Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 
Cədvəl 1.
Taxıl aqrosenozunda torpağın fiziki xassələrinin faktiki qiymətləri 
 
Qiymət 
Torpaq 
qatı, sm 
Fiziki xassə 
ρ
b
, 
q/sm
3 
W, 
% 
ɛ
t
, % 
ɛ
a
, % 
>10, 
% 
AQA, 
% 
<0.25, 
% 
K
str 
K
sd
, 
% 
>0.25sd,
% 
Buğda 
X
 
0-25 
1.246 
16.5 
52.96 
32.39 
10.4 
79.8 
9.7 
4.3 
49.3 
39.17 
25-50 
1.375 
18.0 
48.11 
23.38 
12.6 
79.0 
8.3 
3.9 
46.8 
36.84 
min
X
 
0-25 
1.011 
14.6 
43.40 
17.35 
2.6 
67.0 
4.1 
2.0 
36.4 
30.67 
25-50 
1.228 
16.0 
41.81 
14.11 
4.5 
71.7 
5.3 
2.5 
27.9 
22.75 
max
X
 
0-25 
1.500 
18.8 
61.85 
46.18 
23.2 
88.5 
13.3 
7.7 
71.4 
47.81 
25-50 
1.542 
20.0 
53.66 
31.84 
21.8 
85.9 
12.3 
6.1 
69.2 
52.08 
Arpa 
X
 
0-25 
1.271 
17.3 
52.04 
30.05 
10.3 
81.2 
8.5 
4.6 
41.5 
33.64 
25-50 
1.382 
19.0 
47.86 
21.75 
14.6 
77.7 
7.7 
3.6 
46.1 
35.75 
min
X
 
0-25 
1.019 
15.4 
45.51 
20.85 
5.5 
67.0 
2.2 
2.4 
24.9 
20.25 
25-50 
1.233 
16.4 
41.28 
10.20 
7.1 
71.7 
3.6 
1.9 
23.6 
19.57 
max
X
 
0-25 
1.444 
19.9 
61.55 
45.87 
20.1 
86.5 
13.1 
6.4 
66.7 
56.60 
25-50 
1.556 
23.0 
53.47 
30.31 
30.5 
83.7 
11.5 
5.1 
65.1 
51.88 
Qeyd.
ρ
b
, W, ɛ
t
= 100(1 – ρ
b
/ 2.65), ɛ
a
= ɛ
t
– Wρ
b
– uyğun olaraq torpağın sıxlığı, 
nəmliyi, ümumi və aerasiya məsaməliyi; >10, <0.25, AQA – 10 mm-dən böyük, 0.25 
mm-dən kiçik və 10-0.25 mm diametrli aqreqatların miqdarı; K
str
– strukturluq 
əmsalı; >0.25sd – 0.25 mm-
dən
böyük suyadavamlı aqreqatların miqdarı; K
sd
= 
100(>0.25sd /AQA).
arpa aqrosenozunda AQA, buğda/arpa aqrosenozları arasında isə yalnız torpağın şum 
qatında >0.25 mm suyadavamlı aqreqatların miqdarının etibarlı fərqləndiyini göstərir. 
Torpağın şum və şumaltı qatlarının fiziki xassələrinin differensasiyası bitkinin kök 
sisteminin inkişafı ilə şərtlənə bilər.
Torpağın aqrofiziki vəziyyət göstəriciləri Cədvəl 2-də göstərilmişdir.

---

476 
Məlumdur ki, torpağın fiziki vəziyyətinin dəyişməsi su, hava (qaz) və qida 
rejimlərini şərtləndirir. Torpağın su-hava rejiminin pisləşməsi bitkinin kök sisteminin 
inkişafının, qaz mübadiləsinin, rizosferdə mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyətinin 
pisləşməsinə və bütövlükdə bitkilərin məhsuldarlığının azalmasına səbəb olur. 
Aqrofiziki nöqteyi-nəzərdən fiziki vəziyyəti optimala yaxın olan torpaqda onun 
həyata keçirdiyi bütün funksiyaların stabil balansı və bitkilərin dayanıqlı 
məhsuldarlığı təmin olunur.
Cədvəl 2.
Torpağın şum və şumaltı qatlarının aqrofiziki vəziyyət göstəriciləri 
 
Torpaq qatı, 
sm 
AFİ 
NAFİ 
K
gd 
"
inis
X
 
ρ
b 
ɛ
t
 
AQA 
>0.25sd 
Buğda 
0-25 
0.88 
0.68 
1.01 
83.07 
85.63 
90.17 
81.93 
25-50 
0.94 
1.16 
89.17 
89.66 
91.97 
70.74 
Arpa 
0-25 
0.86 
0.71 
4.50 
88.02 
84.55 
93.87 
59.43 
25-50 
0.93 
1.08 
88.82 
89.51 
92.83 
68.91 
Apardığımız tədqiqatlara əsasən demək olar ki, Dağlıq Şirvanın alçaqdağlıq 
hissəsinə aid olan quraq dəmyə şəraitli tədqiqat ərazinin taxıl aqrosenozunda 
bitkilərin boruyaçıxma-sünbülləmə inkişaf fazasında açıq-şabalıdı torpağın şum və 
şumaltı qatları zəif və orta fiziki vəziyyətlə (AFİ = 0.86-0.94) xarakterizə olunur.
2014-2015 vegetasiya ilində taxıl aqrsenozunda dən məhsulunun formalaşması 
dövründə iqlim şəraiti orta çoxilliklə müqayisədə kəskin fərqlənmişdir. Belə ki, 
noyabr-iyul aylarında 323.0 mm-ə qarşı (orta çoxillik) 206.5 mm yağıntı düşmüşdür 
ki, bu da ortaçoxilliklə müqayisədə 63.9 % təşkil edir. Yağıntının 90.6 faizi noyabr-
aprel aylarına təsadüf edir. May-iyun aylarında cəmi 17.5 mm yağıntı düşmüşdür ki, 
bu da orta çoxilliklə müqayisədə 69.5 mm azdır və ümumi yağıntının 8.5%-ni təşkil 
edir. Vegetasiya dövrünün quraq keçməsinə baxmayaraq bölgə üçün ekoloji-plastik 
Qobustan yumşaq buğda və Cəlilabad 19 arpa sortlarının dən məhsulu uyğun olaraq 
45-50 və 30-35 s/ha intervalında dəyişmişdir. Yəni torpaq-iqlim şəraitinə uyğun 
olaraq bölgə üçün tövsiyə olunmuş aqrotexniki üsulların tətbiqi ilə torpağın mövcud 
aqrofiziki vəziyyəti taxıl aqrosenozunun faktiki məhsuldarlıq səviyyəsini təmin 
etmişdir.