Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi kollegiyasının 21 may 2015-ci il tarixli
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi kollegiyasının 21 may 2015-ci il tarixli 23 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir OBSESSİV-KOMPULSİV POZUNTULARIN DİAQNOSTİKA VƏ MÜALİCƏSİ ÜZRƏ KLİNİK PROTOKOL Bakı - 2015
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 56.14 O 12
O 12 Obsessiv-kompulsiv pozuntuların diaqnostika və müalicəsi üzrə klinik protokol, 2015. – 36 səh.
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 3 Redaktor: C.Məmmədov Səhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzinin direktoru, t.f.d.
G.Gəraybəyli Səhiyyə Nazirliyinin baş psixiatrı, Azərbaycan Tibb Universitetinin psixiatriya kafedrasının müdiri, professor, t.e.d. F.İsmayılov Psixi Sağlamlıq Mərkəzinin direktoru, Azərbaycan Tibb Universitetinin psixiatriya kafedrasının dosenti, professor, t.e.d. R.Salayev Psixi Sağlamlıq Mərkəzinin direktor müavini, həkim-psixiatr S.Kərimova Psixi Sağlamlıq Mərkəzinin konsultativ-müalicə şöbəsinin müdiri C.İsmayılova Psixi Sağlamlıq Mərkəzinin konsultativ-müalicə şöbəsinin həkim-psixiatrı L.Orucova Səhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzinin Tibbi keyfiyyət standartları şöbəsinin həkim-metodisti Rəyçi: T.Qafarov Ə.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunun Psixiatriya və narkologiya kafedrasının müdiri, professor, t.e.d.
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 4 Sübutların etibarlılıq dərəcəsi və elmi tədqiqatların tipləri Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Sübutların mənbələri (elmi tədqiqatların tipləri) Ia Sübutlar meta-analiz, sistematik icmal və ya randomizasiya olunmuş klinik tədqiqatlardan (RKT) alınmışdır Ib Sübutlar ən azı bir RKT-dən alınmışdır IIa Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış, nəzarət edilən, randomizasiya olunmamış tədqiqatdan alınmışdır
Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış kvazi- eksperimental tədqiqatdan alınmışdır
Sübutlar təsviri tədqiqatdan (məsələn, müqayisəli, korrelyasion tədqiqatlar, ayrı-ayrı halların öyrənilməsi) alınmışdır IV Sübutlar ekspertlərin rəyinə və ya klinik təcrübəyə əsaslanmışdır
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 5 Tövsiyələrin etibarlılıq səviyyəsi şkalası Tövsiyələrin etibarlılıq səviyyəsi Tövsiyələrin əsaslandığı sübutların etibarlılıq dərəcəsi A RKT-lərin yüksək keyfiyyətli meta-analizi, sistematik icmalı və ya nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən, sistematik səhv ehtimalı çox aşağı olan (++) irimiqyaslı RKT. Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ia. B Kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli tədqiqatların yüksək keyfiyyətli (++) sistematik icmalı, yaxud Sistematik səhv riski çox aşağı olan (++) yüksək keyfiyyətli kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli tədqiqat, yaxud Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən, sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) RKT. Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ib və IIa.
Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən, sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli və ya nəzarət edilən, randomizasiya olunmamış tədqiqat, yaxud Nəticələri uyğun populyasiyaya bilavasitə şamil edilə bilməyən, sistematik səhv riski çox aşağı olan və ya yüksək olmayan (++ və ya +) RKT. Sübutların etibarlılıq dərəcəsi IIb.
Klinik hallar seriyasının təsviri, yaxud Nəzarət edilməyən tədqiqat, yaxud Ekspertlərin rəyi. Yüksək səviyyəli sübutların mövcud olmamasının göstəricisidir. Sübutların etibarlılıq dərəcəsi III və IV.
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 6 İxtisarların siyahısı DÇHS diqqət çatışmazlığı hiperaktivlik sindromu DSM-5 Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, fifth edition (Psixi pozuntuların diaqnostika və statistikası üzrə rəhbərlik, 5-ci baxış) EEQ elektroensefaloqrafiya ECT elektrocəngolma terapiyası EKQ elektrokardioqrafiya XBT-10 Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatı, 10-cu baxış KDT koqnitiv-davranış (bihavioral) terapiyası OKP obsessiv-kompulsiv pozuntu RQAE ritualların qarşısının alınması ekspozisiyası SİUSİ serotoninin intraneyronal udulmasının seçici inhibitoru TMS transkranial maqnit stimulyasiya TSA trisiklik antidepressantlar ÜST Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı Y-BOCS Yale-Brown Obsessive-Compulsive Scale (Yel-Braun obsessiv-kompulsiv pozuntuların diaqnostika cədvəli)
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 7 Klinik protokol ilkin səhiyyə səviyyəsində işləyən sahə həkimləri, ailə həkimləri və həkim-psixiatrlar üçün nəzərdə tutulmuşdur.
obsessiv-kompulsiv pozuntuları olan xəstələr. Protokol obsessiv-kompulsiv pozuntuların diaqnostika və müalicəsinin təkmilləşdirilməsi, erkən aşkar edilmə səviyyəsinin yüksəldilməsi, müəyyən olunmuş psixopatoloji simptomların aradan qaldırılması və bu simptomlarla olan xəstələrin həyat keyfiyyətinin və sosial adaptasiyasının yaxşılaşdırılması üzrə sübutlu təbabətə əsaslanan müasir metodik tövsiyələrin verilməsi məqsədini daşıyır. ÜMUMİ MÜDDƏALAR Obsessiv-kompulsiv pozuntu (OKP) sarışan fikirlərin (obsessiya) və ya sarışan hərəkətlərin (kompulsiya), daha çox isə onların hər ikisinin mövcudluğu ilə xarakterizə olunan, kəskin stress pozuntusuna və dezadaptasiyaya gətirib çıxaran psixi pozuntudur 11 .
Obsessiya – güclü təşviş yaradan, daim təkrarlanan arzuolunmaz fikirlər, meyillər və obrazlardır. Onlar ya birdən-birə, ya da hər hansı bir vəziyyət və hadisə ilə əlaqədar olaraq yarana bilər. Obsessiyaların daha çox rast gəlinən mövzusu infeksion xəstəliklərə yoluxma və infeksiya yayma qorxusu, ətrafına təsadüfi, ya da düşünülmüş zərər yetirmə qorxusu, kobud səhv etmə qorxusu, mənəvi və dini qadağaları pozma qorxusu, pedofil və homoseksual davranış törətmə qorxusu olur 11,14 .
qorxudan hadisənin, sarışan fikirlərlərin qarşısını almaq və ya həyəcanı, gərginliyi azaltmaq üçün etməyə ehtiyac hiss etdiyi fiziki və ya psixi hərəkətlərdir (rituallar) 11,14
. Fiziki kompulsiyalar – tez-tez əl yuma, qapıları bağlama və s. kimi kənardan hiss olunan təkrarlanan hərəkətlərdir 14 .
Psixi kompulsiyalar – kənardan hiss olunmayan, xəstənin iradəsinə tabe olmayan və onu narahat edən fikrində təkrarlanan hesablama, dualar və qarğışlar kimi sarışan pozuntulardır 14 . XBT-10-da diaqnostik meyarların siyahısının məhdudluğuna görə ÜST hazırda DSM-5 daha geniş klinik təsvir və tövsiyələrini XBT-11-də istifadə etməyi təklif edir. Bu prinsip XBT-11 və DSM-
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 8 5-in bir yerdə uyğunlaşdırılmasını təşkil edəcək. Hazırda obsessiv- kompulsiv spektrə obsessiv-kompulsiv pozuntulardan başqa aşağıdakı pozuntular da aiddir: ►
ətrafdakı insanlar tərəfindən hiss olunmayan və ya az hiss olunan bir, ya da bir neçə qüsurların olması haqqında fikirlərdir. Bu pozuntu sarışan hərəkətlərlə (məsələn, sarışan şəkildə güzgüdə özünə baxma, görünüşünə normadan artıq qulluq, “normal”lığını təsdiq etmək üçün başqalarından soruşmaq, öz görünüşünü daim başqaları ilə müqayisə etmə) təzahür edir və klinik ifadəli sosial dezadaptasiyaya gətirir. Kişilərdə bu pozuntu sarışan şəkildə intensiv fiziki çalışmalar və anabolik steroidlərin qəbulu yolu ilə əzələ kütləsini artırmağa cəhdlə təzahür edə bilər 4,5,10,14 . ►
Patoloji yığıcılıq – həqiqi dəyərindən asılı olmayaraq lazımsız əşyalardan azad ola bilməməkdir. Bu pozuntu yaşayış sahəsinin istifadəsini çətinləşdirən lazımsız əşyaların toplanmasından ibarətdir. Belə lazımsız əşyalara, adətən, daha çox qəzetlər, jurnallar, kitablar, köhnə paltarlar, çantalar, yararsız məişət texnikası aid olur. Bunlar nəzəri cəhətdən pasiyentin ayrıla bilmədiyi istənilən lazımsız əşyalar ola bilər. Şizofreniya, demensiya və ya əqli geriliyi olan xəstələrdə patoloji yığıcılıq diaqnozu qoyulmur 4,5
.
► Bədən yönümlü sarışan davranış (trixotilomaniya, dermatilomaniya) - trixotilomaniya (saç dartma, tük örtüyünün seyrəlməsinə gətirib çıxardan saçqopartma) və ya dermatilomaniyadan (ekskoriasiya, dəri örtüyünün mikro zədələnməsinə səbəb olan dəri didmə) ibarət olan, onları azaltmaq və ya qarşısını almaq üçün yönəldilən təkrarlanan cəhdlərlə müşahidə olunan sarışan davranışdır 4,5,10,12 .
pozuntusu, ipoxondrik pozuntu və tikoz pozuntunu da aid edirlər (Sindrom Turetta) 5,10,14 .
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 9 Epidemiologiya Əhalinin 80%-nin müəyyən vaxtlarda sarışan fikirlər hiss etməsinə və təxminən 50%-nin müəyyən rituallar etməsinə baxmayaraq, OKP-nin klinik təzahürlü vəziyyətinə bir o qədər tez-tez rast gəlinmir. Bir il müddətində əhali arasında OKP-nin yaranma riski 1,1-1,8 %-ə bərabərdir, ümumi həyatı boyu isə hər bir adam üçün 1,6-3% təşkil edir. OKP-yə 18 yaşından yuxarı qadınlarda daha çox rast gəlinir, kişilərdə isə bu, daha erkən yaşlarda başlayır. 15 yaşa kimi olan uşaqlar arasında OKP-nin yayılması 0,25% təşkil edir. OKP-nin epidemioloji göstəriciləri sosial-iqtisadi vəziyyətdən və etnik mənsubiyyətdən asılı olmur 14 . OKP-nin başlanmasına xas olan orta yaş dövrü 19-30 yaşdır. Təxminən 25% pasiyentlərdə xəstəlik 14 yaşından sonra başlayır. Xəstəliyin 35 yaşdan sonra başlanması isə nadir hallarda olur. Xəstəliyin daha erkən başlanğıcı simptomların kəskin təzahürü, daha çox kompulsiyaların olması ilə (obsessiyasız) xarakterizə olunur. Belə hallarda komorbid pozuntular (tiklər, diqqət çatışmazlığı hiperaktivlik sindromu və təşviş pozuntusu) və müalicəyə həssaslığın olmaması müşahidə olunur. Eyni zamanda uşaq və yeniyetmə dövründə xəstələnənlərin 40%-də yetkinlik dövründə tam remissiya müşahidə olunur. Əlamətlərin intensivliyinin dalğavari gedişi OKP- nin müalicə olunmaması ilə xarakterizə olunur. Müalicəsiz, spontan sağalma ehtimalı 20%-i keçmir, 50% hallarda gedişat fasiləsiz, 25% hallarda isə epizodik xarakter daşıyır. OKP-dən əziyyət çəkən xəstələrin yarısında suisidal (özünə qəsd) fikirlər, 25%-də isə suisidal cəhdlər qeyd oluna bilər. Özünə qəsd cəhdi daha çox yanaşı gedən depressiya ilə əlaqədar yaranır. OKP həyat keyfiyyətinin və sosial adaptasiyanın nəzərə çarpacaq dərəcədə enməsi ilə assosiasiya olunur. Məsələn, OKP-si olan xəstələr obsessiyanı və kompulsiyanı yaradan vəziyyətdən və ya insanlara zərər yetirə bilmə qorxusuna görə onlarla münasibətdən qaça bilərlər. Eyni zamanda obsessiyalarla əlaqədar olaraq onlar həkimə müraciət etməkdən də qaçırlar. Bəzi xəstələr ailə münasibətlərinə neqativ təsir edən öz qayda və qadağalarını yaymağa çalışırlar 5 .
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 10 Obsessiv-kompulsiv pozuntunun risk amilləri OKP-nin inkişaf etməsində risk amilləri arasında aşağıdakıları göstərmək olar 4,11,14
:
irsiyyətində OKP-nin və tik pozuntunun olması ►
qeyri-kafi həyat şəraiti ►
cinsi, dini və gigiyena sahəsində uyğunlaşa bilməyən mövqenin formalaşması ilə əlaqədar yaranan mədəni-sosial amillər ►
►
inkişaf prosesinə davranışın təsiri, uşaqlıqda baş verən fiziki və cinsi zorakılıq ►
infeksiyadan sonra yaranmış autoimmun sindrom XBT-10 ÜZRƏ TƏSNİFAT 2
F42 Obsessiv-kompulsiv (sarışan-məcburi) pozuntular Belə vəziyyətin əsas xüsusiyyəti təkrari sarışan fikirlərin və ya məcburi hərəkətlərin olmasıdır. Sarışan fikirlər stereotip şəkildə xəstənin təkrar-təkrar ağlına gələn ideyalardan, obrazlardan və ya arzulardan ibarətdir. Onlar demək olar ki, həmişə kədərləndiricidirlər və pasiyent, adətən, səmərəsiz onlara müqavimət göstərməyə çalışır. Bununla belə xəstə bu fikirləri nə qədər qeyri-iradi və pis olsalar belə özününkü sayır. Sarışan hərəkətlər və ya rituallar stereotip materiallardan ibarətdir ki, xəstə onları təkrar-təkrar yerinə yetirir. Onlar zövqalma üsulu və ya faydalı məsələlərin yerinə yetirilməsində atribut deyildirlər. Bu hərəkətlər xəstənin ehtiyat etdiyi xoşa gəlməz hadisənin baş verməsinin qarşısını almaq üsuludur, hansı ki, əks halda baş verərək onun özünə və ya xəstə tərəfindən digər şəxsə zərər yetirə bilər. Adətən belə davranış xəstə tərəfindən mənasız və ya effektsiz kimi başa düşülür və ona qarşı təkrari cəhdlər görülür. Demək olar ki, həmişə həyəcan müşahidə edilir. Əgər kompulsiv hərəkətlər tormozlanırsa, həyəcan daha da artır.
obsessiv-kompulsivnevroz Çıxarılıb: obsessiv-kompulsiv şəxsiyyət pozuntusu (F60.5)
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 11 F42.0 Əsasən sarışan fikirlər və ya düşüncələr Onlar demək olar ki, xəstəyə əziyyət verən ideyalar, fikir obrazları və ya hərəkətə təhrik etmə formasını ala bilərlər. Bəzən ideyalar tam olmayıb, gündəlik həyata aid olan adi, lakin vacib qərar qəbul etmək qabiliyyətinin olmaması ilə əlaqədar sonsuz müzakirə olunan alternativ fikir olur. Sarışan düşüncələr və depressiya arasında əlaqə xüsusi ilə sıxdır, buna görə də obsessiv-kompulsiv pozuntu diaqnozuna o halda üstünlük vermək olar ki, əgər sarışan fikirlər depressiya epizodu olmadan yaranır və ya saxlanılır. F42.1 Əsasən kompulsiv hərəkətlər [sarışan rituallar] Kompulsiv məcburi hərəkətlərin əksəriyyəti çirkin təmizlənməsinə aid olur (əsasən əllərin yuyulması), potensial təhlükəli situasiyanın yarana bilməməsi haqqında zəmanətin alınması üçün təkrari yoxlamalara və ya təmizkarlığa və səliqəliliyə riayət etməyə aid olur. Belə aydın davranışın əsasında pasiyenti gözləyən təhlükədən və ya onun özünün başqa birisini təhlükəyə düçar edəcəyi qorxusu durur və ritual hərəkətlər nəticəsiz qalır və ya təhlükənin qarşısını almaq üçün simvolik cəhdlər olur.
Obsessiv-kompulsiv pozuntuların diaqnostikasında Yel-Braun obsessiv-kompulsiv simptomların cədvəlindən (Y-BOCS) 16,17
istifadə edilir. Cədvəl iki hissədən ibarətdir: ►
►
kompulsiyaların reytinq cədvəli üzrə balların qiymətləndirilməsi (Əlavə 1) Diferensial diaqnostika 5
Obsessiv-kompulsiv pozuntuların diferensial diaqnostikası
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 12 Cədvəl 1. ОKР-nin diferensial diaqnostikasının prinsipləri Pozuntu Oxşar əlamətlər Fərqli əlamətlər Təşviş pozuntuları Təkrarlanan fikirlər, yayınan davranış, təsdiqə ehtiyac
Rasional ehtiyatlılıq, konkret vəziyyətlərlə məhdudlaşma, kompulsiyaların olmaması
Xoşagəlməyən fikirlər, bədbinanə gözləntilər Fikirlər sarışan hal kimi qəbul olunmur, əhvali-ruhiyyəyə uyğun olur Qida pozuntuları Qida və çəki ilə əlaqədar təkrarlanan fikirlər Fikirlər ancaq çəki və qidaya yönəlir
Yüklə 0,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|