Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

H. XOŞBATİNİ
İKİDİLLİLİK VƏ ARQOLAR
Açar sözlər: arqo, gizli dil, ikidillilik, sosial qruplar

Ключевые слова: arqo, тайный язык, болтливость, социальных групп

Key words: argo - secret language, bilingulism, social qroups
Dil xalqın yaddaşıdır və hər xalqın yaddaşının modeli həmin xalqın dilində gö­rü­nür. Dil bir format kimidir ki, onun vasitəsilə xalqın fikirlərini, eks­pe­ri­ment­lə­rini və təcrübələrini onda yerləşdirərək nəsildən-nəsilə ötürmək olar. Hər bir xal­qın sosial təbəqələri arasında çoxlu fərqlər ola bilər. İş, peşə, yaşayış məkanı, təh­sil dərəcəsi, pirinsip, etnik mənsubiyyət, mədəni təcrübə, din və məzhəb insanlar ara­sında qruplar yaranmasına səbəb olur. Bu qruplar və ya siniflərin özlərinə aid olan danışıq normaları vardır. Məhz bu normalara görə o qrupların üzvləri bir-bi­ri­ni qəbul edirlər.

Dil ictimai davranışdır. Hər xalq vahid bir dillə danışır. Vacibdir ki, bu dav­ra­nı­şa əməl edilsin. Hər xalqın qrupları həmin xalqın dilinin qaydalarına bağlıdır. Çün­ki bir tərəfdən özlərinə məxsus olan normalar var, onlarla bağlı xalq dilində də­yişiklikləri və bu dilin xalq tipləri yaranma yollarından biridir. Bu o de­mək­dir ki, xalq dili xalq qruplarının niyyətlərinə, fikirlərinə və intizamlarına bağ­lı ola­raq ya­vaş-yavaş bərabərliklərini itirir və o dildə fərqli tiplər yaranır. Hər bir xal­qa məx­sus olan dilin özünəməxsus qaydaları var. Bu qaydalar səslər, onların bir-biri ilə əlaqəsi və kəlmələrin daxili quruluşu, onların şivələri və məna əla­qə­lə­ri­dir. İc­ma qruplarının üzvləri qrup normalarına bağlıdırlar. O yerə qədər ki, o nor­malar, on­lara xalqın dilini dəyişməyə icazə verir. Bu dəyişikliklər məhduddur, bu­na gö­rə­dir ki, dilin xalq tipləri xalq dilinin qaydalarında dəyişiklik yarada bil­mir­lər və da­nışanların dil bilikləri hər xalqda eyni formada bağlı qalır. Qeyd edil­di­yi kimi dil, xalq qruplarında öz normalarına mütənasib dəyişdirilə bilir. Bu dəyi­şik­liklər, əsa­sən, kəlmələrdə və sözlərdədir.

Gizli dil (arqo) xalq dilinin tiplərindən biridir. Dialekt və peşə-sənət lek­si­ka­sı, çox işlənən və az işlənən sözlər, jarqon, arqo, picin və s. hadisələr hər dilin da­xi­lin­də yaranır və dilin inkişafına səbəb olur.

Ən mühüm rol oynayan hadisələrdən biri dil daxilində arqodur. ARGO, bir ic­timai sinfin, bir peşə qrupunun və ya bir cəmiyyətin üzvlərinin istifadə etdiyi, ümu­mi dilin sözlərinə yeni mənalar verərək, ya da yeni sözlər, deyimlər qataraq ya­radılan xüsusi bir dildir. (2, c. 2, s. 266.) Arqo, ana dili içində sonradan yaradıl­mış köməkçi dil olaraq danışılır. Əslində şifahi və təbii bir dildir. Arqo davamlı də­yişən və inkişaf edən xüsusi bir dil olmaqla birlikdə, onun meydana gəlməsini bə­zi ümumi prinsiplərə bağlamaq mümkündür. Şərti dil, gizli dil arqonun başqa ad­­ları sayılır. Gizli dilin hədəfi eşidənə xüsusi mesajı yetirməkdir. O istəyir ki, me­saj başqalarına məlum olmasın və ya onu çətin anlasınlar. Bu kəlmələrin ha­ra­da yaranmasını, hansı niyyətlərlə nə vaxt ifadə olunmasını, necə yayılıb və nə­ha­yət, kimə təsir etməsini siyasət, hökumət, ideologiya müəyyən edir (3. 16 s.). Bu kəl­m­ələr analogiya, şəkilçiləşmə, törəmə, fleksiya və s. yollarla yaranır. İlk nü­mu­nələr bu dilin tiplərindən yaranıb, onlar oğrulara və quldurlara aiddir. Onlar qa­nun­suz fəaliyyət göstərirdilər, sirləri gizli qalmaq üçün bir rabitə obzarına ehti­yac­la­rı var idi. Fransız dil mətnlərində elə kəlmələr vardir ki, XIV əsrə aiddir. (4. s. 21). Bu cür dil bir çox xalqların meyar dilinin yanında sirləri gizlətmək üçün is­ti­fa­­də olunurdu. Beləliklə, fikir və niyyətləri gizli saxlamaq bu dilin yaranmasına əsas səbəb hesab olunur. Hal-hazırda da elə həmin səbəbə görə arqolar yaranır. Ar­­qo və yaxud gizli dil bütün dillərdə yaranır və demək olar ki, dil daxilində hər sin­­fin və qrupun üzvünə aid ola bilir. V.D.Bondaletov yazır ki, “müxtəlif peşələr ara­­­sında 30-40 peşə adını çəkmək olar ki, onların sahibləri öz nitqlərində şərti dil­dən istifadə edirlər. Şərti arqoların daşıyıcıları, əsasən, sənətkarlar (dərzilər, də­mir­­­çi­lər, malakeşlər, rəngsazlar, arabaçılar, yunçular və s.), satıcılar (əsasən, səy­yar sa­tıçılar) və peşəkar dilənçilərdir. Y.S.Stepanova görə, XIX əsrdə Rusiyada 70 be­­­lə dil olmuşdur” (4, 36 s.).

İran İslam Respublikasında 36 milyondan artıq Azərbaycan dilində danışan in­san yaşayır. Fars dili dövlət dili olaraq, bütün xalq yazıları və məktəbləri bu dil­də olur, lakin gündəlik danışıq dili İran Azərbaycanında, türkcədir – azərbaycan­ca­dır. Bu iki dildə yazmaq, dərs keçmək və danışmaq həmin ərazidə ikidillilik şə­ra­itini yaratmışdır.

Arqo və yaxud gizli dil yazılı forması olmayaraq güney Azərbaycanda geniş formada işlənilir. Fars dilindən, yaxud başqa dillərdən alınma sözlər ilə, bu dilin söz köklərindən yaranma sözlər ilə və başqa metodlar ilə düzələn sözlər ilə, müxtəlif qruplar və siniflər tərəfindən arqo sözləri işlənilir. Televizordan yayılan kinolar və seriallar fars dilində olarkən aktyorların dialoqlarından farsca olan kələmələr və sözlər alınır və müxtəlif mövqelərdə məna və məfhumunu semantik baxımından dəyişir və sosial qruplar tərəfindən arqo və gizli dil formasında işlənilir. Misal üçün, Həzrəti Yusif serialından "yuzarsif" sözü tələbələr qrupunun tərəfindən o tələbə haqqında işlənilir ki, çoxlu müddət idi, ondan səs-soraq yox idi. Arqo formasında olan alınma sözlər əksinə də olur. Farsca danışanlarda, Azərbaycan dilindən cöxlu sözləri alıb və arqo formasında ifadə edirlər. Misal üçün, farslar "öldürrəm – büldurrəm" sözünü əsəbiləşən insana və həmçinin polislər haqqında farsca olan cümlələrində işlədirlər. Bu iki qarşılıqlı söz azərbaycancadır amma farslar da onu özünə aid olan mövqelərdə bir arqo sözü kimi ifadə edirlər. Məsələn: Tələbələr sinifdə oturarkən bir qaşqabaqlı müəllim sinifə girəndə bir tələbə başqasına deyir: - ey vay çeqəd in öldürrəm – büldurrəme! ( واي جقد الدوررم بولدوررمه!)

Bu anlamda ki, bu nə üçün bu boyda öldürrəm – büldurrəmdir!

Universitet tələbələri tərəfindən arqo ifadələri geniş formada istifadə olunur. Farsdilli tələbələr azərbaycanca danışılan şəhərlərdə təhsil alırlar, yaxud azərbaycanca danışanlar farslar yaşayan şəhərlərdə qalırlar, arqo sözlərin yaranıb və yayılmasında çox önəmli bir rol oynayırlar. Yataqxanalarda qalan tələbələr günbəgün bu sözləri müxtəlif sözdüzəltmə yolları ilə yaradıb və universitet işçilərinə, o cümlədən, rektor, müavinlər, müəllimlər və hətta bir-birləri haqqında işlədərək yayırlar. Oğlan tələbələrin işlətdikləri arqoların çox hissəsi, tələbə qızlar haqqında və qız tələbələrin yaratdıqları arqolar, müəllimlər və özləri haqqında olur. Misal üçün, "fışqa" sözü Türk mənşəli olaraq, arqo kimi o tələbə qız haqqında işlənilir ki, çöx açıq-saçıq olur və hicaba bürünməyə riayət etmir, halbuki bu arqo sözünü hər iki dildə danışan tələbələr ifadə edirlər. Əksinə, farsca olan "biya bala" sözü gəl yuxarı mənasında hər iki dildə danışan tələbələr tərəfindən o oğlanlar haqqında ifadə olunur ki, kənddən şəhərə gələrək öz əsil-köklərini yaddan çıxarıb "şəhərləşirlər" – qınlarından çıxıb qınlarını bəyənmirlər.

Bu ikidilli arqo sözlərin yaranma və yayılmasına çoxlu amillər səbəb olur ki, onlardan biri avtobus sürücüləridir. Minlərcə sərnişinin gündə Azərbaycandan farsca olan şəhərlərə və əksinə, səyahət edərək, istər-istəməz arqo sözlərindən istifadə edib bir-birindən təsirlənirlər.

O amillərdən biri də texnologiya, internet və kompüter leksikasına aid olan sözlərdir. Bu sözlər hansı bir dildən alınmış olsa da, həmçinin hansı bir dildə danışılan yer olsa da, istər azərbaycanca ola, istər farsca ola ancaq arqo məna və anlamları eynidir. Misal üçün, "up to date" sözü (deyiliş şivəsi ap tu deyt) və "on line" sözü (deyiliş şivəsi an layn) müasir olan bir şəxsə müraciət olunur.

Bəzən görünür ki, iki dil arasında illərcə alınan sözlər baxmayaraq ki, öz leksik mənasını ikidillilik şəraiti olan yerlərdə, həmçinin yalnız farsca danışılan yerlərdə ifadə edərkən, müxtəlif şəraitə aid arqo sözü kimi ifadələrdə gizli dil, yaxud ikinci mənanı daşıyır. Onlardan biri meyvə adlarıdır. Meyvə adları hansı dildən alınmış olsalar da, bəzi sosial qruplar tərəfindən arqo mənası daşımaqla, eləcə də, o adı ilə ifadə olunurlar. Misal üçün, farsca "sib" sözü alma deməkdir, amma arqo mənası anlamında hər iki dildə danışılan yerlərdə o qızlara aid olunur, üzlərini makiyaj ilə qıpqırmızı eləyirlər. Haşiyə çıxım ki, bədii xalq düşüncəsində qızların gözəlliyi "alma yanaqlı" ifadəsilə tapıp ki, bu ifadənin də həmin arqonun formalaşmasına dolayısı da olsa təsiri şübhəsizdir. Yaxud azərbaycanca "daş kələm" sözü hər iki dildə danışanlar tərəfindən arqo sözü ifadə olaraq onlar üçün istifadə olunur ki, beyinləri xarab və işləmir, yaxud özlərin bir ağılsız insan kimi aparırlar. Qeyd edək ki, müasirlikdən kənar adamlara da daş kələm arqosunu aid edirlər.

İran Azərbaycanında müxtəlif xalq qrupları müxtəlif mövqelərə aid cürbəcür sözlərdən və adlardan arqo formasında istifadə edirlər, istər bu sözlər başqa dillərdən alınsın, istər morfoloji baxımından müxtəlif üsullarla düzəlsin, əsas odur ki, bu arqo sözləri gizli şəkildə ikinci mənanı daşısın.