Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

S.H. MEHDİYEVA
QEYRİ -AZƏRBAYCANDİLLİ AUDİTORİYADA AZƏRBAYCAN DİLİ
Açar sözlər: rus dili, alman dili, ingilis dili, fransız dili, Azərbaycan dili, öy­rən­mək.

Ключевой слова: русский язык, немецкий язык, английский язык, фран­цузс­кий язык, азербайджанский язык, исследование

Key words: russian language, german language, english language, french language, azerbaijani language, research.
Tarixən Qafqazda müxtəlifdillilik şəraitində Azərbaycan türk dilinin xalqlar ara­sında ən geniş istifadə vasitəsi olunması XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində, yə­ni bu gün də öz mahiyyətini saxlamış və hətta bir qədər də artmışdır. Respub­l­i­ka­mız müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan Demokratik Respublikasının dün­yaya inteqrasiya etməsi ölkənin əsas kommunikativ vasitəsi kimi Azərbaycan di­linin həm xarici ölkələrlə münasibətlərin qurulmasında, həm də ölkə və region da­xi­lində mədəni-iqtisadi məsələlərin həllində həlledici vasitəyə çevrilməsi zə­ru­rə­tini yaratdı. Respublika əhalisinin əsas hissəsini təşkil edən Azərbay­can türk­lə­ri­nin Ana dili olan Azərbaycan türk dili və onun istifadə qanunauyğunluq­la­rının təd­risi müstəqillik illərində sözün həqiqi mənasında dövləti səviyyəyə qaldırıldı ki, bu da, haqlı olaraq, müstəqilliyimizin ən ümdə uğurlarından biri kimi qiymət­lən­dirildi: Azərbaycan dilinin respubli­kanın ictimayi və siyasi həyatının bütün sa­hə­lərində uğurlu tətbiqi ilə əlaqəli qarşıya qoyulan vəzifələri və vacib proyektlərin həyata keçirilməsi üçün Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Döv­lət dilinin tətbiqi üzrə dövlət Komissiyası yaradıldı və “Azərbaycan dili Dövlət Proq­ramı” hazırlanıb, Milli Məclisdə müzakirədən sonra ölkə Preziden­ti­nin təs­di­qi­nə təqdim edilmişdir.

Proqramda Azərbaycan dilinin Dövlət Dili kimi vacib və ümdə məsələləri –Döv­lət dilinin təlimi, ali və orta məktəblərin rus dilli bölmələrində Azərbaycan di­li­nin tədrisi və bu məqsədlə dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin hazırlanması, onların nəşr olunması məsələləri əksini tapmışdır. Bütün bunlar müstəqilliyimizin bərpa edil­məsindən sonra Azərbaycan dilinin tədrisi və təbliği işində görülən işlər ol­muş­dur. Müstəqilliyimizdən sonra həm ölkə daxilində, həm də ölkə sərhəd­lərin­dən kənarda, Azərbaycan Demokratik Respublikasının inteqrasiya etdiyi Av­ropa ölkələrində Azərbaycan dilinin mahiyyəti əsl vətəndaşlıq qayəsi ilə dərk et­diril­miş, Dövlət dili olaraq onun nüfuzu, hüquq dairəsi genişlənmiş, yüksək sə­viyyəli Avropanın siyasi məclislərində səslənməyə başlamışdır. Bunun üçün biz azər­baycanlılar Ana dilimizə göstərdiyi bu böyük və görünməmiş qayğıya görə xal­qımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevə və onun səriştəli davamçısı möh­tə­rəm Prezidentimiz İlham Heydər oğlu Əliyevə öz dərin minnətdarlığımızı bil­di­ri­rik.

Xatırladaq ki, rusdilli orta və ali məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisinə hə­lə Demokratik Azərbaycan Respublikasının ilk təşkilati məsələlərindən biri ki­mi baxılmış, respublikada, xüsusən ölkənin mərkəzi Bakı şəhərində çoxsaylı rus mək­təblərində Azərbaycan dili –ölkənin milli dili kimi geniş dairədə tədris edil­miş­dir. Ədalət naminə demək lazımdır ki, bu iş Azərbaycanda Demokratik res­pub­likanın süqutundan sonra Sovet sistemi şəraitində də davam etdirilmişdir. La­kin necə? Bu suala cavab vermək üçün hamımızın oxuduğumuz məktəblərin rus böl­mələrində, yaxud övladlarımızın, tanışlarımızın övladlarının oxuduqları rus mək­təblərində Azərbaycan dilini tədris edən müəllim kadrları xatırlamaq məncə ki­fayət edər. Kimlər idi bu müəllimlər? Bu gizli deyil ki, ən bəsit, ən zəif (həm fi­zi­ki, həm zehni, elmi baxımdan!) müəllim kadrları işlə təmin etmək üçün rus böl­mə­sində Azərbaycan dili müəllimi işləmək yada düşürdü. Mən bu vəzifədə iş­lə­yən ixtisasca filoloq olmayan kadrları hələ demirəm. Rus bölməsində Azərbaycan di­li fənninin tədrisi probleminin “faciəsi” məhz buradan başlayırdı. Qeyd etmək is­tə­yirəm ki, şəhərlərimizdə və bəzi rayon mərkəzlərində mövcud olan rus mək­təb­lərində Azərbaycan dilinin tədrisini tənzimləyən sovet dönəmində mövcud olan “Maarif” idarəsi bu işin siyasi –ideoloji mahiyyətinə varmadan icra edirdisə, əksər hal­larda bu, milli-siyasi məqsəd kimi sovet şovinizminin nəticəsi idi: bunu izah et­mək üçün, rus ali və orta məktəblərində həm də Azərbaycan dilini 20 il tədris et­miş və bu sahədə “Əməkdar müəllim” fəxri adına layiq görülmüş bir vətəndaş –mü­əllim kimi, müşahidə etdiyim bir cəhətə diqqətinizi yönəltmək istəyirəm: Azər­bay­can dili dərsini tədris etdiyim qruplarda çoxluğu bizim öz milli ailələrimizdən gə­lən Azərbaycan gəncləri təşkil edirdi və bu gənclər yüksək intellektuallıqları ilə se­ç­ilirdilər. Deməli, bunlar orta məktəblərdə də seçilmiş, öz intellekt səviyyəsi ilə fərq­li şagirdlər olmuşlar. Lakin siyasi-ictimayi və çox vaxt da rus təhsil sisteminin da­ha mükəmməl olması ilə əlaqədar olaraq, ziyalı ailələr (yazıçılar müstəsna ol­maq­la) övladlarını rus bölməsində oxudurdular və bu, indi də vardır. Uzaqgörən so­vet şovinist siyasəti bunu nəzərə alaraq, rus bölməsində oxuyan gənclərdə öz di­li­nə, ədəbiyyatına, ümumən mədəniyyət tarixinə hörmətsizlik vasitəsi kimi bu yol­dan, yəni rus bölməsində Azərbaycan dilini bəsit şəkildə tədris etməkdən bir va­si­tə kimi istifadə etmişdir. beləliklə də, bizim intellektual səviyyəli övladlarımıza ana dili bəsit şəkildə təqdim edilmişdir. Təəssüflər olsun ki, uzun müddət rus böl­mə­lərində Azərbaycan dili fənni dövlətin rəmzi olaraq yox, lazımsız, bəsit ikinci də­rəcəli, fakültativ bir fənn kimi tədris edilmiş, Azərbaycan dili və ədəbiyyatı bü­tün zənginliyi ilə yox, bəsit, “kasıb” bir fənn kimi təqdim edilmişdir. Əslində, rus böl­məsində Azərbaycan dili fənni qeyri-azərbaycandilli auditoriyaya ayrılmış ilk cı­ğır, necə deyərlər, “ön cəbhədir”. Rus bölmələrində Azərbaycan dili mükəmməl proq­rama əsaslanmalı, qeyri-azərbay­can­dilli auditoriya Azərbaycan dilinin bütün zən­ginliyi və gözəlliyi ilə bu proq­ram­­da əksini tapmalıdır.

Qeyri-azərbaycandilli (rus, alman, ingilis, fransız və s.) auditoriyalarda Azərbaycan dilinin uğurlu tədrisi üçün bir incə amil son dərəcə vacibdir.

Əvvəla, rus (alman, ingilis, fransız) auditoriyası ilə işləyən müəllim savadlı, ge­­niş erudisi­yalı, Azərbaycan dilinin, ədəbiyyatının, tarixinin, coğrafiyasını, tə­bi­ə­ti­ni, etnoqrafiyasını, musiqi tarixini, çağdaş durumunu, perspektivlərini, ümu­mən “Azər­baycanşünaslıq” elmini gözəl bilmə­li, eləcə də “Azərbaycançılıq” ideolo­gi­ya­sına sadiq olmalıdır. Mən öz təcrübəmdən deyirəm ki, belə xətlər üzrə qurulan dərs­lər, xüsusən I yarımilliyin ilk, yəni sentyabr-oktyabr ayında oxunan “Azər­bay­canşünaslığa giriş” adlandırdığımız ilk mühazirə sonrakı uğurlu dərslərin baş tut­masına zəmanət verir. Özü də, bu ilk mühazirə auditoriyanın dilində – yəni rus di­lində aparılarkən daha gözəl effekt verir.

Deməli, rus (alman, ingilis, fransız) bölməsində Azərbaycan dilini tədris edən müəllim həm də rus dilini –auditoriyanın dilini mükəmməl, mühazirə oxu­maq səviyyəsində bilməli, nitqi gö­zəl, tələffüzü düzgün olmalıdır, çünki müəllim bir sözü düzgün tələffüz etməzsə, bu onun elmi nüfuzunu aşağı salar. İlk mü­ha­zi­rə­­nin – “Azərbaycanşünaslığa giriş” hissəsinin uğurlu alınması üçün mü­əl­lim yu­xa­­rıda sadaladığımız fənləri yüksək səviyyədə bilməli və bu mühazirəni gö­zəl, sə­lis, təmiz tələffüzlü rus (alman, ingilis, fransız) dilində oxumağı bacar­ma­lı­dır. Özü­­nü bu şəkildə auditoriyaya təqdim edən müəllim, qeyd edim ki, tədris et­di­yi 2 il müddətində öz nüfuz dairəsini təmin etmiş olur.

Tədrisin uğurlu aparılması üçün dərsliklərin səviyyəsi mükəmməl olmalıdır. Dərs­lik fənnin tədrisində və dilin mənimsənilməsində ikinci əsas amildir. Dərs­lik­lər aydın, anlaşıqlı dillə yazılmalı, tələbənin, şagirdin Azərbaycan dilini mə­nim­sə­mə­si üçün özünə cəlb etməlidir. Aşağı siniflərdə bu rəngli şəkillər vasitəsilə edi­lər­sə, ali məktəb səviyyəsində bunlar hər bir konkret mövzu ilə əlaqədar olan cəd­vəl­lər, diaqramlar, məzmunlu informasiyalar vasitəsilə edilə bilər.

Təcrübə göstərir ki, rus məktəbləri üçün “Azərbaycan dili” dərslikləri, xü­su­sən orta məktəblər üçün, texniki ali məktəblər üçün yazılan dərsliklər öy­rənənlərin di­­lində – yəni rus (al­man, fransız, ingilis) dilində olması daha müna­sib­dir. Belə ol­­duğu halda şagird, tələbə Azər­bay­can dili qanunauyğunluqlarının izahını daha tez və daha səmərəli qavraya bilir. Bu təcrübəni biz Azərbaycan Dövlət Neft Aka­de­­miyasının rus bölmələrində Azərbaycan dilini tədris edərkən sınaqdan ke­çir­mi­şik və nəticəsi də Məhəmməd Füzulinin 500 illiyi ilə əlaqədar Akademiyanın ke­çir­­diyi yubiley tədbirlərində keçirdiyimiz açıq dərsimizdə öz səmərəsini göstərdi: Fü­­zulinin “Məni candan usandırdı...” qəzəlini tələbələrin (əsasən qeyri-azər­bay­can­lı tələbələrin) necə mənimsəmələrini Akademiyanın keçirdiyi sessiyasında biz Fü­­zuli haqqında çıxışımızı həmin açıq dərs vasitəsilə təqdim etdik və bu dərsi Aka­­demiyanın akt zalında iştirak edən çoxsaylı auditoriya çox yaxşı qarşıladı. Yə­ni “Azərbaycan dili” dərsliyi, yaxud dərs vəsaiti rus dilində olduqda tələbələr çox az müddətdə öyrəndikləri dilin qanunlarını bildikləri dil vasitəsilə daha tez mə­nim­səyirlər.

Azərbaycan dili dərsliklərində ədəbi oxu – qiraət materialları xüsusi həssas­lıq­la seçilməli və ayrıca kitab şəklində əsas dərsliyə əlavə kimi çap olunmalıdır: yə­ni “Азербайджанский язык” adlı dərsliyə köməkçi vasitə kimi oxu mate­ri­al­la­rı da əlavə çap olunmalıdır.

Möhtərəm Prezidentimizin 24 may 2012-ci il sərəncamında xüsusi vur­ğu­lan­dığı kimi, Azərbaycan dilinin öyrənilmə sahələrinin genişləndirilməsi məq­sə­di­lə təklif edirik ki, Respublikamızda mövcud texniki ali məktəblərdə “Azərbaycan ədə­bi dili tarixi”, “Nitq mədəniyyəti” ayrıca fənlər kimi tədris olunsun.