AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Empirik Keçid dövrü Ontoloji
- Metodologiyanın ümumi əsasları
|
§2.2. Sintezin “qırılma” nöqtələri
Tarixilik (istorizm) rasionalizmə cavab reaksiyası kimi XVIII əsrin sonunda meydana gəlmişdir. Bu yanaşma çərçivəsində zəka-ənənələrin nüfuzu və ötən əsrlərin müdrikliyi ilə əvəzlənir. lkin variantda mühafizəkar mövqedə dayanan tarixilik konsepsiyası sonralar siyasi yönümünü dəyişmiş, kapitalizmi və azad ticarəti əsas “şər” anlayışları kimi qəbul etmişdir. Bəri başdan, qeyd etmək lazımdır ki, tarixiliyin tarixlə eyniləşdirilməsi yanlışlıqdır. Tarixilik – enistemoloji doktrina olmaqla keçmişə ona görə nəzər salır ki, gələcək haqqında fikir bildirsin. Eyni zamanda, bu konsepsiyanın bəzi tərəfdarları belə bir qənaətdədirlər ki, tarix – insan fəaliyyətinin öyrənilməsinin yeganə üsuludur və buna görə də insan fəaliyyətinin ümumi nəzəri elminə heç bir ehtiyac yoxdur. Digərləri tarixin elmi statusuna şübhə ilə yanaşır, nə qədər paradoksal səslənsə də, pozitivzm fəlsəfəsinin müddəalarından yararlanmaqla yeni elm formalaşdırmağa çağırırlar. Yeni elm – tarixi təcrübəni araşdırmaqla tarixi təkamülün və “dinamik” dəyişikliklərin qanunlarını ortalığa qoymalıdır. Ümumiyyətlə, tarixliyin əsas məqsədi rasionalizm fəlsəfəsi və iqtisad elminin birmənalı inkarına nail olmaqdan ibarətdir. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
39
Tarixiliyin əksər istiqamətləri, o cümlədən alman və Britaniya tarixi məktəbləri, amerikan institusionalizmi və s. iqtisad elmini – yumşaq şəkildə ifadə etsək – qəbul etmirlər. Qarşılıqlı münasibətlərdə “qırılma” nöqtələrini (tarixçilərin mövqeyindən) aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq mümkündür: 1. qtisad elminin teoremləri – aprior mühakimənin məhsulu olduğuna görə məzmunsuzdur. Yalnız tarixi təcrübə real məzmunlu iqtisad elmini formalaşdıra bilər. Bununla belə, tarixilik konsepsiyası “unudur” ki, tarixi təcrübə həmişə çoxlu sayda elementlərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində formalaşan mürəkkəb hadisələrin təcrübəsidir. Belə təcrübədən konkret “fakt” əldə etmək son dərəcə problematik bir məsələdir. qtisadi müstəvidə faktlar – istisnasız olaraq – nəzəri “yüklü”dürlər. Bu mənada tarixi faktların interpretasiyası konkret teorem çərçivəsində mümkündür. Tarixi faktlar özləri-özlərini şəhr etmək iqtidarında deyildir. Başqa sözlə, iqtisad elmi və tarixilik arasındakı ziddiyyət faktlara münasibətdə deyil, onların interpretasiyasındadır. 2. qtisadçıların iqtisadi qanun adlandırdıqları məfhum əslində prinsiplərdən başqa bir şey deyildir və epoxal keçidlərdə mütləq şəkildə dəyişilməyə məruz qalırlar. Başqa sözlə, bu prinsiplər yalnız kapitalizm üçün doğrudur, sosializmə keçidlə öz mahiyyətlərini dəyişirlər: xərclər və mənfəət kateqoriyaları kimi. Mənfəət xatirinə istehsal istehlak xatirinə istehsalla əvəz olunan kimi bu kateqoriyalar əhəmiyyətsizləşəcəklər. Bu tezisin də rasional elmi yozumu yoxdur. Belə ki, xərclər – hər hansı bir hadisənin özünəxas xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq, insan fəaliyyətinin istənilən növündə vaz keçilməz element kimi çıxış edir. Xərc - əslində əldə edilməsi istənilən şeyin dəyəridir. Yaxud həmin şeyin qiymətidir. Xərcsiz əldə olunan şey iqtisadi nemət hesab olunmur və bu anlamda da iqtisad elminin maraq dairəsindən kənardadır. Analoji olaraq mənfəətlə də bağlı yanaşmanın yalnışlığı üzə çıxarıla bilər. Mənfəət – şeyin yüksək dəyərliliyi ilə onun yaranması dəyərliliyi arasındaki fərqdir. Əks-situasiyada mənfəət itkilərlə əvəzlənir. Aydındır ki, istənilən iqtisadi fəaliyyət növü itkilərə istiqamətlənə bilməz – bu, sadəcə olaraq nonsensdir. Buna görə də, kapitalizmin hansı quruluşla əvəzlənəcəyindən (əvəzlənəcəkmi?), yüksək mənəvi-etik normaların, ədalət Dünya iqtisadiyyatının tarixi
40
prinsipinin hansı miqyasda qərarlaşacağından asılı olmayaraq, xərclər və mənfəət kateqoriyaları mövcud olacaqdır. 3. qtisad elminin əsas səhvi insanı yalnız maddi rifaha can atan eqoist kimi səciyyələndirməsidir. 4. Tarixiliyin fundamental tezisi ondan ibarətdir ki, təbiətşünaslıq elmləri, riyaziyyat və məntiq istisna olmaqla, tarixdən qeyri heç bir bilik mənbəyi yoxdur. Belə ki, insan fəaliyyəti sferasında qarşılıqlı əlaqələrin requlyarlığı və hadisələrin ardıcıllığı yoxdur. Deməli, iqtisad elminin mövcudluğu, eləcə də iqtisadi qanunların aşkarlanması mənasızdır. Yeganə gerçək metod – tarixi metoddur. 5. Həqiqi olan iqtisad elmi deyil, iqtisadi tarixdir. Bununla yanaşı, iqtisadi nəzəriyyə olmadan iqtisadi tarixin necə, hansı yolla interpretasiyasını vermək olar? Sualına susmaqla cavab verirlər. 6. Tarixi təcrübədən aposteriori olaraq qanunları formalaşdırmaq mümkündür ki, bunun da əsasında yeni elmlər – sosial fizika, yaxud institusional iqtisadiyyat yaranar. 7. Tarixçilər (periodalistlər) tarixi hadisələrin gedişini iqtisadi qanunların xarakteristikasından çıxış etməklə müxtəlif dövrlərə ayırırlar. Onların fikrincə, məhz bu qanunlar hər bir dövrün iqtisadi məzmununu formalaşdırır. Beləliklə, qapalı dairə alınır. qtisadi tarixin dövrlənməsi üçün hər bir dövrdə fəaliyyətdə olan iqtisadi qanunları araşdırmaq lazım gəlir. Eyni zamanda, həmin qanunların aşkarlanması isə yalnız digər dövrlərdə baş verən hadisələri nəzərə almadan məhz həmin dövrün araşdırılması nəticəsində mümkündür. Tarixçilərin məntiqi ilə davam etsək, onda tarixin gedişi aşağıdakı məzmun kəsb edəcəkdir: iqtisadi təkamülün mərhələləri (müxtəlif tarixi dövrlər) bir-birini ardıcıl olaraq əvəz edir və hər bir mərhələdə özünəxas olan iqtisadi qanunlar sabit, dəyişməz qalır. Bir mərhələdən digərinə keçid haqqında isə heç nə deyilmir. Əgər nəzərə alsaq ki, dövrlənmə - “göz qırpımında” baş vermir, yəni müəyyən zaman intervalını əhatə edir, onda kifayət qədər maraqlı suallarla qarşılaşacağıq: Bu keçid dövründə nə baş verir, yaxud hansı iqtisadi qanun fəaliyyət göstərir?
Keçid dövrü Ontoloji Dünya iqtisadiyyatının tarixi
41
Şə
Keçid dövrünün özünəxas olan qanunları varmı? Həmçinin, fərz etsək ki, iqtisadiyyatın qərarlaşması qanunları tarixi faktlardır və buna görə də tarixi hadisələrin dəyişməsinə uyğun olaraq, dəyişirlər, onda belə alınır ki, heç bir dəyişikliyə məruz qalmayan dövrlərin mövcudluğu haqqındakı təsbitlə ziddiyyət yaranacaqdır. 8. Sosial və iqtisadi təkamülün tarixi təmayülləri (ələlxüsus, yaxın keçmişdə) gələcəkdə də olacaqdır. Buna görə də, keçmişin öyrənilməsi gələcəkdə baş verəcək hadisələrin xarakterini indidən anlama imkanı verir. Qeyd edilən ehkamçı yanaşmaya bir neçə istiqamətdən baxmaq olar: − “.... Cari epoxa” konsepsiyasının yanlış dərki; Yaxın keçmişdə olanların mexaniki şəkildə cari duruma aid edilməsi yanlışlıqdır. Müəyyən zaman çərçivəsində hansısa dövrü “indi” kimi qəbul ediriksə, deməli, hansısa problemə münasibətdə bu dövr ərzində şərtlərin sabit qaldığını nəzərdə tuturuq. Buna görə Dünya iqtisadiyyatının tarixi
42
də fəaliyyətin müxtəlif istiqamətlərində “indi”nin konsepsiyası müxtəlif cür təzahür edir 39 . Eyni zamanda, bu sabitliyin nə qədər sürəcəyi və gələcəyin hansı zaman intervalını əhatə etməyin lazım gəldiyi heç vaxt dəqiq müəyyən edilə bilməz. Bu aspektdə irəli sürülən fikirlərdə, deyimlərdə bir ehtimal elementi olmalıdır: Dünən vəziyyət belə idi, gözləyirik ki, hələ bir müddət həmin vəziyyətdə dəyişiklik baş verməyəcəkdir. − Konkret iqtisadi siyasətin gələcəkdə nələrə gətirib çıxaracağını indidən qiymətləndirmək mümkün deyildir. Belə ki, söhbət istənilən halda keçmişdən gedir, yəni biz keçmişin tarixini araşdırırıq, “gələcəyin” yox! Bu baxımdan yalnız bir ehtimal irəli sürmək mümkündür ki, bugünkü şərtlər kompleksinin dəyişməyəcəyi, sabit qalacağı halda gələcəkdə olacağı gözlənilənlər bugünkü situasiyadan o qədər
də fərqlənməyəcəkdir. Lakin əsas problem də məhz ondadır ki, bu şərtlərin dəyişməyəcəyini əvvəlcədən müəyyənləşdirmək mümkünsüzdür. Tarixilik (istorizm) – dəyişikliyin nə vaxt baş verəcəyini bilmir. O, yalnız keçmişdəki təmayüllərdən danışır. Bunun avtomatik olaraq gələcəyə aid edilməsi yalnışlıqdır. Fələsəfi fikir təmayülünün metafizik təsəvvürlərini bir tərəfə qoyaraq L.Mizes yazır ki, “... Biz başa düşməliyik ki, təmayüllər dəyişə bilərlər... keçmişdə dəyişənlər gələcəkdə də dəyişmə iqtidarındadırlar” 40 .
kəsin anlaya biləcəyi mövqedən çıxış edir. Bu problemə insan fəaliyyəti nöqteyi-nəzərindən yanaşılır. Tezisin mahiyyəti son dərəcə anlaşıqlıdır: Həyat şəraitinin yaxşılaşmasına yönələn hərəkət-tərəqqidir. Əlbəttə, unutmaq olmaz ki, proses – obyektiv olaraq dərkedilən, tərəqqi isə - subyekt qiymətləndirilən konseptlərdir.... Lakin iqtisadi nöqteyi-nəzərdən məsələnin başqa cür qoyuluşu da ola bilməz. Tarixi hadisələrin qiymətləndirilməsində “tarixi hissin” qabarıq şəkildə ifadə edilməsinə (elmi tədqiqatda) canatma, sırf iqtisadi anlamda yanılmadan başqa bir şey deyildir. Başqa sözlə, tarixi hadisənin düzgün qiymətləndirilməsi yalnız və yalnız həmin hadisənin baş verdiyi tarixi situasiyadan çıxış etməklə ortalığa qoyula bilməz. Məsələn, Qədim Roma imperiyasında iqtisadi situasiyanı yaxşılaşdırmaq mümkün idimi? Yaxud
39 Мизес Л. Человеческая деятельность. M., 1992.- С. 97 40 Mises l. Planning form Freedom. South Holland, III., 1952., p.163-169. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
43
orta əsrlərdə Asiyada baş verən kütləvi yoxsulluq nədən qaynaqlanmışdır? - sualına həmin dövrün tarixi məzmununa istinadla cavab vermək kifayət qədər müşkül məsələdir. Amma iqtisad elminin gerçəkliyi şübhə doğurmayan müddəalarına əsasən hər iki hadisəni dəyərləndirmək mümkündür. Belə ki, əgər Roma imperatoru yüksək qiymət siyasətini yerinə yetirməsə, o cümlədən pulların xarab edilməsi ilə məşğul olmasaydı situasiya tamamilə başqa məzmun daşıyacaqdı. Yaxud Asiya hökmdarları hüquqi və konstitusion sistem tətbiq etməklə kapital yığımı prosesinə şərait yaratsaydılar, kütləvi yoxsulluğu önləmək mümkün ola bilərdi. Bununla yanaşı, tarixi hadisələrin iqtisadi məzmununun dəyərləndirilməsi, bir sistemli anlayış olmaq etibarilə kifayət qədər problematikdir. Məsələn, 1929-33-cü illər böhranının nəticələrinin aradan qaldırılması Keynsin nəzəriyyəsindən istifadə edilməklə baş tutduğunun gerçək həqiqət olduğunu birmənalı şəkildə söyləmək mümkün deyildir. Bu halda iqtisadi həqiqət öz “həqiqiliyini” təkrar verifikasiyada (falsifikasionizmə münasibətdə də analoji məzmun daşıyır) sübuta yetirməlidir. Lakin təkrar verifikasiyanın aparılması mümkünsüzdür. Belə ki, bunun üçün gərək həmin dövr bütün təfərrüatları ilə bərpa edilsin ki, bu da tamamilə qeyri-realdır. Tarix və iqtisad elminin sintezinin “çat” verdiyi əsas məqamlardan biri tarixi təcrübəyə münasibət məsələsidir. Aydındır ki, tarixi təcrübəyə istinadla müxtəlif fəaliyyət üsullarının və eləcə də, ictimai institutların ortalığa qoyduğu nəticədən nəinki planetar miqyasda, hətta ayrıca götürülmüş bir region çərçivəsində qəbul edilə biləcək ümumi qaydalar, ümumi yanaşma tərzi formalaşdırmaq mümkün deyildir. Amma bu qənaət heç də o anlama gəlmir ki, tarix heç nəyi öyrətmir. Məsələnin qoyuluşu, sadəcə olaraq tarixi prosesin məzmun identikliyini yaradanlara münasibətdə qəlizləşir. Məsələn, tarix yox, iqtisad elmi xüsusi mülkiyyətin hansı rol oynadığını (sivilizasiyanın inkişafı prosesində) rasional şəkildə şərh etmək iqtidarındadır. Əlbəttə, əgər qeyd olunan məsələ “xalis” tarixi müstəviyə keçirilirsə (tarixilik konsepsiyası bu mövqedədir) onda, təbiidir ki, tarixdən heç bir örnək əldə edilə bilməz. Dünya iqtisadiyyatının tarixi rakursunda tarixi prosesin real məzmunu onun iqtisadi determinantları əsasında formalaşır. Yəni tarixin mənası (qeyd edilən aspektdən) iqtisadi mahiyyətdə olanların formalaşdırdığı məna kimi çıxış edir. Bu baxımdan tarixin mənasının anlaşılması bir proses olmaq etibarilə sonsuzluğa qədər uzana bilər. Belə ki, hər bir konkret tarixi situasiyada ötüb-keçənlərin qiymətləndirilməsi həmin situasiyanı “yaradan”ların subyektiv baxışlarına şamil edilir.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
44
Başqa ifadə ilə, anlamanın hermenevtik dairəsi formalaşır. Məna axtarışı prosesi dairəvi hərəkətdə olmaqla hər bir yeni tarixi dönəmdə fərqli mahiyyət kəsb edir. Məna dəyişkənliyi gələn tarixi dönəmlərin özünün məna tutumundan və bu mənanın xarakterindən asılı olaraq baş verir. Məsələn, 1917-ci il oktyabr çevrilişi nəinki ayrı-ayrı tarixi-iqtisadi hadisə və proseslərə, hətta bütövlükdə çevrilişə qədər mövcud olan iqtisadi sistemə “yararsız” damğası vurdu. Az sonra, 1991-ci ildə isə oktyabr çevrilişinin yaratdıqları inkar olundu... Yaxud öz dövründə F.Listin əsərləri yumşaq şəkildə desək, qəbul olunmurdu. 2008-ci ilin qlobal iqtisadi böhranı həmin əsərləri (o cümlədən, marksizmi) yenidən gündəmə gətirdi. Göründüyü kimi, sırf tarixi anlamda məna sabitliyi yoxdur və ola da bilməz! Tarix və iqtisad elminin sintezinin “çat” verən digər məqamlarından biri “tarixin təkrarlanması” tezisinə olan yanaşmadan qaynaqlanır. Adətən, “tarix təkrar olunmur” deyilir. Aydındır ki, fiziki və xronoloji aspektdən tarix təkrarlanmır. Amma bunun sosial, yaxud iqtisadi zamana aidiyyəti yoxdur. qtisadi zaman təkrarlana bilmək xusisiyyətinə malikdir. Eyni zamanda, göstərilən rakursdan bəzi tədqiqatçılar tarixin, ümumiyyətlə, olmadığını qeyd edirlər. Tarix – hadisələrin ardıcıl gedişidir, əbədi təkrarlanmadır (F.Nitşe). Yəni, tarix – hadisələrin burulğanında “itir”. Tarix – insan fəaliyyətinin səlnaməsidir. Bu mənada tarixi proses ideyadan qaynaqlanmaqla öz yolunu davam etdirir. Məhz ideya müəyyən edir ki, mövcud situasiyanı daha da yaxşılaşdırmaq üçün nələri dəyişmək, yaxud əlavə etmək lazımdır. Tarixi hadisələrin öyrənilməsi məhz ideyadan başlamalıdır. Aydındır ki, sırf bu nöqteyi-nəzərdən tarix təkrarlana bilməz. Belə ki, hər bir tarixi hadisə - ideyanın (digər hadisələrdəki ideyadan fərqli) əsas məqsədinə doğru yönələn prosesin yaratdığı şeydir. Yəni hər bir ideya bir növ innovasiya xarakteri daşıyır. qtisadi sistem və onu formalaşdıran iqtisadi siyasət də ilkin olaraq ideyadan qaynaqlanır. Lakin sonrakı prosesdə həmin “ideya” maddiləşir, münasibətlər kompleksində “əriyir” və “yoxa çıxır”. Tarixi hadisəni qiymətləndirən iqtisadçı artıq ideyanı deyil, həmin dövrdə formalaşmış iqtisadi sistemin məzmununu əsas götürür və .... yekun olaraq, həqiqətin aşkarlanması prosesində “obyektiv” yanılmalara yol verir. Eyni ilə, tarixi hadisələrin (müxtəlif sivilizasiyalarda baş verən) müqayisəsinin də mütləq anlamda qəbulu yalnışlıq hesab olunmalıdır. Hər şeydən öncə tarixi hadisənin səbəbiyyət müstəvisində “yaradıcı” mexanizmləri
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
45
aşkarlanmalı, sonraki mərhələdə empirik səviyyə qiymətləndirilməli, mahiyyət üzrə konseptual ümumiləşdirmə aparılmalı, yalnız bundan sonra digər analoji hadisələrlə müqayisəsi həyata keçirilməlidir. Müqayisənin mahiyyət açıqlanmasından önə keçirilməsi dolaşıqlıq yaratmaqdan qeyri heç bir nəticə verə bilməz.
Sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki, hər bir elmin “elmlik” statusu ilə onun metodologiyası arasında çox ciddi səbəbiyyət bağlılığı mövcuddur. “Çox ciddi” ifadəsi qaçılmazlıq mənasındadır. Metodologiya – (yunan mənşəli metod və loqos – “elm”) elmi idrakın quruluşu, metodları və üsulları haqqında fəlsəfi təlimdir. Əksər hallarda, metodologiyanı metodun ümumi nəzəriyyəsi də adlandırırlar. Tarixi – iqtisadiyyatın (o cümlədən, dünya iqtisadiyyatının tarixi) elmi araşdırmalarında istifadə olunan və bu gün də qüvvədə olan metodologiyanın ümumi əsasları müxtəlifliyi ilə səciyyələnir. Yəni qeyd edilən elmi istiqamətin vahid metodoloji konsepsiyası yoxdur.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
46
Şə
Göründüyü kimi, vahidlik yoxdur. Bir sıra metodların tətbiqi (məsələn, eksperiment) ümumiyyətlə mümkünsüzdür və s. Eyni zamanda dünya iqtisadiyyatının tarixi fənninin inteqrativ xarakter daşıması metodoloji aspektdə mövcud olan problemləri daha da mürəkkəbləşdirir. Bu mənada problemi aktuallaşdıran əsas səbəblər iki mənbədən qaynaqlanır: 1. Tarix və iqtisad elminin həm fəlsəfəsi, həm də metodologiyasının adekvat şəkildə inkişaf etməməsi, həqiqətin aşkarlanması kriteriyələrinin hamı tərəfindən qəbul edilə biləcək səviyyədə işlənib hazırlanmaması, hər iki elmin konseptual olaraq leviterizm mərəzindən hələ də xilas ola bilməməsi; 2. Hər iki elmə xas olan mücərrəd əqlinəticələr və müqəddəm şərtlərin inteqrativ bağlılıqda doğurduğu ziddiyyətli məqamlar, müxtəlif məzmunlu dilemma və dixotomiyaların meydana çıxması. Tarixin metodologiyası (o cümlədən, fəlsəfəsi) materializm → idealizm, dualizm → monizm dilemmaları arasında savaş meydanını xatırladır. Qeyd edilən müstəvidə diskussiyalar bu gün də davam etməkdədir.
Ümumidrak metodları
- Dialektika - Abstraksiya Əsas prinsiplər
- Nəzəriyyə və təc- rübənin vəhdəti - Müəyyənlik - Konkretlilik - Səbəbiyyət - nkişaf - Obyektivlik - Dərkedilməklik Empirik-nəzəri metodlar
- Müşahidə - Eksperiment - Ölçmə - Təsvir Məntiqi-nəzəri metodlar 1) Analiz və sintez 2) nduksiya 3) Deduksiya 4) Analogiya 5) Sair
Metodoloji yanaşmalar
-Formasiyalı sistem yanaş- ması - Texnoloji yanaşma - Sivilizasiya yanaşması
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
47
Q.Rikkert haqlı olaraq göstərirdi ki, tarixlə təbiətşünaslıq elmlərinin metodları arasında fərq qoymaq lazımdır. Belə ki, təbiətşünaslıq metodları qanunauyğunluqları müəyyənləşdirməyə yönəlirsə, tarixdə - fərdi və təkrarolunmazın dərkedilməsi əsas vəzifə kimi ortaya qoyulur. C.Klark “obyektiv tarixi həqiqətin itirildiyindən” 41 danışırdı. Bu o deməkdir ki, tarix – sonsuz sayda mənalardan ibarətdir və onların hər biri ayrı-ayrılqda mötəbər hesab olunmalıdır. A.Berqsonun intuitivizm fəlsəfəsinə istinad edənlər gerçəkliyin rasional inikasını tədqiqatçının intiutiv hissinə qarşı qoymağa çalışırdılar. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində rus tədqiqatçıları (N. . Kareev, R.Y.Vipper və s.) materializm, idealizm və ümumiyyətlə hər cür ziddiyyətlərdən “yüksəkdə” durmağa cəhd etmişdilər. Məsələn, Kareev 42
tarix fəlsəfəsini tarixi biliklərin üçüncü – yüksək pilləsi hesab edirdi (“tədqiqat” → “quruluş” → “təfəkkür”). Həm də hesab edirdi ki, materialist və idealistlər, eləcə də dualizm → monizm arasındakı diskussiyaların heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Belə ki, buradan çıxış yolu tapmaq mümkünsüzdür. O, eyni zamanda O.Kontun, Q.Spenserin və K.Marksın nəzəriyyələrini qəbul etmir, eklektik sintezin yeganə düzgün yanaşma olduğunu göstərirdi. R.Vipper də hesab edirdi ki, ayrı-ayrılıqda həm materialist, həm də idealist yanaşmalar “... natamamdır, kifayətedici deyil, birtərəflidir”. 43
L.Krasavin, 44 qərb tədqiqatçıları kimi, hesab edirdi ki, tarixin predmeti – “təkcədir”, “fərdi-təkrarolunmazdır” və “sosial-psixolojidir” (insanların fəaliyyətində). Qarşılıqlı uyğunsuzluq (yanaşma tərzlərində) tarixin elmi statusunu da müəyyən mənada şübhə altına salmışdır. Fransız tarixçisi Ş.Senobos yazırdı ki: “... tarix elm deyil: O, yalnız xüsusi dərketmə prosesidir.” 45
F.Nitşe və O.Şpenqler tarixi “poeziya”, “incəsənət əsəri” hesab edirdilər. 46 O.Şpenqler birmənalı olaraq göstərirdi ki, tarixi tarixçilər yaradır və bunu Qərb metodologiyasının əsas tezisi kimi səciyyələndirirdi. Fransız tarixçisi P.Veyn 47 hesab edirdi ki, tarixi – elm 41 Карр Э. История и факты // Современные тенденции в буржуазной философии и методологии истории. Ч.1 и 2., М; 1969.- С.32 42 Кареев Н. Теория исторического знания. СПБ, 1913.- С.10. 43 Виппер Р. Кризис исторической науки. Казань, 1921.- С.13. 44 Красавин Л.П. Введение в истории. Пг. 1920.- С.8. 45 Сеньобос Ш. Исторический метод в применении к социальным наукам. М., 1902., 46
47 Veyne P. Comment on ecrit histoire. Paris., 1971., p.9-10. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
48
elan etmək, “olmaq” və “bilmək” fellərini dolaşıq salmaq kimi bir şeydir. Tarix – izahat vermir və onun metodu yoxdur. Eləcə də, postpozitivizmin banisi K.Popper özünün “Нищета историцизма” əsərində tarixin elmi statusunu inkar edir, ingilis filosofu və tarixşünası R.Kollinqvud tarixi prosesin tədqiqatında dialektikanın tətbiqini mümkünsüz hesab etmişdir və s.
Ümumiyyətlə, materializm → idealizm dilemmasi çərçivəsində gedən
diskusiyalar bütövlükdə tarix fəlsəfəsinin eləcə də
metodologiyanın inkişafında müsbət işarəli rol oynamışdır. Sırf metodoloji nöqteyi-nəzərdən şübhə yoxdur ki, tarixi prosesdən səbəbiyyətin “qovalanması” labüd olaraq təsadüfiliyin mütləqləşməsinə gətirib çıxarır ki, bu da nəticədə sistemləşdirmə və ümumiləşdirmə aparmağı əhəmiyyətli dərəcədə çətinləşdirir. Tarixə - hadisələrin tənzimlənməyən axını kimi yanaşmaq onu adi xronikaya çevirir. Hal- hazırda, qərb tədqiqatçılarının əhəmiyyətli dərəcədə böyük hissəsi tarixin elmi statusunu qəbul edirlər. A.Berr 48
biridir”, buna görə də onu bellestristikaya aid etmək yalnışlıqdır. Eyni zamanda, hesab edilir ki, səbəbiyyət anlayışı tarixi şərhin əsas kateqoriyası deyildir. Tarixi tədqiqatlarda (o cümlədən, iqtisadi aspektdə) metodoloji aydınlıq problemi XX əsrin sonlarına yaxın sürətlə aktuallaşmağa başlamış, axtarış prosesi ziddiyyətli təmayüllərin tam “əsarətinə” düşmüşdür. Tarixin əlahiddələşməsinə, tarixi biliklərin spesifikliyinin qabardılmasına, “antissientik” istiqamətin güclənməsinə, postmodernizmin ön plana çıxarılmasına və s. yönümlərdə edilən cəhdlər problemə yanaşmada arzuedilən nəticənin əldə olunmasına imkan yaratmamışdır. Elmin subyektivist konsepsiyasının dirçəldilməsi, pozitivizmdən hermenevtikaya, kəmiyyət ölçülərindən keyfiyyət aspektlərinə keçid və s. problemdən çıxış yolları istiqamətində aparılan axtarış prosesinin müəyyən bir hissəsini təşkil edir. 49
struktur və antropoloji yanaşmaların, makro və mikro tarixin, tarixi
48 Gardiner P. The Nature of Historical Explanation. London., 1952, p.33. 49 Репина Л.П. «Новая историческая школа» и социальная история. М; 1998.- С.27 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
49
prosesə sistemli və dinamik proses kimi yanaşmanın aradan qaldırılması tələb olunur.” 50
cəmiyyəti öyrənən digər elmlər, konsepsiyalar və hipotezlər üçün açıq olmalı, metodlar və ümumiyyətlə, problemlərin qoyuluş tərzi əhəmiyyətli dərəcədə yeniləşməlidir 51 . Iqtisad elminin metdologiyasi ilə bağlı da analoji situasiya müşahidə edilməkdədir. Dünya iqtisadiyyatında gedən qloballaşma prosesi iqtisadi mahiyyət daşiyan hadisələrin daxili təbiətində binar məntiqə sığmayan yeni keyfiyyət çalarları əmələ gətirmişdir. qtisadi inkişafın paradiqmasının yeni tələblərə uyğun şəkildə formalaşdırıla bilməməsi iqtisad elminin mövqelərini əməlli-başlı sarsıtmış, hətta bəzi məqamlarda onun elmi statusu belə şübhə altına düşmüşdür. Böhranın təzahür formaları onun mahiyyətindən daha kəskin xarakter almışdır. XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində yaranmış situasiyanı bir sıra amillərlə izah etmək olar: 1. Sırf praktiki səciyyə daşıyan problemlərin həllində iqtisadçıların gücsüzlüyünü; 2. qtisadi nəzəriyyənin real dünyadan təcridi; 52
3. Pozitivizmdən gözlənilənlərin alına bilməməsi; 4. Tarixi və əxlaqi-etik dəyişənlərin nəzərə alınmasına nail ola bilməmək; 5. Ekoloji problemlər və gələcək nəsillərlə bağlı narahatçılığın kəskinləşməsi. Bütün bunlar yekun olaraq, iqtisadi nəzəriyyənin metodoloji prinsiplərinə inamsız münasibətin ortaya çıxmasına, ümumiyyətlə, çıxılmazlıq sindromunun yaranmasına səbəb olmuşdur. qtisad elminin xeyli müddətdir ki, davam edən böhranı müxtəlif səpgili baxışların ortalığa çıxarmasına ( daha doğrusu - güclənməsinə) səbəb olmuşdur. D.Xausman iqtisadiyyatı əlahiddə elm kimi qəbul edir.
53 F. Mirovskinin fikrincə isə iqtisad elmi – dəqiq elm deyil və “....
50 Yenə orada; c.43. 51 Эмар М. Образование и научная работа в профессии историка: Современные подходы // Исторические записки. Вып. 1. (119). М., 1995.- С.15. 52 Ананьин О.И. Одинцова М.И. Методология экономической науки: современные тенденции и проблемы// Истоки. Вып. Ч.М. 2000 53 Hansman D.M. The inexact and separate science of economics. Cambridge University Press., 1992. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
50
işıqdan çox istilik buraxır.” 54 Bir sıra tədqiqatçılar isə, ümumiyyətlə çox dərinə gedir və iqtisadiyyatı (neoklassik) elm hesab etmirlər. 55 Sözsüz ki, qeyd edilən yanaşmaların meydana çıxmasında neoklassizmin (meynstrim) və yeni klassik iqtisad nəzəriyyəsinin “rolu” danılmazdır. Əslində, hər şey Valrasdan başlayır. XIX əsrin sonunda L.Valras siyasi iqtisadi sosial riyaziyyata “dəyişdi”. O, təbiətşünaslığın metodlarından yararlanmaqla ümid edirdi ki, alınacaq normativ elmi nəticələr iqtisadçıların “obyektivliyini” tam şəkildə təmin edəcəkdir. Problemin kökündə siyasi təsirin neytrallaşdırılması dayanırdı ( ctimai seçimin iqtisadiyyatından). Bunun üçün isə yalnız bir tezisi: istənilən halda yeganə optimal həllini tapmağın mümkünlüyünü – sübut etmək tələb olunurdu. J.Sapir 56 bu anlamda qeyd edir ki, müasir meynstrimin (neoklassizm) antidemokratik “davranış”ları məhz Valrasdan qaynaqlanır. Faydalılıq funksiyasının inteqrasiya imkanlarının (Q.Loran) təhlilinin nəticələri neoklassik iqtisadiyyatın Valras-Pareto “sübut”unun əsassız olduğunu üzə çıxardı. Sonuncular sübut edirdilər ki, tarazlıq – “təbii” yolla gəlinən situasiyadır. Bu gün bütün çılpaqlığı ilə aydındır ki, ümumiqtisadi tarazlıq nəzəriyyəsinin həm keçmiş, indi, həm də gələcək zamanda təsvir etdiyi şey real iqtisadiyyatdan mahiyyətcə, kənardadır. Məsələn, bu nəzəriyyə tələb əyrisinin qabarıq olduğunu deyir. Əslində isə, bu istisnadan başqa bir şey deyildir. Ziddiyyətli, yaxud ziddiyyətlər məqamı da elə buradan başlayır. Belə ki, qeyd edilən müqəddəm şərtsiz hər hansı bir tarazlığın dayanıqlılığını nümayiş etdirmək yaxud yalnız bir tarazlıq mövcud deyiminin həqiqiliyini sübut etmək mümkünsüzdür. Digər tərəfdən, iqtisadi seçim – sözün geniş mənasında siyasi kontekst daşıyır. .Stiqlisin 57 gerçəkliyə adekvat yanaşması çərçivəsində ümumi tarazlıq nəzəriyyəsinin bir çox müddəaları ümumiyyətlə mənasızlaşır. Məsələn, “işsizliyin təbii səviyyəsi” – mövcudluğu haqqında deyilənlər çılpaq yanılmadır. Yaxud azad ticarət və maliyyə liberallaşdırılması, eləcə də dövriyyədə olan pul kütləsinin azaldılması, yaxud infliyasiyanın
54 Mirovski P. More heat than light. Cambridge University Press., 1989. 55 Elchner A.W hy economics is not yet a science// New York., M.E. Sharpe, Armank, 1983, p.205-241. 56 Sapir J. les economists contre la democrate. Paris, 2002 57 Stiqlitz J.E. nformation and the change in the paradigm in economics// American Economic Review. Vol.92, 2002, N3. p.460-501
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
51
minimal səviyyədə saxlanılması ümumiyyətlə, məhvedici təsir göstərə bilər.
Müasir situasiyanın incələnməsi heç bir şübhə yeri qoymur ki, metodoloji kasadlığı, rasionalizm deyilən şeyin leviteral yozumunu iqtisad elminə də aid edək. Bugünkü iqtisadi fikirdə “meynstrim” kimi qəbul edilən neoklassizm çərçivəsində araşdırdığımız problemlə bağlı hər hansı bir istinad nöqtəsi tapmaq mümkün deyildir. Neoklassik nəzəriyyə yalnız “indiki” zamanla məşğuldur. O, bazarın inkişafını deyil, konkret fəaliyyətini öyrənir. Yəni iqtisadi inkişaf strategiyasının təhlili və işlənməsində neoklassikanın arsenalından istifadə etmək mümkünsüzdür. Sözügedən nəzəriyyənin iqtisadi tarixə, yaxud inkişaf problemlərinə münasibətdə isə əsas diqqəti ya elmi-texniki tərəqqiyə, ya da son dövrlərdə insan kapitalına investisiya qoyuluşlarına yetirilir. Neoklassizm üçün zaman amilinin heç bir əhəmiyyət yoxdur. Zamanla ilişkisi olmayan nəzəriyyə yalnız “xəyali”, “dəyişim” nəzəriyyəsi ola bilər. Başqa deyimlə, neoklassizm bir “zamansız iqtisad” anlamını ortaya qoymaqdadır. Hətta, o dərəcədə ki səbəb-nəticə əlqaqələri arasında da zaman sürəcinin mövcudluğu nəzərə alınmır. Həm səbəb, həm də nəticə (bu nəzəriyyəyə görə) eyni vaxtda “peyda” olurlar. Bu cəhəti, əlbəttə, çox ciddi çatışmazlıq hesab etməklə yanaşı, qeyd olunmalıdır ki, zaman anlayışına yer verməyən nəzəriyyənin gerçək dünya ilə əlaqəsi qırılacaqdır. Göründüyü kimi, metodologiya nöqteyi-nəzərindən maraqlı məsələlərdən biri “zaman” konseptinə yanaşma tərzi ilə bağlıdır. Paradiqma dəyişkənliyi, bir nəzəriyyədən digərinə, Meyersonun dəqiq ifadəsilə “bir eyniyyətdən digər eyniyyətə” keçidlə real dünya “unudulur”, “yaddan çıxır”, bir sözlə, “itirilir”. Dəyişiklikləri qiymətləndirərkən keçmişdə olanla gələcəkdə gözləniləni eyniyyətə gətirməklə dünyanın tarixi gedişini, ümumdünya tarixi prosesi dayandırmış oluruq. Nəticədə nə baş verir? Zaman – bu eyniyyətlər paradında “əriyir”, “yoxa çıxır”. Əgər, zaman – öz axarında müxtəlif məna yüklü dəyişiklikləri ehtiva etmirsə, deməli, o yoxdur. Zaman ayrı- ayrı fraqmentləri baxımından fərqlənmir və deməli, mövcud deyildir. Eyni proses məkanla da baş verir. Problemə yanaşmanın qeyd edilən tərzli məzmun daşıması təbii olaraq, mənasızlıqla yekunlaşacaqdır. Real dünyanın səbəblərini eyniyyətdə axtarmaq o deməkdir ki, reallıq zaman dəyişkənliyindən asılı olmayaraq əbədi bir dövretmə ilə həmişə özü yaxud onun son mənbəyi (öz-özü) ilə eyniyyətdə olacaqdır. Yəni reallıq
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
52
dediyimiz şey fərqlənməyən tərkib ünsürlərindən formalaşmaqla keçmişdən gələcəyə doğru hərəkət edəcəkdir. Bu hal, əslində zamanın “dayanması” deməkdir. Məhz bu aspektdən tarixi prosesin unitar- mərhələli interpretasiyası özünün istənilən təzahür formasında zaman “tələsindən” çıxmaq iqtidarında deyildir.
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|