Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

Kommunikasiya problemi haqqında bu gün müxtəlif elm sahələrinin təd­qi­qat­çıları çox danışırlar və artıq “kommunikasiya” termini sosial-humanitar biliyin an­layışlar aparatına daxil olub. Aydındır ki, kommunikasiya prosesi cəmiyyətlə bə­rabər inkişaf edir və formalaşır. Çünki bu gün dünyada informasiyanın kə­miy­yə­ti və keyfiyyəti durmadan dəyişir, yeni kommunikasiya vasitələri yaranır. Də­yi­şik­lik bütün informasiya səviyyələrini əhatə edir. Artıq bu gün tədricən dünyəvi in­forмasiya mübadiləsi sistemi formalaşır. Baş verənlərin təqdirəlayiq cəhətləri da­nılmazdır, lakin hadisənin total xarakteri sosial təhlükələrin də miqyasının ar­t­ma­sına, bu təhlükələrin cəmiyyətin bütün sahələrinə öz təsiрini göstərməsinə sə­bəb olur.

Modernləşmə prosesində sosial kommunikasiya problemi olduqca mühüm əhə­­miyyət kəsb edir və demək olar ki, sosiomədəni gerçəkliyin bütün sahələrini əha­­tə edir. Bu kontekstdə modernləşmənin yaratdığı və bir-birini təkzib edən iki pro­­ses baş verir: bir tərəfdən sosial birliyə cəhd, digər tərəfdən isə mədəni özü­nə­məx­­­susluğun qorunub saxlanması. Mövcud şəraitdə müasir dil siyasətinin əsas is­ti­­­qamətlərindən biri linqvistik müxtəlifliklə bağlı problemlərin həlli yollarının aran­ması ilə yanaşı, fərqli identikliyə malik etnik qrupların siyasi iddialarına ob­yek­­tiv münasibətin də nəzərdən qaçırılmamasıdır.

Müasir şəraitdə beynəlxalq münasibətlərdə yaranan açıqlıq istər-istəməz bü­tün sahələrə, o cümlədən, dil şəraitinə də, öz təsirini göstərir. Bunu daha çox xa­ri­ci dil­lərin fəaliyyət dairəsi istiqamətində müşahidə etmək olar. Mövcud şəraitdə bey­­nəl­xalq ünsiyyət vasitəsi funksiyası daşıyan dillərə müxtəlif səviyyələrdə tə­lə­bat art­mışdır. Nəticədə, alman, fransız dillərinin, xüsusilə, ingilis dilinin öy­rə­nil­mə­­si­nə geniş şərait yaranmışdır. Müşahidələr göstərir ki, müasir dövrdə ingilis dili xa­­ri­ci dildən daha çox ikinci aparıcı dilə çevrilir. Bu gün kommunikasiya şə­ra­i­tin­də bu tendensiya getdikcə artır. Sözsüz ki, baş verənlərin müsbət cəhətləri ilə ya­na­şı mən­fi tərəfləri də mövcuddur və bunlar diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Bu, ilk növ­bədə milli dillərin müxtəlif çeşidli təsirlərdən qorunub saxlanması tələ­ba­tı­nı önə çıxarır. İngilis dilinin dünyada sürətlə yayılması və iri korporasiyalarda ün­s­i­y­­yət vasitəsinə çevrilməsi şəraiti insanda mü­əy­yən mədəniyyətə aidlik hissini zə­­­if­­lə­dir, dünyanın vətəndaşı olması hissini ya­radır. Təbii ki, bunlar bir tərəfdən dün­­ya­nın qavrayışında bir sıra xü­su­siy­yət­lə­rin unifikasıyasına və bəzi davranış nü­­mu­nə­lərinin ümumiləşməsinə səbəb olsa da, digər tərəfdən mentallıqlarda möv­cud olan üyğunsuzluqları üzə çıxarır, çünki fərd bu yeni şəraitdə psixoloji na­ra­hat­lıq hiss edir. Buna səbəb isə ona xas olma­yan davranış tərzləridir.

Məlumdur ki, insanın mənəviyyatı maddi ifadə tərzinə malik deyildir. Mə­nə­viyyat daxili aləmlə, hər bir fərdin psixologiyası ilə bağlıdır və onun mahiy­yə­ti­ni müəyyənləşdirən amilləri əhatə edir. Ənənəvi fəlsəfi kateqoriyalar insanın m­ə­nə­vi aləminin açılmasında mühüm mahiyyət daşıyırlar, lakin filosoflar insan fəaliyyətinin mənəvi-psixoloji məqamlarını təhlil edən zaman bunu yetərli hesab etmirlər. Ona görə də bu kontekstdə onlar mentalitet fenomeninə müraciət edirlər. Mentallıq nədir sualına bu gün adi insanlardan tutmuş, elm adamlarına qədər hamı cavab tapmağa çalışır. Lakin problemin təhlilinə dair aparılan araş­dır­ma­larda fransız strukturalistlərinin xüsusi əməyi vardır. Burada M.Fukonu və K.Levi-Strosu, xüsusilə, qeyd etmək lazımdır. Ümumiyyətlə isə, metalitet anlayışı yaran­dığı zamandan bir sıra humanitar elmlərin mühüm tədqiqat isti­qa­mət­lərindən biri kimi qiymətləndirilə bilər və bu tendensiya bu gün də davam edir. Problem ətrafında fikirlərin hər zaman aktual olması təsadüfi deyil, çün­ki onun təhlili fonunda hər bir tarixi epoxanın mahiyyətini qismən müəyyən­ləş­dirmək mümkün ola bilir. Bu kontekstdə keçmiş dövrlərdə baş verən­ləri aydınlaşdırmağa imkan yaranır, çünki hər bir cəmiyyət özünün inkişaf mərhələlərində özünəməxsusluğu ilə seçilib, məhz bu xüsusiyyətlərin təhlili bu gün baş verən hadisələrin mahiyyətinin anlaşılmasına çox böyük yardım göstərə bilir. Həmçinin problem­lərə bu şəkildə yanaşma məsələyə sxematik münasibəti aradan qaldırır. Mentalitet kateqoriyası insanın təsəvvürlərinin və onun unikal mənəvi dünyasının psixi proseslər fonunda nəzərdən keçirilməsinə imkan yaradır. Bu, mentalitet anlayışının birbaşa mahiyyəti ilə bağlıdır. Belə ki, mentallıq fərdi və kollektiv mədəniyyətin özünəməxsusluğunu ifadə etməklə yanaşı, onun özü konkret sosial və mədəni şərtlərin təsiri nəticəsində formalaşır. Bir mühüm fakt da ondan ibarətdir ki, o sosiumun və tarixin inkişafına əhəmiyyətli təsir gücünə malikdir. Mentalitetə birmənalı münasibət olmasa da (bəziləri, ümumiyyətlə, bu fenomeni inkar edirlər) onun dərindən öyrənilməsinə çox böyük ehtiyac vardır. Bunu dünyada baş verən hadisələr zəruri edir və problemin Azərbaycan reallığında da nəzərə alınması, dərindən təhlil edilməsi vacib məsələlərdən biridir. Çünki demokratikləşmə inkişaf istiqamətini seçən ölkəmizdə siyasi, iqtisadi, hüquqi, pedaqoji və s. islahatların həyata keçirilməsi üçün cəmiyyətin mental xüsusiyyət­lərinin nəzərə alınması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əks təqdirdə, həyata keçirilən novasiyaların reallaşdırılmasında psixoloji durğunluq hökm sürə bilər. Baş­qa sözlə, milli şüurun, özşüurun və milli xarakterin transformasiyası problem­lərinə dair elmi əsasların və müvafiq təhlillərin yetərli olmaması sosial islahatların uğur­la həyata keçirilməsində özünü göstərə bilər.

Azərbaycanda sosiomədəni proseslər tarix boyu eyni sürətlə həyata keçməsə də, həmişə inkişafa doğru istiqamətlənib. Bu kontekstdə ölkə bütün dövrlərdə həm Şərqin, həm də Qərbin təsirlərinə açıq olub. Bununla belə bu təsirlər Azərbaycanı digər ölkələrlə eyniləşdirməyib. Əksinə, hər yeni dövrdə burada yaşayan xalqlar öz tarixi keçmişlərinə, mədəniyyətlərinə, davranış stereotiplərinə, adət-ənənələrinə söykənərək, irəliyə getməyə cəhd ediblər. Başqa sözlə, sosiomədəni sistem öz inkişafinda proseslərə həmişə açıq olub.

Qeyd etmək lazımdır ki, mentalitet daxili ziddiyətə malik fenomendir. Bu baxımdan cəmiyyətdə hər hansı bir islahatın aparılmasında novasiya və ənənə arasında mütənasiblik hər zaman nəzər-diqqətdə olmalıdır. İfrat konservativlik və ya yeniliyə hədsiz aludəçilik cəmiyyətdə xoşagəlməz situasiyalar yaradır. Təbii ki, qeyd edilən balansı yaratmaq asan iş deyil, lakin ümumi inkişafın təmin edilməsində, insanlar arasında qarşılıqlı anlaşmanın yardılmasında bu çox vacib amildir. Bu sırada qeyd etmək lazımdır ki, cəmiyyət polimental xarakterlidir. Şərti olaraq onun mürəkkəb strukturu belə müəyyənləşdirilir: kütləvi mentalitet, mədəni elita mentaliteti, hakim elita mentaliteti. Qeyd olunan qrupların ifadə etdikləri mentallığın hər birinin özünəməxsus xüsisiyyətləri mövcuddur. Mədəni elita kütləvi şüur dəyərlərini təhlil edərək, nəzərdən keçirərək yüksək mədəniyyəti inkişaf etdirir və bu dəyərləri yenidən xalqa qaytarır. Bununla da kütləvi mentaliteti zənginləşdirir. İntellektual elitanın əldə etdiyi yeni mahiyyətlər hakim eli­ta tərəfindən gündəlik həyata tətbiq edilir və bununla da cəmiyytin inteqrasiyası tə­min olunur, onda baş verə biləcək nizamsızlığın qarşısı alınır. Buradan belə bir qənaət yaranır ki, hakim elita daim həm xalqla, həm də mədəni elita ilə əlaqədə olmalıdır. Qeyd olunan münasibətlərdə cəmiyyətin inkişafını təmin edə biləcək mü­vafiq gərginlik balansının qorunub saxlanması bu prosesin çox mühüm məqamıdır və uğurlu inkişafın əldə edilməsinin zəruri cəhətlərindəndir. Başqa söz­lə, sosial qruplar arasında mental müxtəlifliyin müvafiq ölçüdə olması məq­sədə uyğundur. Sosiumda həmrəyliyin qorunub saxlanması üçün sosial qrupların mentallığı müəyyən ümumi xüsisiyyətləri özündə ehtiva etməlidir. Bu­ra­da mental fərqliliyin və oxşarlığın səmərəli, optimal nisbəti nəzərdən qa­çı­rıl­ma­ma­lıdır. Bu, bir tərəfdən qarşılıqlı əlaqə və ünsiyyət prosesində mədəni inno­va­si­ya­ların həyata keçirilməsi üçün konstruktiv gərginliyin saxlanmasına hə­dəf­lən­mə­li­dir. Digər tərəfdən də mövcud durum qarşıdurmaya səbəb ol­ma­ma­lı­dır. Bir fikir də xüsusilə qeyd olunmalıdır ki, hədsiz mental müxtəliflik yalnız ay­rı-ayrı ölkələr üçün deyil, bütövlükdə, bəşəriyyət üçün də qorxuludur. Qlo­bal­laşma şərаиtndə dün­yada cəmiyyətlər arasında artan qarşılıqlı münasibətlər fonunda mentallıqlar ara­sında mövcud fərqliliklərin əhəmiyyətinin qabardılması konfliktlərin kəs­kin­ləş­mə­sinə səbəb olur. Ona görə də mövcud mentallıqlarda ayırıcılıq xü­su­siy­yə­t­lə­ri­nin deyil, birləşdiricilik məqamlarının vurğulanması, məhz bu əsaslardan çıxış edi­lərək əlaqələrin formalaşmasının təmin edilməsi bu gün dünyada insanlar, xalq­lar, dövlətlər və hətta kontinentlər arasında hökm sürən gərgin situasiyanı ara­dan götürə, hadisələri müvafiq məcraya yönəldə bilər.

Müasir dövrdə qloballaşma hər bir insanın həyatını əhatə etməyə başlayıb. Bu şərait müxtəlif dil və mədəniyyət daşıyıcıları ilə çox sıx əlaqələrin, ünsiyyətin ya­ra­dılması zərurətini aktuallaşdırıb. Dövrümüzün bu mühüm və qaçılmaz məqa­mı­nın həyata keçirilməsində isə qarşıya mürəkkəb xarakterli maneələr çıxır. Bu ma­neələr reallaşdırılması nəzərdə tutulan fəaliyyətin mahiyyətindən doğur. Belə ki, millətlərarası kommunikasiyanın ən çətin cəhəti ondan ibarətdir ki, ünsiy­yət pro­sesində hər kəs digərinin mədəniyyətini öz mədəniyyəti kontekstindən dəyər­lən­dirməyə çalışır. Sözsüz ki, bu tərz şəraiti düzgün müəyyənləşdirməyə vəsilə ola bil­məz. Nə qədər çətin olsa da, bu sırada düzgün yol digərinin dilinin, mə­də­niy­yə­ti­nin, dünyagörüşünün əsasını təşkil edən elementlərin dərindən dərk edilməsidir. Çün­ki məhz bu təqdirdə insanda gündəlik həyatda hadisələrə müəyyən kom­mu­ni­ka­tiv davranış və emosional reaksiyalar formalaşır. Görünür, məhz elə bu cəhətlər mentalitetin mahiyyətini əhatə edir.

Məlumdur ki, müasir dövrdə dünyanın dərk edilməsində iqtisadi proseslər güclü təsirə malikdir. Bir çox ölkələrdə bu gün iqtisadiyyat çox böyük sürətlə, yüksək nəticəyə istiqamətlənərək inkişaf edir və bu yeni şəraitdə insan, sanki, müəyyən bir mentallığa aid olduğunu unudur. Bu məqamda Martin Hadeggerin bir fikfi mövcuddur: “... texnika getdikcə daha çox insanı torpaqdan qoparır və bununla da onu kökündən ayırır. Bu yaxınlarda mən Yerin kosmosdan çəkilmiş foto şəkillərinə baxanda qorxdum. Bizə atom bombası lazım deyil, insanın kö­kü­nün kəsilməsi göz qabağındadır.” (1) Fikrin davamı olaraq alim bildirir: “Bəşə­riy­yət haqqında bizim təcrübələrimizə və tarixə əsaslanaraq deyə bilərəm ki, mühüm əhə­miyyətə malik və dəyərli nə varsa, insanın vətəninin olmasından və ənənələrə köklənməsindən yaranmışdır”. (2) Belə bir fikir mövcuddur ki, dil birliyi ümumi mentallığın formalaşmasında mühüm amildir. Lakin o da məlumdur ki, ingilislər və amerikanlar eyni dildə danışsalar da, müxtəlif mentallığa malikdirlər. Əksinə, eyni ərazidə yaşayan, lakin müxtəlif dillərdən istifadə edən xalqları birləşdirən tarixi tale və vahid dövlət ümumi mentallığın formalaşmasına və inkişaf etməsinə çox münbit zəmin yarada bilir. Buna bariz nümunə Azərbaycanda yaşayan 100-dən artıq millət, milli azlıq və azsaylı xalqdır. Bu xalqlar müxtəlif geneoloji mən­şə­yə malik, fərqli funksional və struktur inkişaf səviyyəsində olan 20-yə qədər dil­lər­dən istifadə edirlər. Bununla belə, burada yaşayan xalqlar bu və ya digər cə­hət­dən müxtəlif xüsusiyyətlər daşısalar da, bütövlükdə, ümumi mentallığa malik­dir­lər. Sözsüz ki, burada xalqlar arasında ümumi mentallığın formalaşmasında digər amil­lərlə yanaşı (ümumi tarixi tale, adət, ənənələr, inanclar, davranış stereotipləri və s.) Azərbaycan dilinin müstəsna rolu vardır.