə altına sala bilər, yəni hakimiyyətin münasibətindən asılı olaraq, investisiya proqramlarını real vəsaitlərin alınmasından məhrum edə bilər.

Aparılan iqtisadi islahatların yerlərdə doğurduğu əlavə xərclər müəssisələrə verilən dotasiyalarla bağlı olan xərcləri əhatə edir. Yerli səviyyəli vergilərin potensial mənbəyi olan dövlət bölməsinin bir çox qiymətləri hələ də sərbəstləşdirilməmişdir. Onlara kommunal xidmətləri və ictimai nəqliyyatdan istifadə qiymətləri, yəni fəaliyyətlərinə yerli hakimiyyətin cavabdeh olduğu sahələrin qiymətlərini aid etmək olar. Bir çox ölkələrdə nəqliyyatda gediş haqqını və yaxud mənzil haqqını yerli hakimiyyət orqanları müəyyən edilər. Lakin onların səviyyəsi əmək haqqı sahəsində dövlət siyasətindən və onun həcmindən asılıdır. Bu müəssisələrə və mənzil - kommunal təşkilatlarına verilən dotasiyalar indiyə qədər bəzi ölkələrdə büdcə üçün ağır yük olaraq qalır.

İşsizliyin yüksək səviyyəsini və həmçinin əhalinin dəqiq müəyyən edilmiş gəlirlər alan hissəsinə inflyasiyanın təsirini nəzərə alaraq, sosial cəhətdən ən zəif müdafiə olunan əhali təbəqələrinə yardımın artırılması məqsədi ilə hakimiyyət qurumlarına getdikcə artan təzyiqi əvvəlcədən görmək olar. Bir qayda olaraq, dotasiyalar alan ailələr, yoxsulların qidalanması, evsizlər və yetimlər üçün sığınacaqlar kimi sosial təminat xərcləri mərkəzləşdirilmiş büdcə fondundan - sosial müdafiə fondundan ödənilməlidir. Lakin bu fond kəsirdə olduqda, tam əminliklə qeyd etmək olar ki, yerli hakimiyyətlər bu xərcləri maliyyələşdirməkdən ötrü öz vəsaitlərindən istifadə etmək məcburiyyətində qala bilərlər. Yerli hakimiyyətlər indiyə qədər müəssisələrin sosial ehtiyaclara çəkdikləri xərcləri də öz üzərinə götürməli olacaqlar. Sadalanan amilərin təsirilə yerli səviyyəli xərclər əhəmiyyətli dərəcədə artacaq, bu da kəsirin yaranmasına gətirib çıxaracaqdır.

Yerli səviyyə büdcələrinin kəsirliliyi problemi sabitləşmə səylərinin sarsıdılması təhlükəsi daşıyır. Hakimiyyətin hər bir səviyyəsinin tələbatlarını nəzərə alan və gəlirlərlə xərclər arasında uyğunluğu təmin edən büdcə sistemi tələb olunur. Yerli hakimiyyət orqanları kifayət qədər gəlirlərə və yaxud yenidən bölüşdürmə vasitəsilə əldə edilən zəruri vəsaitlərə malik olmasalar, xərclər artdığı zaman onlar sabitləşmə və islahatlar proqramlarını təhlükə altına salan qərarlar qəbul edə bilər.

Təcrübə göstərir ki, gəlirlərin çatışmazlığına yerli hakimiyyətlər müxtəlif cür cavab verir:

Birincisi, onlar sadəcə olaraq vəsaitləri xərcləyir və borc toplayır;

İkincisi, onlar gəlirlərin (və yaxud gəlirlərin bir hissəsinin) birtərəfli qaydada mərkəzə ötürülməsi haqqında danışıqlar aparır;

Üçüncüsü, onlar özlərinin yerli banklarından borc götürür və yaxud yerli istiqrazlar buraxır, əslində büdcə kəsirini pula çevirirlər («kəsirin monetarlaşdırılması»). Həmçinin onlar regional səviyyədə infrastruktura investisiyaların maliyyələşdirilməsi üçün «özlərinin» müəssisələrinin yardımından istifadə edirlər. Bütün bu üsullar sabitləşmə proqramları ilə uyğunlaşmaya da bilər.

Gəlirlərin çatışmazlığı ilə üzləşən yerli hakimiyyətlər üçün daha bir çıxış yolu özlərinin vergiqoyma bazasının və sosial xidmətlərin maliyyyələşdirilməsində mühüm rol oynayan yerli müəssisələrin müdafiəsini təmin etməkdir. Bunun üçün öz ərazilərində yerləşən müəssisələrin kreditləşməsini genişləndirməkdən ötrü kredit banklarından istifadə etmək zərurəti yaranır. Gəlir daxilolmaları formalaşma mərhələsində iki metodla: vergilərin təhkim edilməsi; vergilərin paylara bölgüsü ilə həyata keçirilir.

Xərclərin formalaşması isə xərc funksiyalarının təhkim edilməsi metodu ilə yaranır. Təcrübədə istifadə edilən qarşılıqlı hesablaşmaları xərc funksiyaları və gəlir daxilolmalarının dövlət strukturunun səviyyələri üzrə bölüşdürülməsi metodlarına aid etmək olmaz, çünki belə hallarda, söhbət, büdcə vəsaitlərinin bir həlqədən digərinə köçürülməsindən gedir. Xərc funksiyalarının bölüşdürülməsinin son məqsədi dövlət xidmətlərinin səmərəliliyinin təmin edilməsi, xərc funksiyalarının onları lazımi qaydada yerinə yetirə bilən hakimiyyət səviyyələrinin ən aşağıda duranına həvalə edilməsindən ibarətdir. Bu məqsədə əməl edilməsi, əhalinin sosial-mədəni ehtiyaclarının, qeyri-istehsal infrastrukturunun (təhsil, səhiyyə, mənzil-kommunal təsərrüfatı, yollar, ictimai nəqliyyat, ətraf mühitin mühafizəsi, abadlıq işləri və s.) fəaliyyətinin təmin edilməsilə bağlı xərclərin yerli idarəetmə səviyyəsinə keçirilməsini nəzərdə tutur. Lakin bir sıra hallarda göstərilən xərclərin maksimum qeyri-mərkəzləşdirilməsinin məhdudiyyətləri mövcuddur. Bir sıra yerli xidmətlər mövcuddur ki, onları idarəetmənin yuxarı səviyyəsinin hesabına saxlamaq iqtisadi nöqteyi-nəzərdən məqsədəuyğundur. Bu, yerli inzibati idarələr tərəfindən xidmətlərin (məsələn, təbiətin mühafizəsi tədbirlərinin) təkrarlanmasına yol verməmək, dövlət vəsaitlərinə qənaət edilməsini (məsələn, torpaq kadastrlarının tərtib edilməsi, vəsaitlərin sosial infrastrukturaya investisya edilməsi zamanı və s.) təmin etməkdən ötrü zəruridir.

Bundan başqa, bir çox sosial xərclər iqtisadiyyatın sabitləşdirilməsilə bağlı olub, gəlirlərin əhalinin sosial qrupları arasında bölüşdürülməsi nisbətlərinə təsir göstərir. Bu nisbət yerli idarəetmə orqanlarına və dövlətə sosial proseslərin makroiqtisadi tənzimlənməsi imkanlarını itirir. «Yerli» xərclərin maksimal qeyri-mərkəzləşdilməsi həm də xərc funksiyalarının təmin edilməsi üçün kifayət qədər gəlir mənbələrinin mövcudluğu ilə məhdudlaşır. Yalnız gəlir və xərclərin bərabərliyi zamanı yaranmış büdcə münasibətləri sistemi sabit idarə edilə biləndir. Lakin gəlirlərin maksimal qeyri-mərkəzləşdirilməsi mümkün deyildir, çünki bu, büdcələrarası münasibətlərin digər iştirakçılarının iqtisadi maraqları ilə uzlaşmır. Gəlir daxilolmalarının bölgüsü zamanı əsas diqqət yerli büdcələrin gəlir bazasının formalaşmasına yetirilir ki, bu da yerli səviyyədə sabit, səmərəli fəaliyyət göstərən büdcə münasibətləri sisteminin yaradılması məqsədinə daha çox cavab verir.

Lakin bunun mənfi cəhətləri də vardır. Yerli hakimiyyətlərə çox böyük vergi səlahiyyətlərinin verilməsi vergi qaydalarının qeyri-bərabərliyinə və bunun nəticəsi kimi formalaşmış təsərrüfat əlaqələrinin, təsərrüfat obyektlərinin yerləşdirilməsi nisbətlərinin pozulmasına, vəsaitlərin investisiya edilməsi şəraitindəki fərqlərə gətirib çıxara bilər. O faktı da nəzərə almaq lazımdır ki, vergi potensialının qeyri-bərabərliyi üzündən vergilərin bölüşdürülməsinin təhkim metodunun tətbiqi büdcə təmin olunması səviyyələrindəki qeyri-bərabərliyi şərtləndirir ki, bu da yerli büdcələr sistemini qeyri-sabit, operativ büdcə tənzimlənməsi olmadıqda isə sosial cəhətdən gərgin edir. Göstərilən səbəblər üzündən, vergilərin bölüşdürülməsinin təhkim metodu yerli büdcələrin normal fəaliyyətini təmin etmir. Buna görə də, gəlir daxilolmalarının bölgüsü zamanı vergilərin təhkim metodu onların payla bölgüsü metodu ilə birlikdə tətbiq ounur.

Vergilərin əsas hissəsinin mərkəz tərəfindən tutulduğu halda belə, vergi daxilolmalarının müəyyən payı yerli səviyyəyə ötürülə bilər. Bu metodun üstünlükləri - nisbətən sadəliyi, yerli hakimiyyətlərin gəlir alacaqlarına zəmanət verməsi ilə bağlıdır. Payların ötürülməsi iki üsulla baş verir. Onlardan biri ondan ibarətdir ki, vergilər yığıldığı ərazinin yerli orqanının sərəncamında faiz ayırmaları normativi üzrə müəyyən edilmiş pay həcmində qalır. Vergi daxilolmalarından payların alınmasının digər üsulu ondan ibarətdir ki, yerli hakimiyyət orqanlarına ümumdövlət vergilərindən başqa həcmləri müəyyən səviyyə ilə məhdudlaşdırılan məbləğlər tutmaq hüququ verilir.

Ümumdövlət vergilərinin bazasından istifadə etməklə, tutulan vergilərə yerli əlavələr sisteminin tətbiqi iqtisadi nöqteyi-nəzərdən məqsədəuyğundur. Vergilərin pay bölgüsü metodunun təhkim metodu kimi istifadə edilməsi, dövlət strukturunun səviyyələri arasında bölüşdürülməyə yararlı olan büdcə daxilolmaları növünün düzgün seçilməsini tələb edir.

Büdcə münasibətlərinin təşkili: gəlir və xərclərin (yerli idarəetmə səviyyəsinin büdcə sisteminin sabitliyi şərti kimi) tarazlaşdırılmasına; inzibati - ərazi vahidlərinin (büdcə sisteminin ədalətliliyi və açıqlığı şərti kimi) büdcə təminolunma səviyyələrinin bərabərləşdirilməsinə; yerli hakimiyyətlərin (büdcə sisteminin səmərəliliyi şərti kimi) gəlirlərinin səfərbər və ya xərclərə qənaət edilməsi üzrə səylərin stimullaşdırılmasına istiqamətləndirilə bilər. Göstərilən istiqamətlərin hər biri müvafiq tənzimləmə üsulları -dotasiya, subvensiya və yaxud subsidiyalarla təmin edilir.

Büdcənin tarazlaşdırılması məqsədi ilə iqtisadiyyatın yerli sektorundan daha çox gəlir əldə etmək cəhdləri, demək olar ki, labüd şəkildə qeyri-sabitliyə gətirib çıxaracaq. Çünki yerli hakimiyyət mərkəzə müraciət edəcək, banklardan borc alacaq və borc faizləri də verməli olacaq. Hal-hazırda yerli səviyyəyəverilən sosial müdafiə sitemi yerli hakimiyyət orqanlarının vəsaitinin çatışmaması üzündən səmərəli işləyə bilmir.

Sabitləmə prosesinin birinci dərəcəli əhəmiyyətə malik olmasını nəzərə alan makroiqtisadi sabitliyə nail olmaqdan ötrü, hökumət ilk növbədə, sərəncamında olan alətlərin, demək olar ki, hamısından istifadə edərək, dövlət büdcəsinə kifayət qədər daxilolmalar axınının təmin edilməsinə nail ola bilər. Həmçinin bu, dövlət xərclərinin azaldılmasını, sosial müdafiə və kapital qoyuluşları funksiyalarının hakimiyyətin nisbətən aşağı səviyyələrinə keçirilməsi yolunu seçə bilər. Bütün bunlarda məqsəd dövlət büdcəsini tarazlaşdırmaqdır.

Ancaq belə vəziyyət uzun çəkə bilməz. Məqsəd dövlət büdcəsinin tarazlaşdırılması olsa da, əslində, bu cür tədbirlər daha böyük qeyri-tarazlığa aparır: yerli hakimiyyət orqanlarının borcları artacaq, onlar yeni-yeni borclar və kreditlər götürəcək, özlərinin xərclərini maliyyələşdirməkdən ötrü müraciət etdikləri müəssisələri əllərində möhkəm saxlayacaqdır. Kəsirin aşağı səviyyələrə sıxışdırılması onun azalmasına gətirib çıxarmır, kəsir yalnız dondurulur və uzunmüddətli perspektivdə qeyri-sabitliyə gətirib çıxarır.

Dövlət büdcəsinin dayanıqlı vəziyyətdə olması geniş təkrar istehsalın və əha­linin sosial-iqtisadi vəziyyətinin dinamik inkişaf edə bilməsinin əsasıdır. Onun taraz­lığının pozulması və bunun nəticəsində, büdcə kəsirinin həcminin müəyyən həd­di keçməsi təkrar istehsal prosesinin və əhalinin sosial-iqtisadi vəziyyətində taraz­lığın pozulması problemini yarada bilər və eyni zamanda, dövlətlə müəssisələr, təşkilatlar, əhali arasında yaranan ma­liyyə münasibətlərinin tənzimlənməsi problemini çətinləşdirə bilər. Bu münasibətlərin xüsusiyyəti ondan iba­rətdir ki, onlar bölgü münasibətləri sahəsində, dövlətin zəruri iştirakı qay­da­sın­da yaranır. Dövlət büdcəsinə aid olan maliyyə münasibətləri mərkəz­ləş­di­ril­miş pul vəsaiti fondlarının yaranması və istifadəsi ilə əlaqədar mövcud olur ki, bun­lar da dövlətin ümumi istehsal və istehlak tələbatının ödənilməsinə sərf etməklə yanaşı, həm də milli gəlirin bir hissəsinin dövlətin əlində toplanmasını zəruri edir, çünki bu ictimai təkrar istehsalın maliyyələşdirilməsi, döv­lə­tin öz funksiyalarını yerinə yetirə bilməsi, idarə edilməsi xərclərinin ödənilməsi üçün lazım gəlir.

Büdcə-vergi siyasətinin əsas vasitələrindən biri vergilərdir. Vergilərin yığılması, işgüzar fəallığın tənzimlənməsi və bir sıra sosial vəzifələrin həll olunması üçün dövlət büdcəsində olan vəsaitdən istifadə edilməsi imkanlarını nəzərdə tutur. Bu siyasətin başlıca vasitələri - vergi dərəcələrinin, vergitutma obyektlərinin və vergilərin növlərinin dəyişdirilməsi ilə əlaqədar olan məsələlərdir. Dövlətin həyata keçirdiyi bu siyasətin metodlarına dair müxtəlif baxışlar vardır. Belə ki, Keynsin tərəfdarları ənənəvi olaraq iqtisadi inkişafın başlıca stimulu olan səmərəli ümumi təklifin yaradılmasına üstünlük verir və hesab edirlər ki, vergilərin azaldılması istehsalın artmasına səbəb olur, lakin qısa müddətli dövrdə büdcəyə daxilolmalar azalır, büdcə kəsiri isə artmış olur.

Cədvəl 2.2.

Dövlət büdcəsinin gəlirləri (mln. man.)