AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu



Yüklə 4,02 Mb.
səhifə6/13
tarix31.01.2017
ölçüsü4,02 Mb.
#7247
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13

Türk dillərində əvəzlik köklərində fonoloji və semantik transformasiyalar

Xülasə

Məqalədə türk dillərində kök əvəzliklərdə tarixən baş verən fonoloji və fono-semantik transformasiyadan bəhs edilir. Burada müxtəlifsistemli dillərdə əvəzlik köklərindəki analoji faktların mahiyyəti açıqlanır, morfonoloji keçidlərin səbəbləri göstərilir.



The historical phonological and semantical transformation

of pronoun roots in the Turkic languages.

Abstract

This article has devoted the historical phonological and semantic transformation of pronoun roots in the Turkic languages. In this article author proofs that origin of pronoun roots in the various languages are same.




Историко-фонологические и семантические трансформации местоименных корней в тюркских языках

Резюме

В данной статье рассматриваются историко-фонологические и фоно­семантические трансформации местоименных корней в тюркских языках. Здесь так-же раскрывается сущность аналогичных фактов в место­именных корнях в разносистемных языках и указываются причины морфо­но­ло­ги­чес­ких переходов.




A.E.ƏLƏKBƏROVA
KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” ABİDƏSİNİN DİLİNDƏ

FELİN NÖV KATEQORİYASI

Açar sözlər: Felin məna növləri, növ şəkilçiləri, qrammatik kateqoriya,

məna tipləri.



Ключевые слова: Залоговые значения глагола, суффиксы залога,

грамматическая категория, типы значений



Key words: Kind of meanings of the verbs, affixes of kinds of verbs,

grammatical category, types of meanings.


Дил инкишаф етдикъя, граmматик системдя морфоложи вя синтактик гатлар арасында гаршылыглы ялагя артдыгъа субйект, обйект вя щярякят арасындакы мцнаси­бятлярин формал ифадясиня ещтийаъ йаранмышдыр ки, бу да нюв шякилчилярини ортайа чыхармышдыр (1, 237). Фелин нюв категорийасы узун инкишаф вя формалашма дюврц кеч­мишдир. Яксяр тцркологларын фикриня эюря, пратцрк дюврцндя нюв категори­йасыны ифадя едян морфоложи яламятляр олмамышдыр. Бу ондан иряли эялир ки, щямин дюврдя нюв категорийасы там формалашмамыш və бязи нювляр арасында мянаъа там диференсиаллашма эетмямишдир. Ancaq tədqiqatlardan məlum olur ki, Орхон-Йенисей аби­дяляринин дилиндя felin növləri arasında mənaca tam диференсиаллашма getməsə də bu kateqoria мцяййян бир инкишаф йолу кечмиш мцстягил грам­матик категорийа кими юзцнц эюстярир вя грамматик-семантик юзялликляриня эюря мцасир тцрк дилляриндя ишлянян нюв категорийасындан чох az фярглянир (7, 274-277; 8, 45; 9, 137-139; 10, 173-178; 11, 21-22; 12, 188; 3, 7-9)

“Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндяки нюв категорийасы Орхон-Йенисей abidələrinin дилиндя мовъуд олан нюв категорийасына нисбятян аз тядгиг олунмушдур. Йалныз Я.Дямирчизадянин “Китаби Дядя Горгуд dastanlarının дили” ясяриндя фелин мяна нювляринин гысаъа олараг морфоложи яламятляри эюстярилир (2, 98).

“Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində növ kateqoriyası qrammatik və semantik xüsusiyyətlərinə görə Orxon-Yenisey abidələrindəki növ kateqoriyası ilə cüzi fərqlər nəzərə alınmasa, demək olar ki, üst-üstə düşür və onun davamıdır.

Бу абидянин дилиндя дя Орхон-Йенисей абидələrinin dilində олдуьу кими, фелин беш мяна нювц ишлянмишдир. “Киtаби-Дядя Горгуд” абидясиндя нюв категорийасы даща чох фелляри ящатя етмяси бахымындан Орхон-Йенисей абидясиндян даща зянэиндир. Burdakı нюв сисtеми иля мцасир tцрк дилляриндяки нюв системи арасында олан охшарлыг Орхон-Йенисей абидясинин дилиндяки нюв системиня нисбятян даща чохдур. Бунунла беля, бу абидянин дилиндя мювъуд олан нюв категорийасы мцяййян юзялликляря маликдир.

Абидядя ясас фяргли ъящят кими, мəlum növə аид олан доьмаг фелинин мяъщул мянаsınда ишлянмяси диггяти ъялб едир. Əslində bu misalı мялум нювlə мяъщул нювцн bir-birini əvəzləməsi faktı кими гиймятляндирмяк лазымдыр: Оьлум тоьмасун, тоьарса, он эцня вармасун (90), “Оьлум доьулмасын, доьуларса он эцня галмасын”. Тоьдуьында тоггуз буьра юлдцрдиэим, аслан оьул (81). “Доьуланда доггуз буьа юлдцрдцйцм, аслан оьул”. Доьмаг фелинин бу шякилдя ишлянмясиня диэяр гядим абидялярдя дя раст эялинир (бах; 6, 88). Ейни щал мцасир гагауз дилиндя də müşahidə olunur: Алмас Илдырым 1907 йылында Азярбайъанда дуумуш (5,14).

Мяъщул нюв. Орхон-Йенисей абидяляринин дилиндян фяргли олараг, “Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя мяъщul нюв семантик-структур яламятляриня эюря гайыдыш нювдян даща cox диференсиаллашмышдыр. Bu abidənin dilində məchul nюv гайыдыш нювдян фяргли олараг, даща чох фелляри ящатя едир ки, бу щалы “Китаби-Дядя Горгуд”ун йазы цслубу иля баьламаг олар. Бурада да мяъщул нюв цмумтцрк форматы олан -(ы)л, -(ы)н формасы иля дцзялир və щямин шякилчилярин ишлянмя гайдасы демяк олар ки, мцасир оьуз групу тцрк дилляриндян фярглянмир: -(ы)л шякилчиси сон щеъасында л сяси олмайан сону самитля гуртаран бцтцн тясирли фелляря гошулур: йазыл (31), дцзцл (32), дикил (33), гурул (33), кясил (38), урул (42), гойул (43), асыл (45), дикил (47), дюкцл (50), атыл (50), тутул (53), басылаъаг (55), чякил (63), дюкцл (63), тикилмиш (63),гырыл (71), дцзцл (68), сцрцл (75), йыртыл (85), дидил (87), цзцл (90), йапыл (63).



-(ы)н шякилчиси ясасян, сону л бязян р сяси вя сону саитля гуртаран фелляря артырылыр: алынмыр (31), ашанмышды (34), дюшян (34), булунмаз (47), чалын (50), салын (68), дялин (109), тоьран (109), ован (109). -(ы) н формасынын ишлянмя даиряси бурада -(ы)л формасына нисбятян мящдуддур. Əэяр -(ы)л шякилчиси бирбаша фел кюкцня артырылырса,

-(ы)н шякилчиси дцзялтмя фелляря даща чох артырылыр, məsələn, -ла\ля иля гуртаран фелляря гошулур: йаралан (46), баьлан (48), охлан (74), овлан (105).

Чох надир щалда мцасир Азярбайъан дилиндя -(ы)л шякилчисинин ишляндийи мягамда “Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя -(ы)н формасы ишлянмишдир: Чиэинляри тоьранды, гылыъылары ованды (109). Демяк олар ки, bu abidənin дилиндя мяъщул нювдя ишлянян феллярин щамысы мцасир оьуз групу тцрк дилляриндя мцшащидя олунур. Бунунла беля, бурада мяъщул нювдя олан бир нечя архаик фел типиня раст эялмяк олур: Алтун-тунъ борулар аьрылды (115). “Гызыл-тунъ борулар эюйя уъалдылды”. Аь алнун гара йеря дяпилмядин (90) “Аь аlнын гара йеря чырпылмады”, Аьырулу диваным сцрцлмяди (75). “Язямятли диванымда ишлярим дайанды”, Ала Сайваны эюй цзцня асанмышды (34) ”Щцндцр алачыьын эюй цзцня дирянмишди”.

“Китаби-Dədə Горгуд”ун дилиндə мяъщул нюв икицзвлц ъцмля конструксийасинда чыхыш едир, йяни бурада иши иъра едян мянтиги субйектин ъцмлядя ишлянмяси характерик дейил: Бин йердя ипяэ халиъяси дюшянмишди (34). Сяксян йердя бадйяляр гурулмушды (42). Сяксян йердя кцпляр гойулмушду, Алтун айаг сцращиляр дцзцлмишди (42). Наэа­щан­дан Гараъыг чобанын цзяриня алты йцз кафяр гойулды (43) “Гараъа чобанын цстцнц гяфлятян алты йцз кафяр алды” Эумбыр-эумбыр нягаряляр доэцлди (50). Бурмасы алтун туъ борулар чалынды (50), Башлар кясилди топ киби (50).



Гаруларын дан аь яллярин баьланмадын

Аь алнун гара йеря дяпилмядин

Ьафилля эюрклц башын кясилмядин

Алъа ганын йер йцзиня дюкцлмядин (90)

Эюрдцндцйц кими, бу ъцмлялярдя мянтиги субйектин йери эюрцнцр. Burada işlənən мяъщул нювлц ъцмляляр цчцн диэяр характерик ъящят иши иъра едянин ахтарылмасына ещтийаъ олмамасыдыр. Бу типли ъцмляляр цмуми шяхсли вя йахуд ясасында зярб-мясяляляр дуран ъцмляляр кими юзцнц эюстярир:



1.Язялдян йазылмаса, гул башына гяза эялмяз

Яъял вядя ирмяйинъя кимся юлмяз (31)

2. Гараьуъа гыймайыынъа йол алынмаз (31)

Ана щягги-тянры щяггы” денилмясяйди, галгубаны йеримдян турайдым, йаганла боьазындан тутайдым (47). Бир мяним киби оьул булунмазмы олур!(47).

Mянтиги субйектин ъцмлядя ишлянмясиня йалныз бир мисалда раст эялдик ки, бу да оьуз групу тцрк дилляри цчцн (тцркмян дили истисна олмагла) архаик хцсусиййят щесаб едилян мянтиги субйектин йюнлцк щалда олан сюзля ифадя олунмасыдыр. “Бу гыза басылаъаг олурсам, Галын Оьуз ичиндя башума гахынъ, йцзимя тохынъ едярляр” деди (55).

“Китаби-Dədə Горгуд”ун дилиндə mяъщул нювön мцасир оьуз групу дилляриндяки кими, фели баьлама вя фели сифятлярдя эениш шякилдя тязащцр етмяsini möşahidə etmək olar.

Фели баьлама тяркибиндя: .Йазылыб-дцзилиб эюэдян енди тянри елми Гуран эюркли (32). Аъы айран тюкиляндя чап-чап ичян (45).Алар сабащ сапа йердя дикиляндя аь бан евли, Тювля-тювля чякиляндя шащбаз атлы (63). Бязян фели сифят ишлянмяли олан йердя бу нюв фели баьлама шякилчиляри иля ишлянмишдир. Атлас иля йапыланда эюэ сайванлы (94). “Атласдан йапылмыш эюй алчачыглы” йаь тюкцляндя бол немятлц(95).

Фели сифятлярдя: Тогуз гара эюзлц, хуб йцзлц, сачы ардына урулу, кюкси гызыл дцэмяли, ялляри биляэиндян гыналы, бармаглары ниэарлы мящбуб кафяр гызлары Галын оьуз бяэляриня саьраг сцрцб ичярлярди (42). Гарыъыг анан гара дявя бойнунда асылы эетди Гарусындан аь ялляри баьлу, деэил, гара гылдан сиъим бойнына тагылу деэил (75). Дяряшам уъындан кечди, ол гардашы тутылан горуйа эялди (113). Гыран йердя тикилмиш отахларын (100).

Гайыдыш нюв. Чох мараглыдыр ки, “Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя -ыл формасы

-ын формасы гядяр гайыдыш нюв йаратмаг функсийасында фяал шякилдя иштирак едир. Бу хцсусиййят Азярбайъан дили цчцн характерикдир. Диэяр оьуз групу тцрк дилляриндя ися

-ыл формасы гайыдыш нюв эюстяриъиси кими епозидик щалларда чыхыш едир.



-(ы)н. сиэин (56), юэинип (57), салындыраъаг (59), дцкян (65), сюйкяниб (68), йайгыныб (70), сарынсун (75). -н формасы ясасян ла/ля шякилчиси битян фелляря артырылыр. отлан (43), паралан (57), гатлан (61), йумурлан (72).

-(ы) л. сарсыл (44), чякил (45), йакыл (50), йорул (50), гуртул (56), гысыл (56), ачыл (66), хырыл (81), бозул (106), яйил (106).

Бурада гайыдыш нювдя ишлянян бцтцн феллярин демяк олар ки, 95% мцасир оьуз групу тцрк дилляриндя мцшащидя олунур. “Китаби -Дядя Горгуд”ун дилиндя mяъщул нювдя ишлянян феллярдя олдуьу кими, гайыдыш нювдя дя ишлянян архик фел типи юзцнц эюстярир: Гара дяниз киби йайганыб эялян кафярин ляшкяридцр (70) “Бюйцк дяниз кими йайылыб эялян кафярин гошунудур”. Гайыдыш нювдя ишлянян башга бир форма хцсуси мараг доьурур: ядяблян- Бу отаьын цзяриня вармаьа ядяблянди (54). Əдяб вя ядябля сюзц мцасир оьуз групу törk дилляриндя эениш шякилдя ишлянся дя, бу сюз гайыдыш нювdя ишлянмир.

“Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя ишлянян гайыдыш нюв мцасир оьуз групу törk дилляриндя işlənən qayıdış növdən чох cözi dərəcədə fərqlənir. -(ы)н формасы бу абидянин дилиндя бязи щалларда ишляндийи мягамда мцасир оьуз групу тцрк дилляриндя дцшцр: Яэяр сяни щасардан ашаьа орьанла салындыраъаг олурсам, бабана-анана саьлыгла вараъаг олырсан, бяни бунда эялцб щялаллыгла алурмысан? (59). Гышда-йазда гары-бузы яринмяйян Газлыг таьына эялди чыхды (35). Ахырынъы ъцмлядя ишлянян “яринмяйян” фели ейнян гагауз дилиндя сахланмышдыр: Еринмиш калай олмуш демир

(Яримиш галай олмуш дямир) (Э.Гярянфил)

Яслиндя бу ъцмляляр мялум нюв конструк­сийасына маликдир. Даща доьрусу, burada гайыдыш нюв мялум нювцн йериндя ишлянмишдир. Ancaq mцасир оьуз групу дилляриндян фяргли олараг, eposun дилиндя эейинмяк фелиндя -ин формасы ишлянмямишдир: Анам мяним ичцн эюэ эейцб, гара сарынсун (75).

“Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя ишлянян гайыдыш феллярин бир гисми иш просеси иля баьлы олан вя щяркяти билдирян фелляри тяшкил едир: Алты йцз кафяр атланды (43).Кюпяк чякилди, эялдиэц йола эетди (45). Оьлы Уруз гаршусында йай сюйкяниб турарды (68). Йумурланыб йериндян уры турды (72). Чох бир аз гисим тябият щадисялярини якс етдирир: Ганлу-ганлу суларын совьулмышды, чаьлады (66), Гышда-йазда гары-бузы яринмяйян Газлуг таьына эялди (38).

Бюйцк бир гисми ися субйектин-дахили психоложи вя физки дяйишкянлийини якс етдирир: Озан айдыр: “Авазым эюдялямядин, цним боьулмадын, бир атдыр (60). Бейряэя гаты фяраг эялди, гатланмады, булдыр-булдыр эюзинин йашы ряван олды (61)....ганыны дястмала дцртсцн, эюзимя сцряйин, ачылаъаг олурса, оьлум Бейрякдир-деди (66). Ава бинэил, кюнлцн ачылсун –деди (105). Бу йана йиэит бяэляр эюрдцляр ким, ав бозулмыш; щяр бир евлц евиня эялди. Бцтцня ала ох тохунса, яэилмяз идин (106).

Мяъщул нювя нисбятян гайыдыш нюв фели баьлама тяркибиндя аз ишлянмишдир: Боз айьыр бунда отлануб турар (60). Оьлы Уруз гаршусында йай сюйкяниб турарды (68). Гара дяниз киби йайганынб эялян кафярин ляшкяридцр (70).

Бурада гайыдыш нюв ишлянян ъцмляляр юз явязлийи иля ишлянмясиня тясадцф еdilmir. Йяни бу аби­дя­нин дилиндя гайыдыш нювцн морфоложи-синтактик ифадяси юз яксини тапмамыш­дыр.

Гаршылыглы-бирэялик нюв. Бу нюв “Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя эениш ишлянмя даирясиня маликдир. Онун ващид морфоложи яламяти олан (ы)ш морфеминин фелляря гошулма гайдасында еля бир фяргли ъящят юзцнц эюстярмир. Анъаг мцасир оьуз групу тцрк дилляриня нисбятян бурада щямин шякилчинин эениш саитля ишлянмяси даща чох мцшащидя олунур: кишкяш (45), саваш (48), сармаш (55), йанаш (71), аьлаш (58), уьраш (70), кцряш (87), йикяш (93), улаш (98), эяняш (105), гавраш (111).

Ян чох (ı)ш морфеми -ла/-ля иля дцзялян фелляря артырылыр: гылыълаш (71), хябярляш (44), щялаллаш (101), бозлаш (45), сюйляш (47). Бу шякилчинин дар саитля ишлянмяси də даща эениш шякилдя юз яксини тапыр. Мясялян, чыьырыш (42), уруш (48), галыш (93), дцртцш (50), цлцшмяк (53), боэуриш (58), балыш (61) севиш (65), эюрцш (78), доьуш (76) ,чякиш (70), соруш (92), ямиш (86), йарыш (87), гапыш (87), веришмякя-алышма (92), барыш (93), йартуш (93), атыш (94), йортыш, эцлцш (111), сусиш (109), дцриш (108), атыш (108) вя с.

Бу абидянин дилиндя гаршылыглы-бирэялик нювцн 3 мянасы-гаршылыглы, бирэялик, йарыш мяналары юзцнц эюстярир ki, бунларын щамысы мцасир оьуз групу тцрк дилляриндя юз яксини тапмышдыр. Ясасян тясирли фелляр цзяриндя формалашан гаршылыглы мянасы eposun дилиндя гаршылыглы-бирэялик нювдя олан феллярин 80%-ни тяшкил едир. Бу мянанын ишляндийи ъцмля конструксийасы демяк олар ки, мцасир дювря гядяр еля бир дяйишиклийя уьрамамышдыр. Qаршылыглы мянасыnda ишлянян ъцмлялярин бир гисминдя щярякятин иърасы субйектляр арасында симметрик бюлцнмцр, субйектлярдян бири фяал, диэяри ися гейри-фяал иштирак етдийиндян онлардан биринъиси мцбтяда, икинъиси ися васитяли тамамлыг ролунда чыхыш едир: Газан бяэ бурада йурдлян хябярляшмиш (44). Гойун, мяни бу аьаъла сюйляшяйим деди (47). Бейряэ адлу бир иэидля булушдунму( 66). Йага тутыб кафярля уьрашайым сянин ичцн (70). Сян арадан чыгэил, мян аллащ-тяла иля хябярляшим деди(80). Ала йорьан ичиндя сянинля толашмадым (92). Ял гавшырыб,ол йиэидя сялам верэил (111). Диэяр щалда ися гар­шылыглы мянасы ишлянян ъцмлялярдя щярякятин иърасы субйектляр арасында симметрик шякилдя бюлцнцр: бязи щалларда щяр ики субйект щямъинс грамматик субйект кими чыхыш едир: Гуъа-гуъа ата иля оьул эюрцшди (78). Бир чох щалларда ися субйект ъцмлядя айры-айры сюз шякилиндя ишлянмир: Сюйляшдиляр фысыл-фысыл, кафярин фелин туйдум (47). Савашмадын, урушмадын гайыдайым-эерц дюняйим (48). Дюня-дюня сава­шайын, дюня-дюня чякишяйин (70).

Бирэялик мянасында олдуьу кими, гаршылыглы мянасында феллярин ъямликдя ифадя олунмасы онларын бир-бириндян айырмагда чятинлик йарадыр. Бурада гаршылыглы мянасынын синтактик хцсусиййятини эюстярян бир-бириня конструксийасындан чох аз истифадя олунур: Бир-бириня сюз атышдылар (94). Ики щясрят бир-бириня булушдылар (97). Ейни заманда билян гошмасынын иштирак етдийи cömləyə анъаг бир мисалда раст эялдик (80). Бу гошманы “Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя бязян йийялик вя йюнлцк щал шякилчиляри явяз едир: Юксцз оьлан бир гызаны чякишцр (256).

Йарыш мянасында щярякят гаршы-гаршыйа олдуьу цчцн онун гарышыглы мянасынын бир будаьы щесаб етмяк олар: Аь боз атлар бинцбян йортышдылар (103).

Азярбайъан вя тцрк ядяби дилиндя гырмаг фели гаршылыглы нювдя ишлянмядийи щалда, бурада онун щямин нювдя ишлянмяси мцшащидя олунур. Bу щала щяр ики дилин анъаг данышыг дилиндя тясадцф едилир. Eposda щямин фел “йарыш” мянасында ишлянир: Гарьу талы сцэцляр иля гырышдылар (109). Бу абидянин дилиндя бязян гаршылыглы мянасынын васитясиз тамамлыгла ишлянмяси мцшащидя олунур, бу hal йарыш мянасында даща чох юзцнц эюстярир:



Аьъа тозлу гаты йайлар тартышайдыг

Аь йеляклц юткцн охлар атышайдыг (108).

...оьлумун ат шяэирдишин, гылынъ чалышын, ок атышын, эюряйим (44).

Бурада гаршылыглы мянасынын тясирсиз феллярдян дя дцзялмяси мцшащидя олунур: ... щям сянинля кцряшим (55). ...ики пящливан олуб бир-бириня сармашдылар (55).

Бирэялик мянасы абидянин дилиндя гаршылыглы-бирэялик нювцн чох аз бир щиссясини тяшкил едир вя ясасян тясирсиз феллярдян дцзялир. Бу мянада щярякят гаршы-гаршыйа йох, бир тяряфли истигамятдя паралел йериня йетирилир: Буну ешидяъяк гырх йиэид аьлашдылар (88). Бязян ися гаршылыглы-бирэялик мянасы бир-бириня гарышмыш шякилдя чыхыш едир: Кафяр дяхи дцшцбян бир йердя агча цлцшмякдяйди(53). Бязи щалларда ися бирэялик мянасыnın чохлуг мянасы иля гарышмыш шякилдя işləndiyinə rast gəlinir: Газа бянзяр гыз эялини чыьрышдылар (42), Биряляр Дяли Гарчара цйишдиляр (57). -(ы)ш формасы бязи мягамларда нюв мянасы дашымыр, sадяъя олараг, щярякятдя тякрарлыьы эюстярир: Дцртцшяркян ала эюндярин аванмасун (50). Йыьышдырсун, дурушдурсун эцнащларыны (50). Burada qаршылыглы-бирэялик нювдя олан архаик фел типиня йетяринъя раст эялмяк олур: бозлаш, улуш, кцряш, гарваш, уьраш, дцрцш, талыш, эиляш, йортуш, эяняш, гавраш вя с.

“Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя иъбар нюв мязмун вя ифадя формаларына эюря мцасир оьуз групу тцрк дллляриндя мювъуд олан иъбар нювдян фярглянмир. Орхон-Йенисей абидясиндян фяргли олараг, щямин нювцн бурада нисбятян даща аз грамматик формалары ишлянир: дыр, -т, ыз. Бу абидянин дилиндя, ясасян, Азярбайъан дилиндя олдуьу кими, кар вя ъинэилтили самитлярля гуртаран феллярдян сонра icbar нювön анъаг -дир варианты ишлянир. Орхон-Йенисей абидясиндян фягли олараг, “Китабы-Дядя Горгуд”ун дилиндя -дир шякилчиси -т шякилчиси нисбятян даща чох ишлянир, демяк олар ки, иъбар нювдя ишлянян феллярин 90%-ни тяшкил едир: Тогсан башлу бан евлярин гара йерин цзяриня дикдирмишди (42). Гыпчаг Мяликя ган гусдуран (49), Кафярлярин ит ардына бурахыб хортлайан, евдян чыгуб айьыр эюзлц суйундан ат йуздцрян (50).

Бязи щалларда иъбар нювцн тясирсиз феллярдян дцзялмясиня раст эялирик. Дили-дамаьы гурыйыб дюрт йанына багдырдынмы? (72). -t шякилчиси ися ясасян, сону саитля битян чохщеъалл фелляря артырылыр: Бан банлатдылар, Язиз тянры адына гудбя огытдылар (67). Бин йердя ипяк халиъяси дюшятмишдир (68).

(и)р вя -из шякилчиляри: -(и)р шяkilçisi бурада, ясасян, тясирлилик категорийасынын шякилчиси кими чыхыш етмишдир: Бир оьул тутдырдынса, деэил мана (73), Аъ эюрсям, тойурайым сянин ичцн (83). Бу мисалда тойурайым фелиндя -ур шякилшиси -дур аффиксинин редуксийа олмуш формасы кими юзцнц эюстярир. Башга бир мисалда ися -ур шякилчыси щямин формада иъбар нювцн шякилчиси кими чыхыш етмишдир. Анъаг бурада о, -из аффикси иля бирликдя ишлянмишдир. -из аффикси мцасир оьуз групу тцрк дилляриндя олдуьу кими, иъбар нюв йаратмаг функсийасыны мцстягил шякилдя йериня йетиря билмядийи цчцн -ыр аффикси она йардымчы ролунда чыхыш етмишдир. Толаб-толаб аь сцдими ямзирдиэим оьул (82).

“Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя иъбар нюв эюстяриъиляринин эениш шякилдя каузуатив-пассив щярякяти ифадя етмясиня раст эялинир. Йяни бурада щярякятин иърасы субйектин (мянтиги) арзусу, тякиди иля щяйата кечирилмир, яксиня олараг, о, тясиря мяруз галыр. Бу бахымдан icbar нюв семантик ъящятдян мяъщул нювя йахынлашыр. Мясялян:



.Эялмяз олсан, Байбиъан гызы Баничичяк

Алдырдын, бяллц билэил (59)

Талы сазын асланына йедирдинми,

Аь яллярин гарусындан баьлатдiнмы?

Кафяр юэинъя йцритдинми?

Дили-дамаьы гурыйыб дорт йанына багдырдынмы?

Гара эюздян аъы йашын дюкдцрдинми(72)

Бир оьул тутдырдынса деэил, мана (73)

Гоъалыьым вягти алдырдуьым йалнуз оьул, деди (74).

Абидянин дилиндя дя мцасир тцрк дилляриндя олдуьу кими, icbar növlü cümlələrdə мянтиги субйект исмин йюнлцк щалында ъцмляйя эятирилир, грамматик ифадясини тапыр, ики субйектли вя васитясиз тамамалыьа малик олан ъцмля конструксийасы мейдана чыхыр. Мясələn: Уманана-усанана аш йедирдим (73). Аь саггаллу Аруз гоъайа ган гусдурды (99).

Бурада иъбар нюв мянасынын мялум нювдя ифадя олунмасы щалларына да раст эялмяк олур. Мяс: Бянъиляйин гарусындан аь яллярин баьладубан тонуз тамында йатурмы олур? (114). “Мяним кими голларыны, яллярини баьладараг донуз дамында йатурму?” Иъбар нювдя олан ancaq бир архаик фел типиня раст gəldik: Бойы узун Бурла хатуныны эятцриб, саьараг сцрдцрмяк эяряк (46) “Бойы узун Бурла хатуныны эятириб бадя пайлатмаг эяряк”.

Araşdırmadan belə nəticəyə gəlmək olar ki, “Китаби-Дядя Горгуд” дастанларынын дилиндяки нюв категорийа­сынын ишлянмя чевиклийи мцасир оьуз групу тцрк дилляри иля мцгайися олуна биляр. Бу ясярин дилиндя мцшащидя олунан нюв категорийасы мцасир Азярбайъан дилиндяки felin növləri ilə ейниййят тяшкил еtdiyi aydın gюrönör. Бу факт Азярбайъан дилинин тарихян даща чох оьуз тайфа дилляринин ясасында формалашмасыны бир даща сцбут едир. “Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя ишлənən fel нюvlərinin hər biri tam diferensiallma dювrönö başa vurmuş və грамматик-семантик ъящятдян там формалашмыш категорийа щесаб етмяк олар.



Ədəbiyyat

  1. Ъялилов Ф. А. Азябайъан дилинин морфонолоэийасы. Бакы: Маариф, 1988, 287 с.

  2. Дямирчизадя Я. «Китаби-Дядя Горгуд» дастанларынын дили. Бакы: Елм, 1959, 140 с.

  3. Ələkbərova A.E. Oğuz qrupu türk dillərində felin növ kateqoriyasının tarixi inkişafı. (нам. дисс-нын авторефераты). Bakı, 2009, 25 с.

  4. Китаби-Дядя Горгуд. (тяртиб едян: С.Ялизадя вя Ф.Зейналов). Бакы: Йазычы, 1988, 265 с.

  5. Эцллц Каранфил. Санки Йылдызлар Ауъундайды. Бакы: Нурлан, 2005.

  6. Новрузов М.Д. Азярбайъан дилиндя мяъщул нювцн формалашма тарихи. Азярбайъан дили тарихи мясяляляри. Бакы: АДУ няшриййаты, 1989, с.87-89.

7. Ряъябли Я. Я. Эюйтцрк дилинин морфолоэийасы. Бакы, 2002, 476 с

8. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности ВЫЫ века, Алма-Ата, АН Каз.ССР, 1971, 380 с.

9. Батманов И.А., Арагачи З.Б, Бабушкин Г.Ф. Современная и древняя Енисеика. Фрунзе, Изд-во АН Киргиз. ССР, 1962, 249 с

10. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (VII-IX в). Л.: Наука, 1980, 255 c.

11. Насилов В.М. Язык орхоно-енисейских памятников, М.: Изд-во восточной лит-ры, 1960, 87 c.

12. Раджабов А.А. Залоги глагола в языке орхоно-енисейских памятников. Баку, АГУ, 1982, 188 с.


Резюме

В статье дается сравнение категории залога глагола в языке «Китаби Деде Горгуд» и в современных тюркских языках огузской группы. В результате исследования обнаруживается, что каждый залог глагола в языке данного памятника полностью завершил период своей диф­ференциации и они тождественны с глагольными залога в азербай­джанском языке, который относится к современным тюркским языкам огузской группы.

Этот факт еще раз доказывает, что азербайджанский язык фор­ми­ровался на основе языка огузских племён.
Summary

In this article the form category of “Kitabi Dede Qorqud” is compared with the modern Turkic languages of ogua qroup. In the issue, it is realeaved that, every form of verbs in this literature monument completed the period of differentation and they are identical with the verb forms in Azerbaijan language, which is one of the modern turkic languages of oguz group.

The fact again shows that, Azerbaijan language was formed on basis of languages of oguz tribe.


Yüklə 4,02 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin