Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti Fakultə: Tikinti-İqtisad Kafedra: Kurs işi

Seqment üzrə qiymət təyini – məhsul və xidmət iki dəfə və ya daha artıq qiymətə satılır.
Psixoloji qiymət təyini – qiymətlərin sadəcə iqtisadi amillərini deyil, həmçinin onun psixoloji tərəfini öyrənən qiymətqoyma strategiyasıdır.
Həvəsləndirici qiymətqoyma – satışların təcili artması məqsədilə məhsulların qiymətini preyskurant siyahısındakı qiymətlərdən aşağı endirilməsi və bəzən hətta, xərclərin azaldılması.
Coğrafi qiymət təyini – şirkət həmçinin ölkənin və dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan müştərilər üçün öz məhsularını necə qiymətləndirəcəyi haqqında qərar qəbul etməlidir.
Beynəlxalq qiymət təyini – məhsulunu beynəlxalq bazara çıxaran şirkətlər fəaliyyət göstərdikləri hər bir ölkədə qiymətləri müəyyən etməlidirlər.
Bazar münasibətlərinə keçid şəraitinin tələblərinə cavab verən qiymət mexanizminin işlənilməsi və onun düzgün formalaşdırılması mühüm amillərdən biridir. Müasir mərhələdə elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsi şəraitində elə çevik qiymətlər sistemi tələb olunur ki, o, bir tərəfdən qiymətlərin sabitliyini, digər tərəfdən isə bazar şəraitində rəqabəti nəzərə almaqla qiymətin daha dinamik olmasını və çəkilən xərclərin azaltma mexanizmini təmin etsin.
Qiymətlər sistemi və təriflər xalq təsərrüfatının idarə edilməsinin ən mürəkəb iqtisadi alətlərindən biridir. O, müəssisələr (firmalar) və təşkilatlar, ayrı-ayrı sahələr arasında əsas istehsal əlaqələrini göstərməklə, tam kommersiya (fəaliyyətini) hesabına keçilməsi, müəssisə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyətlərinin qiymətləndirilməsinə xidmət edir. Odur ki, qiymətlər sistemi iqtisadi və sosial inkişafa mənfi və ya müsbət təsir göstərir.
Qiymətin formalaşmasının əsas şərtlərindən biri, onun ictimai zəruri əmək məsrəflərini hərtərəfli əks etdirməklə, istehsal və tədavül xərclərini ödəməklə yanaşı, müəyyən miqdarda mənfəəti təmin etməsidir. Bundan başqa, qiymətlər daha mütərəqqi məhsul istehsalı və istehlakına, keyfiyyyətin yüksəldilməsinə həvəs (stimul) yaratmalı, müəyyən dövürlərdə artan tələbatı hərtərəfli əks etdirmə və düzgün əsaslandırılmalıdır. Bununla əlqədar olaraq qiymət mexanizminin düzgün təhlil olunması və onun səviyyəsinin elmi cəhətdən əsaslandırılması əsas məsələlərdən biri hesab olunur.
Qeyd etmək lazımdır ki, müasir şəraitdə “qiymətqoyma” və “qiymətin əmələ gəlməsi“ anlayışlarını bir- birindən fərqləndirmək məqsədəuyğundur.
Qiymətqoyma dedikdə, bazar şəraitində məhsulun keyfiyyətindən, dövlətin iqtisadi mənafeyindən irəli gələn, əhalinin sosial müdafiəsindən, istehsalçılar və istehlakçılar arasında daha əlverişli münasibətlər və prinsiplər əsasında qiymətin formalaşması başa düşülür.
“Qiymətin əmələ gəlməsi”-nin mahiyyəti konkret əmtəələrə (məhsullara) qiymətlərin müəyyən edilməsi (hesablanması) prosesi ilə müəyyən olunur. Bu proses dəyər, tələb-təklif və pul tədavülü qanunları ilə əlaqədar olub, qarşılıqlı surətdə qimətlərin əmələ gəlməsinin nəzəri əsaslarını təşkil edir.
Qiymətin əmələ gəlməsinin iqtisadi mahiyyətini hərtərəfli xarakterizə etmək üçün onun əsas funksiyalarına ciddi riayət etmək lazımdır. Qiymətin əsas funksiyalarına aiddir:

1. 
   Plan-uçot
   
2. 
   Bölüşdürücü
   
3. 
   Həvəsləndirici
   
4. 
   Tənzimləmə
   
5. 
   Tələb və təklifin balanlaşdırılıması
   
6. 
   Resursların optimal bölüşdürülməsi.
   

Plan uçot funksiyası zəruri əmək məsrəflərini və onun səmərəliliyini qiymətdə düzgün əks etdirməklə, məhsulun neçəyə başa gəlməsini əsaslandırır. Bunlara həm kəmiyyət-mütləq göstəriciləri (milli gəlir, əsaslı vəsait qoyuluşunun həcmi və s.) həm də keyfiyyət göstəriciləri (rentabellik, fond verimi, əmək məhsuldarlığı və s.) daxildir.
Qiymətin bölüşdürmə funksiyası tələb və təklif arasındakı tarazlığa xidmət edir, onun köməyi ilə müəssisələrin (firmaların) və təsərrüfat təşkilatlarının gəlirini sahələr, iqtisadi rayonlar və əhalinin sosial qrupları arasında bölüşdürülməsini əks etdirir. Bu funksiya bazar amillərinin təsiri altında qiymətin dəyərdən kənarlaşması ilə əlaqədardır.
Qiymətin həvəsləndirmə funksiyası elə bir aktiv alət hesab olunur ki, burada elmi-texniki tərəqqinin köməyi ilə daha mütərəqqi məhsul istehsalına, istehsal xərclərinin azalması, köhnə məhsul növünün istehsaldan çıxarılmasına, daha yüksək keyfiyyətli məhsulun istehsalı üçün müəssisələrin maraqlandırılmasına şərait yaradır.
Qiymətlərin tənzimlənməsi funksiyası onların yuxarıda göstərilən funksiyaları yerinə yetirilməsi ilə yanaşı, o, tələb və təklif arasında zəruri uyğunluğu təmin etməli, vaxtaşırı onlara baxılmasını və təkmilləşdirilməsini nəzərdə tutmalıdır.
Qiymətin tələb və təklif balanslaşdırması funksiyası istehsal və istehlak, tələb və təklif arasında əlaqəni yerinə yetirir. Sahibkarlıq fəaliyətinin inkişafı və rəqabətin formalaşdığı bir şəraitdə qiymətin bu funksiyasına daha çox ehtiyac duyulur və onun rolu artır. Qiymətin funksiyaları bir-bir ilə qarşılıqlı sürətlə əlaqəli olduğu və mürəkkəb olduğuna görə o, marketinq xidməti tədqiqatının əsas obyektinə çevrilmişdir.
Tikintidə qiymətin əmələ gəlmə mexanizmi xalq təsərrüfatının başqa sahələrinin məhsulunun qiymətindən asılı surətdə fərqlənir. Bunu fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri tikinti məhsulunun texniki-iqtisadi xüsusiyyətidir (tikinti məhsulunun təyinatına görə son dərəcə müxtəlif olması; tikinti rayonunun təbii iqlim xüsusiyyətləri, məhsulun tərpənməz olması; tikintidə istehsalat tsiklinin uzunmüddətli olması və.s.).Bundan başqa, hər bir tikiləcək obyektinin qiyməti fərdi xarakter daşıyaraq, sifarişçi ilə podratçı arasındakı müqavilə (kontrakt) əsasında müəyyənləşdirilir. Həmçinin, tikinti məhsulunun qiymətinin formalaşmasında sifarişçi, layihə və podratçı təşkilatlar iştirak edilir.
Bazar münasibətlərində tikintidə qiymətin əmələ gəlməsi və smeta normalaşdırılmasının əsas vəzifələri aşağıdakılardır:

• 
  Tikinti məhsulunun sərbəst qiymətinin formalaşdırılması;
  
• 
  Tikintinin investisiya fəaliyyətinin müxtəlif mərhələlərində bütünlüklə smeta normaları ilə təmini;
  
• 
  Müxtəlif investisiya mərhələlərində tikinti dəyərinin təyini.
  

Əsaslı tikintidə qiymət sistemi bu sahənin texniki iqtisadi xüsusiyyətlərinin əks etdirməklə, spesifik əlamətlərlə xarakterizə edilir. Bu xüsusiyyətlərə aiddir: tikinti məhsulunun yaradıldığı yerlərdə tutumluluğunu yüksək olması; istehsal tsiklinin nisbətən uzun olması; hər bir obyektin tikintisində çoxlu (müxtəlif) material, konstruksiya və avadanlıqların geniş nomenklaturaya malik olması; tikinti-quraşdırma işlərinin bütün il boyu həm də açıq havada (təbii-iqlim şəraitində) aparılması.
Elmi texniki tərəqqinin ən mühüm iqtisadi vasitəsi qiymətin əmələ gəlməsidir. Qiymət tikinti istehsalatının dinamikasını və səviyyəsini xarakterizə edən ən mühüm iqtisadi göstəricidir. Qiymət tikinti istehsalının plana uyğun inkişafı üçün bir alət və iqtisadi kateqoriya hesab olunur.
Tikinti məhsulunun iqtisadi xüsusiyyəti, tikilən obyektlərin fərdiliyi, başqa sahələrdən fərqli olaraq ona sabit qiymətin qoyulmasını çətinləşdirir. Odur ki, tikinti məhsulunun qiyməti başqa sahələrin məhsulunun qiymətindən fərqli olur. Bunu fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri tikinti məhsulunun texniki iqtisadi xüsusiyyətidir.
Tikintidə sənayeləşdirmənin inkişafı, tipləşdirilmiş layihələrdən kütləvi surətdə istifadə olunması, yığma iriləşdirilmiş konstruksiyaların tətbiqi, tikinti məhsuluna müəyyən dərəcədə sabit qiymətin qoyulmasına imkan yaradır. Tikinti məhsulunun qiymətini layihələrə əsasən müəyyən olunmuş smeta dəyəri xarakterizə edir. Smeta dəyəri bir neçə funksiyanı yerinə yetirir. O, qəbul olunmuş layihə həllərinin səmərəliliyini müəyyən edir, kapital qoyuluşunun planlaşdırılmasını və maliyyələşməsini təmin edir, tikinti təşkilatının təsərrüfat fəaliyyətini qiymətləndirir. Tikinti məhsulunun xüsusiyyətini nəzərə alaraq, onun qiyməti aşağıdakı kimi təyin olunur: