AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dünya iqtisadiyyatları
- Hollandiya Böyük Britaniya AB
- Qeyd: A fazası – yüks əl ən hegemonluq v ə əsas iddiaçılar arasında k əskin konfliktl ər dövrü.
|
§ 4.7. Tarixi dövrlənmə: dünya-sistem yanaşması
Sosial elmlər sferasında əldə edilən əhəmiyyətli nailiyyətlərin səbəbi toplanan faktların çoxluğunda deyil, gerçək həqiqət kimi qəbul edilən özünü aldatmanın aradan qaldırılmasındadır. T.Şanin 95
Qeyd edilən yanaşma dünya tarixinin mərhələli interpretasiyası ilə müxtəlif lokal sistemlərin məcmusunun metodoloji sintezinə əsaslanır. Dünya - sistem yanaşmasının əsasında Brodelin müxtəlif tipli zaman çoxluğu nəzəriyyəsi, onların müxtəlif məkan səviyyələri və miqyasları ilə qarşılıqlı əlaqəsi dayanır. F.Brodelin irəli sürdüyü alternativ yanaşmada bir-biri ilə qarşılıqlı bağlılıqda olan iki yeni zaman (temporallıq) tipi əks olunmuşdur: dayanıqlı strukturların ləng dəyişən temporallığı və həmin strukturların daxilində konyunktur tərəddüdlərin tsikliyi
96 . Bu bölgüyə əsaslanmaqla .Vallerstayn iki zaman tipini fərqləndirir: 1.
Struktur zaman: ləng gedən və uzunmüddətli trendləri özündə birləşdirən “böyük uzunluqda” zaman kəsiyi;
94 Гринин Л.Е. Периодизация истории: Теоретико – математический анализ, М.:Комкнига //URSS.,2006.- C.53 – 79 95 Неформальная экономика. Россия и мир/ под.ред.Т.Шанина – М.: Логос,1999.- С. 576 96 Wallerstein I. Unthinking Social Science. The Limits of Nineteenth-Century Para- digms. Cambridge: Polity Press, 1991, p. 223 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
90
2.
edən zaman kəsiyi. Brodelin məntiqi ilə hərəkət edərək, zamanın iki tipologiyasına: 1) kəmiyyət ölçülü zaman – zaman kəsiyinin uzunluq dərəcəsi; 2) keyfiy- yət ölçülü zaman – substansional mahiyyət üzrə - istinadla Vallerstayn 97
sinə uyğun məkan paralelliyi mövcuddur və buna görə də, “zaman və məkan ayrı-ayrı kateqoriyalar deyil,vahiddirlər və onu “zaman-məkan” kimi ifadə edəcəyəm”. Tarixi zaman problematikasına yeni məna verməklə sosial elmlərin (XIX əsr) artıq “köhnəlmiş cəmiyyət” və eləcə də “milli dövlət” anlayışları yerinə təhlilin yeni vahidi – “tarixi sistem” anlayışı elmi dövriyyəyə daxil edilir. Vallerstaynın fikrincə, sistem – fəaliyyət və inkişaf nöqteyi-nəzərindən öz məntiqinə söykənir. O, müəyyən “istehsal üsulu” üzərində qərarlaşır. “ stehsal üsulu” - əmək prosesinin təşkilinin xüsusi forması olmaqla, əmək bölgüsü vasitəsilə sistemin bütövlükdə təkrar istehsalını həyata keçirir. Bu artıq keyfiyyətcə yeni obyekt olmaqla (təhlilin obyekti) “zaman və məkan” strukturuna uyğun gəlir. Dünya – sistem yanaşmasında tarixi sistemin mahiyyət açıqlanması aşağıdakıları ehtiva edir: 1.
daxili proseslərin təsiri ilə müəyyənləşir; 2.
Tarixi sistemlərin əvvəli və sonu vardır. Yəni konkret zaman sərhədləri daxilindədirlər; 3.
daxilindədirlər. Amma bu sərhədlər tarixi mövcudluq dövrü ərzində dəyişə bilər.
Dünya sistem yanaşması sosial elmlərin ənənəvi anlayışlarından olan xətti təkamüldən (o cümlədən, tərəqqi) də imtina edir. Tərəqqi anlayışı dəyişikliklərin daimi və birmənalı yönümlülüyünü ehtiva edir. Amma, tarixi faktlar sübut edir ki, sosial proseslərdə geriyə dönə, ləngiyə və nəhayət, dayana bilir. .Vallerstaynın fikrincə, tarixi təkamül əgər, həqiqətən də birölçülü məntiqlə determinə (sistemli inkişaf məntiqi) olunmuşdursa da, bu determinliyin intensivliyi qeyri-bərabərdir və o, tədricən “güclənir”, eləcə də labüd olaraq tükənir və hadisələrin istənilən istiqamətdə inkişafı üçün bütöv bir imkanlar spektrinə yol açır.
97 Yenə orada. p.139 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
91
Tarixi sistemin tənəzzül dövrünə qədəm qoyduğu (bu adətən bir dəfə - dövrün sonunda baş verir) andan etibarən hər şey baş verə bilər, yaxud minimal səviyyədə cəhdlər kifayətdir ki, geniş spektrli alternativlər meydana gəlsin. Dünya-sistem yanaşmasının orijinallığı ondadır ki, bu konsepsiya sosial, iqtisadi və siyasi proseslərin təhlilində prinsipcə yeni tədqiqat perspektivlərini ortaya qoyur. Harada ki, dünya sistemli və struktur bütövlük, tamlıq kimi çıxış edir, ayrı-ayrı milli sosium və dövlətlərin inkişaf trayektoriyasını dünya-sisteminin inkişaf qanunları çərçivəsində müəyyənləşdirməyə imkan verir. Eyni zamanda , ədalət naminə qeyd olunmalıdır ki, dünya-sistem yanaşması bir neçə nəzəri baxışların sintezi kimi yaranmışdır: 1. F.Brodelin “geotarix” nəzəriyyəsi və “Annallar” məktəbinin nəzəri irsi; 2. A.Framun versiyasında “asılılıq” nəzəriyyəsi (marksist imperializm nəzəriyyələrinə qədər gedib çıxır); 3. Qeyri-ortodoksal iqtisadi nəzəriyyələr (iqtisadi tsikllər konsepsiyası da daxil olmaqla). Xüsusilə, K.Polaninin, Y.Şumpeterin və N.Kondratyevin elmi baxışları. Vallerstaynda təhlilin əsas anlayışı olan “tarixi sistem” mahiyyətcə yekcins deyildir və forma müxtəlifliyinə malikdir (şəkil 4.3).
Şə
versiyası Tarixi sistem Mini-sistem Dünya-sistemləri Dünya imperiyaları Dünya iqtisadiyyatları Dünya iqtisadiyyatının tarixi
92
Əslində, dünya-sistem yanaşmasında xüsusi mövqeyə malik olan “dünya-sistemləri” anlayışı F.Brodelin “dünya-iqtisadiyyatları” konsepsiyasından götürülmüşdür. F.Brodel “dünya-iqtisadiyyatları” anlayışının mahiyyətini aşağıdakı kimi ifadə etmişdir: “Dünya- iqtisadiyyatları. Planetin iqtisadi cəhətdən müstəqil olan və daxili əlaqələri, mübadilə proseslərinin üzvi vahidlik keyfiyyəti verdiyi, özünüsaxlaya bilmə qabiliyyətinə malik hissəsidir” 98 .
sərhədlərin fövqündə mövcud olmaqla konkret xarakterik cəhətləri ilə səciyyələnir: 1. Onlar müəyyən coğrafi məkanda formalaşırlar ki, bu məkanın sərhədləri zaman keçdikcə dəyişə bilir; 2. Bu sistemlərdə hansısa qütb, ağırlıq mərkəzi, yaxud iqtisadi “paytaxt” həmişə mövcud olur; 3. Bu mərkəz ətrafında təmərgüzləşmə zonaları yaranır: mərkəzin (yaxud “nüvə”nin) ətrafında yarıməyalət tipli “orta zona”, sonra uzaq və yaxın əyalət və nəhayət, xarici məkan mövcud olur. Məsələn, dayanıqlı “dünya-iqtisadiyyatlarına” klassik nümunə kimi Aralıq dənizi zonasını, Hindistanı, Çini və Rusiyanı göstərmək olar. .Vallerstayn sözügedən yanaşmadan çıxış etməklə “dünya- sistemləri” anlayışına daha geniş aspektdə baxmağı təklif edir. O, “dünya-iqtisadiyyatlarına” “dünya-imperiyaları” anlayışı ilə birlikdə “dünya-sistemlərinin” yalnız bir variantı kimi yanaşmağı məqsədəuyğun hesab edir (cədvəl 4.5). Tarixi dövrlənmənin, eləcə də istehsal üsullarının təsnifatının əsas kriteriləri kimi bölgü çıxış edir. Cədvəldən göründüyü kimi, 3 sosial sistem və 3 istehsal üsulu fərqləndirilir: 1. Qarşılıqlı mübadilə münasibətlərinə əsaslanan mini-sistem; 2. Dünya-imperiya sistemi-mahiyyətcə, A.Toynbinin “sivilizasiyası”. 3. Əmtəə-pul münasibətlərinə əsaslanan kapitalist dünya sistemləri (dünya-iqtisadiyyatları). Tarixi sistemlərin birinci variantı – mini-sistemlər: məkanca kiçik, nisbi qısamüddətli və mədəni yekcinsliyi ilə səciyyələnən lokal yaranışlardır. nkişafın əsas məntiqi müxtəlif nemətlərin qarşılıqlı
98 Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика, капитализм.XV-XVII вв. Т3.М.: Прогресс, 1992.- С.14. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
93
mübadiləsinə söykənir. Mini-sistemlər – “mənimsəmə” iqtisadiyyatının lokal yaranışları olmaqla, qeyri-sabitliyi ilə səciyyələnir və onların süqutu əsasən ya ekoloji fəlakətlər, ya da demoqrafik artımla determinə olunur.
Cədvəl 4.5 Tarixi sistemlərin tipologiyasının .Vallerstayn versiyası
“ stehsal” iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq daha geniş zaman və məkan sərhədləri daxilində daha dayanıqlı dünya sistemləri yaranmağa başlamışdır. “Dünya-imperiyaları” tipli (mədəni müxtəlifliyi ilə xarakterizə olan siyasi-hərbi) yaranışlar meydana gəldi. Elə buradaca qeyd etmək lazımdır ki, Vallerstaynın “dünya-imperiyaları” Asiya istehsal üsulunun müxtəlif səpgili “genişləndirilmiş” versiyalarına yaxın anlam kəsb edir. “Dünya-imperiyaları ” və “dünya-iqtisadiyyatları” tarixi proses ərzində bir-birinin alternativi kimi çıxış etməklə, tsiklik xarakter daşımışdır. Əgər kapitalizməqədərki “dünya-iqtisadiyyatları”, onlarla paralel şəkildə mövcud olan “dünya-imperiyaları” tərəfindən (nəticə etibarı ilə) “udulurdusa”, XVI əsrdən (1450 il) başlayaraq müxtəlif konyunktur səbəblərə görə əvvəlki dövrlərdən dayanıqlılığı ilə fərqlənən lokal dünya- iqtisadiyyatları formalaşmağa başladı. Məhz Qərbi Avropada formalaşan həmin lokal yaranışlar kapitalizmin inkişaf çərçivəsi rolunu oynamışdılar. Kapitalizmin genezisinə yanaşmada .Vallerstayn tam fərqli mövqedən çıxış edir. Onun fikrincə, bu prosesdə heç bir “sivilizasiya”nın rolu olmamış və ümumiyyətlə, kapitalizmin genezisinin Avropa cəmiyyətində inkişafın daxili immanent “məntiqi” ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Tarixi sistemlərin tipi nteqrasiya üsulu Mübadilənin tipi Mini-sistemlər Ənənəvi (nəsil, adət-ənənə və s. əsasında formalaşmış münasibətlər) Qarşılıqlı mübadilə Dünya – imperiyaları Hərbi-siyasi Yenidən bölgü Dünya - iqtisadiyyatları qtisadi
Bazar mübadiləsi Dünya iqtisadiyyatının tarixi
94
“Qərb, kapitalizm və müasir dünya-sistemləri” 99 əsərində .Vallerstayn qeyd edir ki, kapitalizmin yaranması təsadüfi amillərdən qaynaqlanır. Materiklərarası ticarətin (Böyük pək Yolu) böhranı və bu böhranın gerçəkləşməsində müstəsna rol oynayan “monqol həlqəsinin” aradan çıxması (XIV-XV əsrlər), eyni zamanda “Qara ölüm” (vəba epidemiyası) Qərbi Avropada sistemli böhrana (senyor təsərrüfatının, feodal dövlətinin və katolik kilsənin böhranı) gətirib çıxardı. Beləliklə, .Vallerstayn belə bir nəticəyə gəlir ki, kapitalizmin yaranması səbəbləri Avropa strukturlarının inkişafının daxili məntiqi ilə deyil, ümumdünya xarakterli geosiyasi və geoiqtisadi dəyişikliklərlə (gözlənilmədən Qabsburq dünya-imperiyalarının zəifləməsinə səbəb olmuş dəyişikliklər) determinə olunur, yəni ekzogen xarakterlidir. Dünya kapitalist sisteminin formalaşmasında .Vallerstayn 3 əsas mərhələni fərqləndirir: - “Uzun” XVI əsrin (1640) sonunda ngiltərə və Şimali Fransa “nüvə”ni, Aralıq dənizi zonası ( spaniya, Portuqaliya, taliya, Cənubi Fransa) “yarıməyaləti”, Şərqi Avropa və Latın Amerikası “əyaləti” formalaşdırmışlar; - 1640-1760-cı illərdə dünya kapitalist sistemi sabit artım dövrünə qədəm qoyur: ABŞ-ın Şimali, Rusiya və sveç “yarıməyaləti”, ABŞ-ın Cənubi və Kəraib hövzəsi “əyaləti” genişləndirmiş, kapitalist sisteminə daxil olmayan ərazilər isə onun xarici zonasını təşkil etmişdir; - XVIII əsrin sonu XX əsrin başlanğıcında – (bu dövrü Vallerstayn “... Kapitalist dünya – iqtisadiyyatlarının böyük müdaxiləsinin ikinci erası” adlandırır) ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və Almaniyadan ibarət dayanıqlı “nüvə”, Şərqi və Cənubi Avropa, Rusiya, Yaponiya və Latın Amerikasının bəzi inkişaf etmiş ölkələrindən ibarət “yarıməyalət” və müstəmləkə, yarımmüstəmləkə (Asiya, Afrika və Latın Amerikası) ölkələrindən ibarət “əyalət” meydana çıxmışdır. Dünya-sistem yanaşması konsepsiyası kapitalist dünya- iqtisadiyyatlarının əsas xarakterik cəhətlərinə aşağıdakıları aid edir: 99 Wallerstein I. The West, Capitalizm, and the Modern World-System, Review, Vol. XV, N4. (Fall 1992) p. 516-619
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
95
1.Sistemin əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi fasiləsiz kapital yiğimi prosesi; 2.Mərkəz və əyalət arasında gərginlik yaradan “əsas” (осевое) əmək bölgüsünün tətbiqi; Sistemdaxili qeyri-bərabər mübadilə məkan formalarında meydana çıxır; 3.Sistemin strukturunda yarıməyalətin mövcudluğu; 4.Muzdlu əməklə yanaşı, müxtəlif formalı muzdlu olmayan əməyin əhəmiyyətli rolu; 5.Kapitalist dünya-iqtisadiyyatlarının sərhədlərinin suveren ölkələrin dövlətlərarası sərhədləri ilə üst-üstə düşməsi; 6.Kapitalist dünya-iqtisadiyyatlarının XIX əsrdə deyil, daha erkən – “uzun XIV əsrdə” meydana gəlməsi; 7.Kapitalist dünya-iqtisadiyyatlarının əvvəlcə dünyanın bir hissəsində (Şimal-Qərbi Avropa) yaranması, sonrakı dövrlərdə isə xüsusi “inkorporasiya ” prosesi vasitəsilə bütün dünyaya yayılması; 8.Sistemdə hegemon dövlət, yaxud dövlətlərin mövcudluğunun qaçılmalığı; Bu hegemonluq nisbətən qısamüddətli olur və yerdəyişmələrə məruz qalır; 9.Dövlətin, etnik qrup və ailələrin ikinci dərəcəliliyi, hansı ki, daima yaradılır və yenidən yaradılırlar; 10.
rqçiliyin fundamental əhəmiyyət kəsb etməsi; 11.
Kapitalist dünya-iqtisadiyyatlarını eyni zamanda həm gücləndirən, həm də dağıdan antisistem hərəkətlərinin meydana çıxması; 12.
Sistemin daxili ziddiyyətlərini özündə “üyüdən” tsiklik ritmlər və əsrlik trendlərin struktur modeli (sistemin “sistem böhranının” əsas səbəbi). Müasir dövrdə kapitalist dünya-sistemi (dünya-iqtisadiyyatları) 3 hissədən ibarət olmaqla fəaliyyətdədir: 1. “Nüvə” – yüksək inkişaf etmiş ölkələr; 2. “Yarıməyalət” – postsosialist ölkələri və qismən inkişaf etməkdə olan ölkələr; 3. “Əyalət” – üçüncü dünya ölkələri. Müasir kapitalist dünya-sistemi “nüvə” və “əyalət” arasında qeyri- ekvivalent əmək bölgüsünə əsaslanır. “Yarıməyalət” – dinamikdir, bir çox hallarda innovativ dəyişikliklərin mənbəyi kimi çıxış edir və sistemdaxili müstəvidə “amortızator” rolunu oyanayır. Müasir dünya Dünya iqtisadiyyatının tarixi
96
sistemlərində iqtisadi prosesin dinamikası başlıca olaraq geosiyasi proseslərdən, iqtisadi trend və tsikllərdən asılıdır. Dünya-sistem təhlilində prinsipial yenilik ondan ibarətdir ki, əsas vurğu ekzogen amillərin üzərinə keçirilir. Hər bir cəmiyyətin, yaxud dövlətin inkişafına qlobal kontekstdən baxmadan sosial-siyasi və iqtisadi dəyişikliklərin gerçək mahiyyətini anlamaq mümkün deyildir. Yalnız özünə xas olan, təkamülün immanent məntiqinə uyğun gələn ayrı-ayrı avtonom və ya təcrid olunmuş nə dövlət, nə də hər hansı bir siyasi, mədəni yaranış yoxdur və ola da bilməz. Dünya-sistem yanaşmasının əsas istiqamətləri cədvəl 4.6-da öz əksini tapmışdır.
Cədvəl 4.6 .Vallerstaynın hegemonluq tsikləri konsepsiyası Hegemonluq Dünya “Otuzillik müharibələr” Yenidən strukturlaşma razılaşmaları Dominantlıq dövrü Tənəzzül və yeni rəqiblər Hollandiya 30 illik müharibə (Qabsburq dünya- imperiyaları ilə) Vestfal
müqaviləsi 1648
1620-1650 1650-1672, Böyük Britaniya və Fransa Böyük
Britaniya Napoleon müharibələri (Napoleonun dünya-imperiyası ilə) 1792-1815 Vyana konfransı, 1815 1815-1873 1873-1896, ABŞ və
Almaniya. ABŞ
Birinci və kinci Dünya
müharibələri (2-ci və 3-cü reyxin dünya-imperiyaları ilə) 1914-1918, 1939-1945 Yalta konfransı 1945 1945-1967 1967 - ?, A və
Yaponiya, Çin
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
97
Cədvəl 4. 7 “Uzun yüzillik” tsiklləri və C.Arriqanın 100 “yığımın sistem tsiklləri” (YST) arasında qarşılıqlı əlaqə modeli
Hollandiya Böyük Britaniya ABŞ Cari “Uzun yüzilliyin” başlanğıcı (əvvəlki hegemonluğun “siqnal böhranı”)
Cari YST-in (yığımın sistem tsiklləri) başlanğıcı (əvvəlki hegemonluq və “uzun yüzilliyin” “sonuncu böhranı”). 1630 1780 1930 Hegemonluğun “siqnal böhranı”, cari YST rejimin yönüm dəyişkənliyi (növbəti “uzun yüzilliyin” başlanğıcı) 1740 1870 1974 Hegemonluğun “sonuncu böhranı”. (cari “uzun yüzilliyin” və cari YST-in sonu)
Cədvəl 4. 8 Müasir kapitalist dünya-iqtisadiyyatlarında “hegemonluq tsiklləri”, ə
F.Brodelin əsrlik trendləri Birinci əsrlik trend 1507/10-1733/43 kinci əsrlik trend 1733/43 - 1896 Üçüncü əsrlik trend 1896-2050 (?) “Uzun yüzillik” 1560/80-1780/92 1740-1930/45 1870/97-?
100 Arrighi G. The long Twentieth Century: Money, Power, and the Origins of Our Times London; Verso, 1994. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
98
YST (yığımın sistem tsiklləri) 1630/40-1780/92 1780/92-
1930/45 1930/45-? Hegemonluğun yüksəlişi və tənəzzülü Hollandiya Böyük Britaniya ABŞ Əsas rəqib beriya-Avropa. Qabsburq imperiyası Fransa
Almaniya A' faza K-1 1580-1609 1740-1763 1897-1913/20 B' faza K-1 1609-1640 1763-1792 1913/20-1945 Struktur dominantlıq Vestfal sülhü 1648 Vyana
konfransı 1815
Yalta və BMT 1945/47 A² faza K-2 1640-1660 1792-1817 1945-1973 B² faza K-2 1660-1688 1817-1851 1973-2000/05 Yeni rəqiblər Böyük Britaniya, Fransa
ABŞ və Almaniya Yaponiya və A A³ faza K-3 1688-1713 1851-1873 2000/05 – 2025/30 B³ faza K-3 1713-1740 1873-1897 2025/30 – 2050/55
konfliktlər dövrü. B' fazası – hegemonluq uğrunda qələbə əldə edilməsi; yeni hegemon digər dövlətləri ötüb keçir. A² fazası – Yetkin (və strukturca möhkəm) hegemonluq dövrü; B² faza – Hegemonluğun tədrici tənəzzülü, hegemonluğa yeni iddiaçıların meydana çıxması dövrü; Dünya iqtisadiyyatının tarixi
99
Cədvəl 4.9 Hegemonluq tsikllərinin dinamikası və dünya qaydasının əsas modellərinin transformasiyası
ABŞ Yaponiya / Çin yaxud A / Rusiya Hegemonluq uğrunda qlobal “Otuzillik” müharibə və ttifaq formulu
Böyük Britaniya + Hollandiya; Fransa 1801-1815 ABŞ+Böyük Britaniya; Almaniya 1914- 1945 (Yaponiya/ Çin + ABŞ). (A /Rusiya) 2050/55-2100/05 Beynəlxalq rejimin yenidən strukturlaşması Vyana konfransı 1815
Yalta və BMT 1945/47
2100/05 Dünya dövləti 1815-1848 1946-1973 2100/05-2150/55 Hegemonluğun keçişi (delegitimizasiya) 1848-1873 1973-2000/05 2150/55 -2175/80 Beynəlxalq rejimin parçalanması 1873-1913/20 2000/05-2050/55 2175/80-2200/05
inkişaf xüsusiyyətlərini aşağıdaki kimi qruplaşdırır: 1. Dövlətlərin daxili qaydaları qoruyub-saxlamaları əhəmiyyətli dərəcədə çətinləşəcəkdir. Eyni zamanda milli dövlətlərin dünya sistemində rolu zəifləyəcək, hətta onlardan bir çoxu tarix səhnəsindən silinəcəkdir. Kapitalist dünya-iqtisadiyyatı sisteminin nüvəsini təşkil edən inkişaf etmiş ölkələrdə sosial hüzursuzluq normaya çevriləcək və çox güman ki, vətəndaş müharibələri baş verəcəkdir. Artıq bu gün belə sözügedən ölkələr rifah və təhlükəsizliyin zəruri səviyyəsini təmin etməkdə çətinlik çəkirlər. 101
2. Müasir dünya-sistemin dövlətlərarası strukturu daha zəif tənzimlənəcək, BMT-nin rolu durmadan aşağı düşəcəkdir.
101 Wallerstein I “Capitalist Civilization”, Chinese University Bulletin? Supplement 23; 1992., p.25. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
100
3. Dövlətçilik institutunun, eləcə də müasir dövlətlərarası sistemin effektivliyi azalacaq ki, bu da müxtəlif formalı partikulyar, qrup identikliyinin (etnik, dini, nəsil, yaxud gender və s.) yüksəlişinə səbəb olacaqdır. Mümkündür ki, sözügedən partikulyarizm milli dövlətlərdə “ümumvətəndaşlıq” identifikasiyası çərçivəsində inteqrasiya olunaraq (ola bilsin ki) dövlətin funksiyalarını həyata keçirsin, yəni vətəndaşın təhlükəsizliyini, qayda-qanuna riayət olunmasına nəzarəti təmin etsin. Paradoks ondadır ki, partikulyarizm – demokratikləşmənin simptomlarından biri kimi “... Milli dövlətlərin ləğvinə” yardım etsin. Belə ki, “... Liberal islahatlar həqiqətdə ilğımdır, zira real olaraq dövlətlərin “universalizminə” deyil, daha zəif təbəqələrin sıxışdırılması, yaxud “unudulmasına” gətirib çıxarmışdır” 102 .
“azlıqların” toqquşması olacaq, eləcə də Cənubun Şimala qarşı “kiçik” müharibələri də realdır (Fars köfrəsindəki müharibə ilk simptom hesab edilə bilər). 5. Xaos situasiyasını daha da dərinləşdirən amillərdən biri kimi XIV yüzilliyin ortalarında baş vermiş “Qara ölüm” tipli yeni qlobal epidemiyalar çıxış edəcəkdir. .Vallerstaynın fikrincə, tarixi sistemin “keçid” dövrünə qədəm qoyduğu zaman biz köməyə “utopik utopiya” elmini çağırmalı və əsl tarixi alternativləri müəyyənləşdirməliyik. Özünün “Kapitalist sivilizasiyası” əsərində .Vallerstayn qlobal səviyyədə hadisələrin inkişafının üç ssenarisini göstərir: 1. Neofedalizmə keçid; Yalnız üfüqi əlaqələr sistemi olan avtoritar regionların “mozaikası” yaranır; 2. Demokratik faşizm: Dünya iki kastaya bölünür: a) Dünya əhali- sinin təxminən 20%-ni əhatə edən yüksək təbəqə - kifayət qə- dər yüksək səviyyəli eqalitar bölgü sisteminə əsaslanacaq; b) Aşağı təbəqə - əhalinin yerdə qalan 80 %-i: Siyasi, sosial və iqtisadi hüquqlardan məhrum olan zəhmətkeşlər; Hitlerin “yeni qaydası” qeyd edilən sistemə çox yaxındır; 3. Yüksək eqalitar dünya qaydasına keçid – Çox utopik səslənir, lakin bu ssenarini inkar etmək də düzgün olmazdı. Bu ssenarinin reallaşması üçün istehlak xərclərinin əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşması labüddür. Lakin bu yoxsulluğun
102 Wallerstein I. The Essential Wallerstein. N.Y. The New Press, 2000, p.451 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
101
sosiallaşdırılması anlamını verməməlidir. Ona görə ki, bu halda ssenarinin reallaşması siyasi cəhətdən mümkünsüzləşəcəkdir. .Vallerstayn dünyanın gələcəyinə (2050-2075-ci illər) münasibətdə belə bir yekun nəticəyə gəlir ki: “... Biz yalnız bəzi şeylərə münasibətdə əmin ola bilərik. Biz kapitalist dünya-iqtisadiyyatında deyil, hansısa yeni qayda, yaxud qaydalarda, hansısa yeni tarixi sistem, yaxud sistemlərdə yaşayacağıq. Lakin bu daha yaxşı dünya, daha yaxşı sabitlik, yaxud daha yaxşı legitimlik olacaqmı (əvvəlkilərlə müqayisədə - Ş.H., Ə.B.), yaxud ondan da pis variantla rastlaşacağıq? Həm bu, həm də o biri naməlumdur və bizdən asılıdır”. 103
əsas qiymətli cəhəti ondan ibarətdir ki, başlıca vurğu sosiorlararası “üfüqi” əlaqələrin üzərinə düşür. Onlar sübuta yetirmişlər ki, ən azı yeni dövrdə eyni sosior sistemə daxil olan heç bir konkret cəmiyyətin sistemdaxili üfüqi əlaqələri nəzərə alınmadan inkişaf tarixi dərkedilə bilməz və s. Bununla yanaşı, dünya-sistem yanaşması da konkret nöqsanlardan xali deyildir: “Üfüqi” əlaqələrin mütləqləşdirilməsi; Bu hal özünü əsasən bütövlükdə sistemin rolunun ifrat şəkildə artırılmasında, onun tərkib ünsürlərinin – ayrı-ayrı sosiotarixi orqanizmlərin nisbi müstəqilliyinin lazımi səviyyədə qiymətləndirilməməsində təzahür etdirir. “Üfüqi” əlaqələrin mütləqləşdirilməsi labüd olaraq
ayrı-ayrı konkret
cəmiyyətlərin mövcudluğunun, eləcə də mərhələlərarası – “şaquli” əlaqələrin inkarına gətirib çıxarmışdır. .Vallerstayn ümumiyyətlə, tarixin xətti-mərhələli anlanmasının həm marksist, həm də modernist interpretasiyalarını tam şəkildə inkar etmişdir, və tam məntiqi olaraq inkişaf anlayışından (eləcə də tərəqqi) əl çəkməyi tövsiyyə etmişdir. Bu yanaşma çərçivəsində əsas məsələlərdən biri bəşər tarixində mövcud olmuş dünya-sistemlərin sayı ilə bağlıdır. Vallerstayna görə, əsl dünya-sistemi kapitlizmlə bağlıdır. Digər mövqeyə 104 görə (J.Abu- Loxyd) ilk dünya-sistemi hələ XIII əsrdə formalaşmış və 5 müstəqil “nüvə”dən ibarət olmuşdur. 1. Qərbi Avropa; 2. Ərəb dünyası; 3. Hind okeanı zonası; 103
Wallerstein I. The Esential Wallerstein. N 4. The New Press., 2000., p.453 104
Абу Лохуд Дж. Переструктурируя миросистему, предшествующую Новому времени. Время мира 2. М; 2001.- С.449-461 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
102
4. Çin;
5. Böyük çöl (monqollar tərəfindən vahid makrosiyasi məkanda yaradılan birlik); A.Frankın 105 fikrincə isə, dünya-sistemi cəmi birdir və 500 il yox, 5000 il bundan qabaq yaranmışdır. Çıxış nöqtəsi kimi ilkin sivilizasiyanın yaranması tarixi götürülür. Dünya-sistemlərin inkişafı və süqutuna (iqtisadi tsikllərdən çıxış etməklə) xüsusi diqqət yetirilir. Onun fikrincə, industrializmə qədərki epoxada tsikllərin uzunluğu 200-500 il arasında dəyişirdi. O, Qillslə bir yerdə, 4 böyük tsikli fərqləndirir: 1. Klassik dövrə qədərki (b.e.ə. 1700-100/50 illər) 2. Klassik dövr (b.e.ə. 100/50 – b.e. 200-500-cü illər) 3. Orta əsrlər (200/500 – 1450/1500) 4. Müasir (XVI əsrdən etibarən) Eyni zamanda hər tsikli iki alttsiklə bölür: yüksəliş (A) və tənəzzül (B); K.Çeyz-Dann və T.Xollun 106 “dünya-sistemlərin” tarixi inkişaf konsepsiyası əsaslandırma tipi nöqteyi-nəzərindən hal-hazırda üstün mövqeyə malikdir. Bu konsepsiya “istehsal üsulu” terminini “yığım üsulu” termini ilə əvəz etməyi təklif edir. Yığım üsulunun isə 3 növü fərqləndirilir: 1. Qohumluq əlaqələrinə əsaslanan (ovçuların, balıqçıların sinifsiz və dövlətsiz əlaqələr sistemi) yığım; 2. Töycüyə əsaslanan (ilkin dövlətlər, ilkin imperiyalar, çoxlu mərkəzləri olan dünya-sistemləri və s.) yığım; 3. Kapitalist yığımı; Dünya-sistemləri arasında qarşlıqlı əlaqə 4 şəbəkədən ibarət olmaqla formalaşır: 1. Böyükhəcmli mallar şəbəkəsi; 2. Elitar mallar şəbəkəsi; 3. Siyasi və hərbi şəbəkə; 4. nformasiya şəbəkəsi. Elitar mallar və informasiya şəbəkələri daha geniş yayılmış şəbəkələrdir.
105
Gills B., Frank A.G. World System Cycles, Crises and Hegemonal Shifts. 1700 Bc to Ad 1700. Review 15/14; 1992., p.621-687 106 Чейз-Данн К., Холл Т. Два, три, много миросистем.. Время мира 2. M., 2001.-С. 424-448 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
103
Hansı şəbəkənin dünya-sistem dinamikasında önəmli yer tutması məsələsi bu gün də açıq qalmaqdadır. Bir sıra tədqiqatçıların 107 fikrincə, Vallerstayn tərəfindən böyükhəcmli mallar şəbəkəsinə üstünlük verilməsi yalnışlıqdır. Əslində, qədim dövrlərdə də belə sivilizasiyalar arasında əlaqələr olmuşdur. Məhz bu yolla texnoloji yeniliklər, ideoloji sistemlər, elitar mallar və s. dünyaya yayılmışdır. Bu nöqteyi-nəzərdən vahid dünya-sistemin formalaşması tarixini industrial epoxa ilə məhdudlaşdıra bilmərik. Onun yaranması qlobal hadisə olmaq etibarı ilə bir neçə min il əvvələ gedib çıxır.
Yekun olaraq, qeyd edək ki, hal-hazırda irimiqyaslı tarixi proseslərin interpretasiyasında dünya-sistem yanaşması ən perspektivli metodologiya kimi qəbul edilir.
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|