AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §1.4. Dünya tarixinin v ə b əşəriyy ətin vahidliyi problemi
|
§ 1.2. Tarixi tərəqqi və tarixi qanunlar
Elmi fikrin təkamülü prosesində tarixi inkişafın gerçəkləşməsini təmin edən xüsusi qanunların mövcudluğu haqqında ilkin biliklər yeni dövrdə formalaşmağa başlamışdır. Bu dövrə qədər elmi dövriyyədə hakim mövqelərə yiyələnmiş dini konsepsiyaya xas olan teleoloji interpretasiya nomoloji yanaşma ilə - yəni tarixi hadisələrin universal qanunlar əsasında şərhini nəzərdə tutan konsepsiya ilə əvəzlənir. Sovet tədqiqatçıları da ciddi şəkildə “tarixin qanunlarını” axtarmaqla məşğul olmuşlar. M.A. Barq yazırdı ki: “...Tarixi tədqiqatlarda aparılan sintezin zirvəsi ictimai – tarixi qanunauyğunluqları formalaşdırmaqdan ibarətdir və “.... Hansısa lokal - tarixi epoxanın öyrəniməsində ümumdünya - tarixi kateqoriyadan uzaqlaşmaq üzə çıxarılan ictimai əlaqələrin siyasi-iqtisadi mahiyyətini müəyyənləşdirməkdə tam acizlik doğurur” 16 . Başqa sözlə, tarixin əsas məqsədi tarixi prosesin qanunauyğunluqlarını aşkarlamaqdır. Bununla belə, tarixin elmi statusunu əsaslandıra biləcək tarixi qanunların aşkarlanması prosesi ifrat bəsitlik və primitivliklə müşayiət olunurdu.
16 Барг М.А. Понятие всемирно-исторического как познавательный принцип исто- рической науки. М; 1973. -С.6., 15-16. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
19
Bu prizmadan V.Vundt tərəfindən irəli sürülən inkişafın sosial qanunları səciyyəvi hal kimi nəzərdən keçirilə bilər. “... Sosial aspektdə eyni fəaliyyət göstərənlər qanununa uyğun olaraq hər bir konkret vəziyyət həmişə eyni vaxtda mövcud olan toplananlara şamil edilməklə birgə fəaliyyət göstərmək məqsədilə birləşirlər”. 17 Bunun tarixə, tarixi inkişafa aidiyyəti aydın deyil. Yaxud, Vundtun digər qanununa – “sosial təzadlar qanununa” münasibətdə də eyni hal müşahidə edilir. Tamamilə mümkündür ki, qeyd olunan dağınıq təsbitlərin əsasında hansısa psixoloji müşahidənin qənaətləri dayanır. Lakin bu təsbitlərin tarixi tətbiqi, yaxud tarixi interpretasiya üçün əhəmiyyətinin nədən ibarət olduğu anlaşılmır. Tarixi qanunların aşkarlanması prosesində yanılmalar və səhv yanaşmalar kifayət qədər çox olmuşdur. Məsələn, K.Breyziqin 18 “dünya
tarixinin qanunları” (cəmi – 20 qanun) bu qəbildən olanlar sırasındadır. K.Breyziqə görə, tarixi inkişaf ardıcıl olaraq ailədən nəsilə, sonra dövlətə, xalqa və s. yönümündə baş verir. Tarixi inkişaf qanunlarının aşkarlanmasını tarix elminin vəzifəsi hesab edənlərin və bu aspektə xüsusi diqqət yetirənlərin sırasında kifayət qədər məşhur tədqiqatçılar vardır (K.Marks, C.Mill, Q.Zimmel, M.Veber və s. və i.a.). Lakin XX əsrdən başlayaraq qeyd edilən istiqamətin prioritetliyini önə çəkənlərin sayı əhəmiyyətli dərəcədə azalmağa başladı. Görkəmli tədqiqatçıların böyük əksəriyyəti “tarixin qanunlarının” olmasını şübhə altına alır və onun mümkünsüzlüyünü göstərirdilər. (Q.Rikkert, N.Kareev, R.Vipper, E.Tarle və s.). Postpozitivizmin banisi K.Popper tarix elmləri və ümumiləşdirici (nəzəri) elmlər arasındaki fərqə istinadla tarixi qanunların mövcud olmadığını ortalığa qoymuşdur. O qeyd edirdi ki, nəzəri ümumiləşdirici elmlər universal hipotezlərin yoxlanılması, tətbiqi ümumiləşdirici elmlər – konkret hadisələrin öngörməsi ilə maraqlanır. Tarix elmləri konkret, spesifik hadisələr və onların interpretasiyası ilə məşğuldur. “... Bizim fikrimizcə, həqiqətən də heç bir tarixi qanun ola bilməz... Tarixin vəzifəsi ondan ibarətdir ki, ayrı-ayrı hadisələri təhlil etsin və onların səbəblərini göstərsin. Qanunlarla maraqlananlar isə nəzəri ümumiləşdirici elmlərə müraciət etməlidirlər.” 19
17 Вундт В. Социальные законы// Философия истории. Антология, М; 1995.- С.146 18 Брейзиг К. Законы мировой истории// Философия истории. Антология. М, 1995.- С. 153 19 Поппер К. Открытое общество и его враги. Т.II, М.1993.с.305 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
20
Bu qanunların yoxluğu həm də onunla əsaslandırıla bilər ki, əvvəla, tarixi tədqiqatın predmeti həmişə “yarımçıq” xarakter daşıyır, yəni “tükənən” deyil; ikincisi, tarixin hər hansı bir dövrünə yanaşmada vahid mövqe yoxdur. Beləliklə, tarix ümumi ilə deyil, təkcə ilə, spesifik olanla məşğuldur. Yalnız tarix ayrıca götürülmüş hadisələrin (hadisənin) səbəbiyyətlə izahını verir. Nəzəri elmlərdə bu qəbildən olan səbəbiyyət izahı digər bir məqsədə - universal qanunların yoxlanılmasına xidmət edir. Tarixi qanunların mövcudluğunu ehtiva edən konsepsiyanı K.Popper “tarixçilik”(историцизм) adlandırır. “...
Tarixçilik metafizikası... insanı məsuliyyət yükündən azad edir”. 20
hansısa hadisələr mütləq baş verəcək, onda həmin hadisələrlə mübarizə aparmaq mənasızlaşır. K.Popperin fikrincə, tarixçilik ssientizmin növ müxtəlifliyindən başqa bir şey deyildir. O mənada ki, tarixçilik də ssientizm kimi təbiətşünaslıq elmlərinin metodlarını ictimai elmlər sferasına “daşıyır”. Tarix – unikal hadisələrin növbələşməsini özündə ehtiva edir. Eyni hadisənin təkrar baş verməsi mümkünsüzdür və buna görə də tarixin qanunlarından danışmaq yersizdir. Qeyd edilən mövqe hələ XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində formalaşmışdır.(Q.Rikkert, V.Vindelband, V.Diltey və s.).
K.Yaspers yazırdı ki, “… Əgər biz tarixin ümumi qanunlarını aşkarlayırıqsa, onda tarixin özü bizim şüurumuzdan kənarda qalır. Zira, tarix özünün individual simasında təkrarolunmazdır”. 21
Bununla belə, məlum həqiqətdir ki, tarixi inkişafın universal qanunların yoxluğu heç də o anlama gəlmir ki, tarixdə səbəbiyyət bağlılığı yoxdur və müəyyən təmayülləri, yaxud inkişaf yolunu müəyyənləşdirmək mümkünsüzdür. Tarixdə səbəbiyyət prinsipi fəaliyyət göstərir. Heç nə səbəbsiz baş verə bilməz. Lakin səbəbiyyət prinsipinin mövcudluğu heç də tarixi qanunların mövcudluğunu ehtiva etmir. Bu anlamda tarixi hadisələr arasında səbəbiyyət bağlılığının aşkarlanması tarix elminin əsas vəzifələrindən biridir.
20 Поппер К. Открытое общество и его враги. Т.II, М.1993.- С.34 21 Ясперс К.Истоки истории и ее цель. Вып.2. M., 1994.- С.150 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
21
Digər tərəfdən, müəyyən zaman kəsiyində hər hansı bir cəmiyyətin in- kişaf təmayüllərinin aşkarlanması da tarix elminin mühüm vəzifələri sırasın- dadır. Elə buradaca, qeyd edək ki, bir çox hallarda təmayül = qanun eyniyyətinə rast gəlinir. Çılpaq yanılmadan başqa bir şey deyildir. Hər şeydən əvvəl, elmi qanun – universal təsbitdir, onun ümumi formasıdır. Təmayül isə universal yox, ekzistensialdır. Təmayül – müəyyən məkan və zaman çərçivəsində hansısa dəyişikliklərin istiqamətini ehtiva edir. Əgər, qanun həmişə və hər yerdə fəaliyyətdədirsə, təmayül konkret zaman kəsiyində mövcuddur və onun mövcudluğu hüdudsuz deyildir. Bu baxımdan ən tipik yanılmalardan biri ondan ibarətdir ki, “indi” mövcud olan təmayülü gələcəyə və keçmişə aid edirlər. Artıq elmə məlum olan tarixi proseslərin səbəbləri problemi – tarix fəlsəfəsində mərkəzi problemlərdən biri kimi çıxış edir. Daha konkret şəkildə ifadə etsək, söhbət determinizm və indeterminizm, yaxud qanunauyğunluq və təsadüfilik arasında seçimdən gedir. Məlumdur ki, intibah dövründə tarixi qanunauyğunluğun primatlığı tam şəkildə ortada idi. Sonrakı dövrlərdə determinist yanaşmanın məşhur tərəfdarları (A. de Tokvil, K.Marks, M.Veber və s.) təsadüfiliyi ümumiyyətlə tarixi təfəkkürün periferiyasına sıxışdırmağa çalışmış, onu elmi tarixin çərçivəsindən kənara çıxarmağa cəhd etmişlər. Son onilliklər ərizndə struktur tarix məktəbi də həmin istiqamətdə fəlaiyyət göstərmişdir. Bu məktəb belə bir qənaətdən çıxış edir ki, insan fəaliyyətinin “görünən” tarixinin əsasında latent tarixi proseslər (demoqrafik dəyişikliklər, iqtisadi strukturlar, dəyər yönlənməsi) dayanır və həqiqətən də, mühüm tarixi hadisələr təsadüfdən deyil, struktur transformasiyadan asılı olaraq baş vermişdir. Qanunauyğunluğun hökmran mövqeləri (elmi fikirdə) “zəbt” etməsinə baxmayaraq, təsadüfilik heç vaxt tarixin sərhədlərindən kənara çıxmamışdır. Təsadüf – tarixi əsaslandırmanın üsulu kimi qalmaqdadır. Təsadüfilik problematikası müasir ənənəviçilərin əsərlərində yer almaqdadır. Tarixi ənənəviçilər sistemli tədqiqatların, təkamül sxemlərinin, abstraksiya və ümumiləşdirmələrin əleyhinədirlər. Hər bir tarixi hadisənin unikallığını təsbit etməklə, onun, yəni tarixin interpretasiyasında təsadüfi olanın və gözlənilməzin əsas rol oynadığı qənaətindədirlər. Ənənəviçilərin fikrincə, determinizm – tarixin əsas fiquru olan insanın azadlığını inkar edir. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
22
Digər, daha müasir arqument bundan ibarətdir ki, determinizm – tarixin nəzəriyyələşdirilməsi anlamındadır və nəzəriyyə tarixi digər ictimai elmlərdən asılı vəziyyətə salır. Yekun olaraq, tarix – digər elmlərin (sosiologiya, sosial antropologiya, iqtisadiyyat və s.) nəzəri müddəalarinin aprobasiyası poliqonuna çevrilir. Yəni keçmiş haqqında biliyin müstəqil sferası kimi çıxış etmir. Ənənəviçilər – tarixi alternativlərin sonsuz axını kimi şərh edirlər. Təsadüfiliyin tarixi prosesin arqumenti kimi modernləşdirilməsi cəhdləri də olmamış deyildir. Bu anlamda modernistlərə aksidental və antifaktiki tarix məktəblərini aid etmək olar. Tədqiqatçıların bir qrupu (A.Teylor, A.Fletçer) öz vəzifələrini məlum tarixi hadisələrin səbəbləri haqqında sabit təsəvvürlərə yenidən baxmaqla, onların mütləq təsadüfi xarakter daşıdığını sübut etməkdə görürlər. Digər qrup (R.Foqel, S.Engerman və s.) tarixdə nəyin baş vermədiyini, yaxud həqiqətdə nəyin baş verdiyini istisna etməklə model formalaşdırmağa çalışırlar. Tarixin, bir elm kimi proqnostik funksiyası da şübhə altına alınmışdır. Tarixi öngörmə əslində cəmiyyətin elmi idarəedilməsi anlayışı ilə eyni məzmun kəsb edir. “... Müasir cəmiyyətin ümuminkişaf prosesini tam və rasional bilik səviyyəsində idarəetməyə çalışmaq – illiyuziyaya qapılmaq deməkdir”. 22
lüyünü istisna etməmişdir: “təsadüfləri” həm də, insanların xarakterinə aid edirdi.
23
Həqiqətən də, tarixi
öngörmənin dəqiqliyinə inanmaq mümkünsüzdür. Belə ki, əvvəla, insan səhv edə bilər; ikincisi, tarixin hərəkətverici qüvvəsi kimi təkcə iqtisadiyyat (əsasında texniki tərəqqi dayanan) deyil, həm də külli sayda amillər (siyasi, mədəni, ideoloji və s.) çıxış edirlər; üçüncüsü, insan – tarixi prosesdə yeganə imperativə tabe olan “kapillyar” deyildir. R.Aron yazırdı ki, tarixi bilik “... Keçmişdə qalmış cəmiyyətlərin, epoxa və mədəniyyətlərin interpretasiyasında hamı tərəfindən qəbul edilə biləcək yeganə versiyanı ortalığa qoymaqda acizdir”. 24
Beləliklə, universal xarakterli “tarix qanunları” olmayıb və yoxdur.
22 Joffrin L. La gauche retrouvce. Paris, 1994.p.103 23 Маркс К. Энгельс Ф. Соч. Т.33.- С.175 24 Aron R. Dimensions de la conscience historique. Paris, 1961, p.14 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
23
Tarix fəlsəfəsinin ortalığa qoyduğu ziddiyyətli məqamların və ifrat müxtəlifliyin mahiyyətini bir sıra amillərlə izah etmək olar. Belə ki, tarix, yaxud tarix prosesi: 1.
Müxtəlif sosial zamanlarda baş verir: Yəni zamanın “sosial” məz- munu müxtəlif dövrlərdə müxtəlif təzahür xüsusiyyətlərinə malikdir. Əgər, nəzərə alsaq ki, zamanın “yeganəliyi”, yaxud vahid zaman deyilən şey yoxdur və müxtəlif dövrlərdə zamanın iqtisadiləşmə, siyasətləşmə və sosiallaşma dərəcəsi, eləcə də mahiyyəti arasında əsaslı fərqlər mövcuddur, onda “müxtəlif sosial zamanda” gedən tarixi proses məna tutumu baxımından fərqli hissələrə parçalanacaqdır; 2. Müxtəlif mədəniyyətlər, sivil dəyər öz mahiyyətlərinə adekvat olaraq tarixi prosesi “müxtəlif cür” məna ilə yükləyirlər; 3. Coğrafi mühitin müxtəlifliyi birmənalı olaraq fərqlilik doğurur; 4. Sosial-iqtisadi, texniki inkişaf (ayrı-ayrı cəmiyyətlərdə) səviyyəsinin fərqliliyi tarixi prosesin mahiyyət eyniliyini parçalayan amil kimi çıxış edir; 5. Müxtəlif cəmiyyətlərdə (yaxud ölkələrdə) hakim dəyər sistemi, din, ideologiya və s.-nin fərqliliyi mövcuddur. Bununla belə, etiraf etmək lazımdır ki, tarixi tərəqqi bütövlükdə obyektiv xarakter daşıyır. Belə ki, insanın harada, nə vaxt və necə yaşamasından asılı olmayaraq, yaşamanın əsasını maddi tələbatların ödənilməsi təşkil edir. Yəni istənilən halda cəmiyyət (inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq) maddi istehsal sferasına xüsusi diqqət yetirməlidir. stehsalın təşkili və həyata keçirilməsi bir qayda olaraq, “irsi keçənlərə”, yaxud “mirasa” (əvvəlki nəsillərdən qalan) əsaslanır. Yəni bizim qəbul edib- etməməyimizdən asılı olmayaraq, obyektivdir. Beləliklə, tarixi prosesin obyektivliyi 3 əsas sütun üzərində bərqərardır: 1) nsaların həyat fəaliyyətinin, müəyyən maddi əsaslarının mövcudluğu; 2) Mənafelər; 3) Tələbat; Müasir elmi fikirdə tarix fəlsəfəsi qarşısına qoyulan və həlli istənilən əsas problemi aşağıdaki kimi ifadə etmək olar: 25
Çoxsaylı tarixi faktlar arasından əsas olanı (olanları) aşkara çıxarmaq və tarixi hadisələrin (sosial-iqtisadi sistemlərin) in- kişaf təmayülləri və qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdirmək;
25 Социальная философия. М; 1996.- С.51 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
24
2. Araşdırma prosesində obyektə müxtəlif istiqamətlərdən baxışı təmin etmək, nəzəri ehkamçılıqdan uzaqlaşmaq, idrakın müxtəlif modellərindən yararlanmaq. § 1.3. Tarixi inkişaf problemi Tarixin mənası və qanunları prizmasından tarixi inkişaf problemi xüsusi diqqət tələb edir. Tərəqqi ideyası – dönmədən irəliləmək, ibtidaidən aliyə yüksəlmək, inkişafın daha yüksək pillələrinə keçmək anlamında ilk dəfə olaraq intibah dövründə formalaşmışdır. Sonrakı dövrlərdə tərəqqi ideyası tarixi dinamikanın determinasiyasını ehtiva edən ən ümumi qanun kimi çıxış etməyə başladı. K.Dason qeyd eidrdi ki, tərəqqiyə (inkişafa) olan inam sözün müəyyən mənasında tarixin gedişi haqqında xristian təsəvvürün yeni interpretasiyasıdır. Yəni tərəqqiyə olan inam xalis rasional konstruksiya yox, ənənəvi xristian baxışlarının sekulyar versiyasıdır. K.Marks, eləcə də V.Hegel yüksələn inkişafı bütün tarixi prosesin əsası kimi səciyyələndirirdilər. Tərəqqinin ümumdünya tarixi mərhələləri K.Marksda ictimai-iqtisadi formasiyalar formasında bölünmüşdür. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı özünə uyğun gələn yeni istehsal münasibətləri doğurmaqla inkişafın yüksələn xətlə gedişini təmin edir. K.Marks kapitalizmin süqutunun labüdlüyü fikrini irəli sürmüş, lakin onu ümumiyyətlə, mədəniyyətin qürubu kimi səciyyələndirməmişdir. Sadəcə olaraq, o, labüd dünya inqilabında yeni, daha proqressiv (kapitalizmlə müqayisədə) epoxanı görürdü. Tarix fəlsəfəsində tərəqqi ideyasının iki formasını fərqləndirirlər: 1. Sərhədsiz, hüdudsuz, sonsuz yüksələn xətlə inkişafa olan inam; 2. Yekun etibarilə yüksək səviyyəli cəmiyyətin formalaşması yönümlü inkişafa olan inam. Tarixi tərəqqidə sonsuzluq V.Hegeldə, onun dialektik üçlüyündə (Tezis→ antitezis→ sintez ) öz əksini tapmışdır. Eyni zamanda, tərəqqidə hansısa yekunlaşma mərhələsinin yoxluğu yeni keynsçilərdə də müşahidə olunur. Bu yanaşmaya görə, gerçəklik → insanın mədəni fəaliyyətindən qaynaqlanan və heç vaxt bitməyən, yekunlaşmayan yaradıcılıq aktıdır. P.Tillixin fikrincə, tərəqqinin ikinci forması utopizmdir.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
25
“Utopizm – tərəqqinin forması olmaqla konkret məqsədə can atır: tarixin elə mərhələsinə yetişmək ki, burada həyatın qeyri-müəyyənliyinə qalib gəlmək mümkün olsun”. 26
XX əsrdə baş verən iki dünya müharibəsi, sosialist inqilabı və digər kataklizmlər tərəqqi ideyasının problematik xarakter daşıdığını üzə çıxardı. Tərəqqinin - ən ümumi tarixi qanun olmadığı dərk edilməyə başlandı.Tərəqqi – heç də sosial həyatın bütün aspektlərini əhatə etmir, hətta əhatə etdiyi sferalara münasibətdə birmənalılıq yoxdur. “.... Biz “tərəqqiyə” olan inamı itirmişik və hesab edirik ki, tərəqqi anlayışı yalançı anlayışdır. Bəşəriyyət... heç də fasiləsiz olaraq kamilləşmir, əksinə, o “azmaqdadır”(kursiv – Ş.H., Ə.B.) və hər bir epoxa hansısa inama söykənir, sonralar isə bu inamın yalan olduğu üzə çıxır”.
27
Y.Boxenski, ümumiyyətlə tərəqqini XIX əsrdən miras qalmış “... ən zərərli yanılmalardan biri” 28 hesab edir. Xüsusi təfsilata varmadan da, aydındır ki, hər iki tədqiqatçı (Frank və Boxenski) ifrat dərəcədə skeptisizmə meyil edirlər. Bəşəriyyətin təkamül tarixinə, hətta ötəri nəzər salındıqda belə, görməmək mümkün deyildir ki, tərəqqi – 3 səviyyəli konsept kimi mövcud olmuşdur: Bəzi sahələrdə tərəqqi açıq-aydın şəkildə müşahidə edilir, bəzilərində tənəzzüllə növbələşir, digər sahələrdə isə sadəcə olaraq, baş vermir, yaxud tarixi dövrün qısalığı ucbatından onu aşkarlamaq mümkün olmur. Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, elm və texnikada (hansı ki, aydın şəkildə müşahidə olunur) baş verən tərəqqini ən ümumi tarixi qanun kimi deyil, uzunmüddətli təmayül keyfiyyətində qəbul etmək və nəzərə almaq lazımdır ki, sözügedən sferadakı tərəqqi bəşəriyyətin deyil, elmi biliklərin “vahidləşməsinə” yol açır. Təbiidir ki, incəsənətdə, insanın təbiəti ilə bağlı məsələlərdə, sosial quruluşun formalarında və s. və i.a. tərəqqinin “gerçəkliyi” heç də birmənalı şəkildə qavranılmır. Beləliklə, tərəqqi – tarixin qanunu deyil (eləcə də, inkişaf – dünya iqtisadiyyatının). Tərəqqi – harda baş verməsindən asılı olmayaraq, insan zəkası və fəaliyyətinin məhsuludur.
26 Тиллих П. История и Царство Божие// Философия истории. Антoлогия. М., 1995.- С.239-240 27 Франo С.Л. Крушение кумиров// Сочинения. М., 1990.- С.141 28 Бохеньский Ю. Сто суеверий. М., 1993. с.120 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
26
§1.4. Dünya tarixinin və bəşəriyyətin vahidliyi problemi Tarixçilər “dünya tarixi” anlayışına iki müxtəlif yönümdə yanaşırlar: 1. Bəşər tarixi ümumi kosmik tarixin bir hissəsi olmaqla, həm təbiətin tarixini (canlı təbiət), həm də bəşər tarixini özündə ehtiva edir. Eyni zamanda, bəşər tarixi ilkin başlanğıcdan vahiddir və tamdır; O, kosmik tarixin üzvi, hətta zəruri bir hissəsidir. 2. Dünya tarixi – bəşəriyyətin qərarlaşan tarixidir. Bəşəriyyət, zaman keçdikcə vahidləşən tam kimi formalaşır. O, eyni zamanda, bəşəriyyətə aidiyyəti olan, onun tərkib ünsürləri kimi çıxış edən və bir-biri ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə olan xalqların və cəmiyyətlərin tarixidir. Birinci yanaşma – vahid dünya tarixi ideyası K.Marks və V.Hegel tərəfindən (bu ideya orta əsrlərdə meydana çıxmışdır) əsaslandırılmağa cəhd edilmişdir. Hər bir tarixi epoxa, hər bir xalq vahid zəncirin halqaları kimi qəbul edilirdi. Bununla yanaşı, Hegel, eləcə də Marks bir çox epoxaları, mədə- niyyətləri və s. tarix üçün heç bir əhəmiyyət daşımayan kimi prosesdən xaric edirdilər. Ümumiyyətlə, yığcam şəkildə təsvir etdiyimiz yanaşma gələcəyə münasibət baxımından teoloji baxışlarla üst-üstə düşür. Belə ki, həm Marks-Hegel, həm də teoloji yanaşmaların daxili məntiqindən çıxış etsək, onda belə alınır ki, müəyyən dövrdən sonra vahid dünya tarixi özünün yekun nöqtəsinə çatacaq, yekunlaşacaq və fərqli zaman ölçüsünə keçməklə sözün müstəqim mənasında öz mahiyyətini (tarix kimi) itirəcəkdir. kinci yanaşma – dünya tarixinin tədricən, addım-addım bəşəri vahidliyə gətirəcəyi haqqındakı baxışlar real bazarın formalaşdığı dövrdə meydana çıxmışdır. Əslində, qeyd edilən baxışlar sistemi sırf iqtisadi məzmun daşıyır, yaxud dünya tarixinin iqtisadi interpretasiyası anlamında çıxış edir. Belə ki, sözügedən təsəvvürlərin ortalığa çıxmasını şərtləndirən əsas amillər sırasında insanların sayının sürətli artımı və qarşılıqlı əlaqələrin kəskin şəkildə genişlənməsi, ticarətin inkişafı, ayrı- ayrı regionların iqtisadi cəhətdən qarşılıqlı asılılığının güclənməsi və s. – iqtisadi məzmun daşıyanlar həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Təbiidir ki, təsvir etdiyimiz yanaşma birinci yanaşmanı – bəşər tarixini ümumi Dünya iqtisadiyyatının tarixi
27
kosmik tarixin tərkib hissəsi keyfiyyətində ortalığa qoyulmasını yabançı təbiətli yanaşma hesab edir. K.Yaspers 29 hesab edir ki, tarixin formalaşmaqda olan vahidliyi biliklər vasitəsilə anlaşıla bilməz. O, insanın vahid bioloji mənşəyinə əsaslanmır. Yer səthinin vahidliyi və gerçək zamanın ümumiliyi vahidliyin xarici şərtləridir. Hamını əhatə edən vahid məqsəd yoxdur, dünyanın hüquqi qaydaları (nizamı) ideyası bütövlük baxımından tarixin mənası ilə əlaqəli deyildir, həm də bu məsələnin özü hələ öz həllini tapmamışdır. Vahidlik – ümuməhəmiyyətlilik, həqiqət nöqteyi- nəzərindən yanlız mühakimələrdə təzahür edir. Bununla belə, bəşəriyyətin eyniyyəti ideyası bu gün də gündəmdədir. Ümumiyyətlə, vahidləşməni, ayrı-ayrı sosiumların (xalqların, millətlərin) vahid bəşəriyyətdə birləşdirilməsi, yaxud birləşməsinin Yaspersə görə bir çox əsasları mövcuddur: - Pərakəndəlik, yaxud əhəmiyyətli dərəcədə olan
təmərgüzləşməyə münasibətdə konstruktiv qaydalar kompleksinin üstünlüyünün dərk edilməsi; - Vahidləşmənin təbii əsasları; yer kürəsinin “yeganəliyi”, ümumi zaman sürəci, insanın bioloji təbiəti və yaranması; - Vahidləşmə - bəşəriyyət üçün yeni, universal imkanlar yaradır; - Tarixin özü vahidləşməyə təhrik edir və s. Müasir dövrdə bəşəriyyətin vahidliyi haqqında fikir yürütmək olarmı? Neoliberal modellə qloballaşmaqda olan dünyanın bugünündən çıxış etməklə suala təxminən belə cavab vermək mümkündür: Biz hələ başlanğıcdayıq (müəyyən şərtlərin dəyişməyəcəyi təqdirdə). M.Müllerin 30 baxışlarında da Yasperslə oxşarlıq müşahidə olunmaqdadır. Nə tarix, nə də onun mənası birmənalı qiymətləndirilə bilməz. Y.Xabermas 31 isə, əksinə, hesab edir ki, tarixin universal vahidliyi gerçəklikdir. Bəşəriyyətin vahidliyi və müvafiq olaraq dünya tarixinin başlanğıcı gedişi, gələcəyinə münasibətdə müşahidə edilən fikir müxtəlifliyi, bizim fikrimizcə, hələ uzun müddət davam edəcəkdir.
29 Ясперс К.Истоки истории и ее цель. Вып.2.M., 1994.- С.173 30 Мюллер М. Смысловые толкования истории. M., 1996.- С.281 31 Хабермас Ю. О субъекте истории. с.288 |