Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

Açar sözlər:
buğda, bitki, seleksiya, quraqlıq, məhsuldarlıq 
Key words: 
wheat,plant, breeding, drought, productivity 
Ключевые слова: 
пшеница, растение, селекция, засуха, продуктивность,
 
Buğda çox qiymətli dənli bitki olub əhalinin ərzaq təlabatının ödənilməsində 
mühüm yer tutur. Müasir dövrdə əhalinin ərzaq təhlükəsizliyinin təminatı üçün 
iqtisadi sahədə dövlət siyasəti ölkədə taxılçılığın inkişaf etdirilməsini prioritet məsələ 
kimi qarşıya məqsəd qoyur. Bu inkişafa nail olmağın mühüm istiqamətlərindən biri 
mühitin ekstremal amillərinə davamlı, əlverişli arxitektonikaya malik, yeni daha 
məhsuldar sort və hibridlərin əldə edilməsidir. Taxılçılığın inkişafı haqqında dövlət 
proqramına uyğun olaraq hər il Beynəlxalq Seleksiya Mərkəzləri (CIMMYT, 
ICARDA) və xarici ölkələrin müvafiq institutlarından Əkinçilik Elmi-Tədqiqat 
İnstitutuna müxtəlif torpaq-iqlim şəraitləri üçün nəzərdə tutulan buğda 
sortnümunələri daxil olur. Özundə minlərlə dənli taxıl bitkilərini cəmləşdirən dünya 
genofondunun Azərbaycanın müxtəlif torpaq-iqlim şəraitli bölgələrində əkilərək 
vacib aqronomik xüsusiyyətlərə görə tədqiq edilməsi yüksək keyfiyyətli və 
məhsuldar, biotik və abiotik amillərədavamlı sort və hibridlərin alınması üçün 
seleksiyaya zəngin material bazası verir. Bununla Respublikamızda taxıl istehsalını 
artırmaq üşün Beynəlxalq Seleksiya Mərkəzlərindən introduksiya olunmuş müxtəlif 

---

69 
təyinatlı buğda sortnümunələrəindən istifadə etməklə, hibridləşmə yolu ilə 
yüksəkməhsuldar və keyfiyyətli dənə malik, ekoloji cəhətdən dayanıqlı yeni sortların 
yaradılması imkanı yaranır. 
Tədqiqat işinin əsas məqsədi Beynəlxalq Seleksiya Mərkəzləri CIMMYT və 
ICARDA-dan introduksiya olunmuş müxtəlif torpaq-iqlim şəraitləri üçün nəzərdə 
tutulan buğda sortnümunələrinin ilkin ekoloji sınağını kecirməklə onların vacib 
aqronomik xüsusuiyyətlərinə görə tədqiqi, məhsuldarlıq, keyfiyyət və xəstəlilərə 
davamlılığa görə donorların müəyyənləşdirilməsi və seleksiyada istifadəsinin 
tövsiyə edilməsi olmuşdur. Bu məqsədin həyata keçirilməsi üçün aşağıdakı işlər 
yerinə yetirilmişdir: 

2011-2014-cü illər ərzində Beynəlxalq Seleksiya Mərkəzlərindən alınmış 1211 
nümunəni özündə birləşdirən pitomniklərin (18-21
st
FAWWON IR və 18-21
st
FAWWON SA) Abşeron təcrübə bazasında ilkin ekoloji sınaqları keçirilmiş; 

Hər nümunə uzunluğu 2 m və cərgəarası 25 sm olmaqla 1 cərgədə 2 təkrarda 
əkilmişdir. Nümunələrə bütün inkişaf fazalarında ümumi qəbul edilmiş metodikaya 
uyğun olaraq aqrotexniki qulluq göstərilmiş; 
● İntroduksiya olunmuş nümunələr üzərində dinamik olaraq bütün vegetasiya 
müddəti ərzində fenoloji müşahidələr aparılmış; 

Tədqiq olunan buğda nümunələrinin həyat tərzləri, sünbülləmə müddətləri 
(yanvarın 1-dən sünbülləmə tarixinə qədər olan günlərin sayı) müəyyən edilmiş, 
yatmaya və xəstəliklərə qarşı davamlılığı öyrənilmişdir. Xəstəliklərdən sarı və qonur 
pas, unlu şehə görə beynəlxalq standartlara uyğun şkalalar üzrə qiymətləndirmə 
aparılmış; 

Əkilmiş nümunələrin məhsuldarlıq göstəriciləri təyin edilmiş; 

Öyrənilən təcrübə materialından respublikanın müxtəlif aqro-ekoloji şəraitli 
bölgələrinə müvafiq yeni sortların yaradılması üçün hibridləşmədə istifadəsi tövsiyə 
olunan sortnümunələr seçilmişdir. 
Tarla təcrübələri Əkinçilik Elmi Tədqiqat İnstitutunun Abşeron yarımadasında 
yerləşən təcrübə sahəsində 2011-2014-cü illərdə qoyulmuşdur. Bu illər ərzində 
IWWIP (İnternational Winter Wheat İmprovement Proqram) xətti ilə Əkinçilik 
Elmi-Tədqiqat İnstitutuna Fakultativ və payızlıq buğdanın müşahidə pitomnikləri 
(FAWWON) daxil olmuşdur. Bu pitomniklərTürkiyə, CIMMYT və ICARDA-nın
birgə proqramı ilə hazırlanmış və 66 ölkəni əhatə edir. FAWWON SA pitomnikində 
topıanmış nümunələr quraq ərazilər, FAWWON IR pitomnikindəki nümunələr 
nümunələr isə suvarılan bölgələr üçün nəzərdə tutulmuşdur. 2011-2014-cü tədqiqat 
illərində daxil olmuş 8 pitomnikdə (FAWWON IRvə FAWWON SA) 
1211sortnümunə öyrənilmişdir. 
Abşeron yarımadası Xəzər dənizinin qərb sahilində 40-cı paralelə yaxın 
yerləşir. Ərazinin yayı isti və quraq, qışı isə mülayim olaraq, arabir soyuq 
küləklidir.Bu ərazidə havanın orta illik temperaturu 10
0
C, yanvar ayının orta 
temperaturu 1
-
5
0
C və iyun ayının orta temperaturu 21-27
0
C arasında olur. Bölgə 
üçün xaralterik olan küləyin orta illik sürəti 4-8 m/san-dir. Əsaən şümal küləkləri 
torpağı qurudur, buda bitkilərin suya olan tələbatını artırır. Abşeron yarımadasında 
orta illik yağıntı 311 mm olub, qeyri-bərabər paylanmışdır. Belə ki, yarımadanın 

---

70 
şimal hissəsinə daha çox yağıntı düşür. Yağıtının əsas hissəsi qış aylarına (60-70%), 
10%-i isə yaz aylarına təsadüf edir [1; 2; 3]. 
Abşeron yarımadasında torpaq bircinsli deyildir, əsasən boz-qonurdur,torpaq 
mühiti qələvidir və qida elementləri ilə zəif təmin olunmuşdur. Bu tip torpaqlarda 
buğda bitkisinin qida elemntlərinə tələbatı yüksəkdir. Abşeron yarımadasında çoxillik 
meteoroloji göstəricilərin təhlili göstərmişdir ki, bu bölgədə quraqlıq buğdanın dənin 
formalaşması və yetişmə dövrlərinə təsadüf edir ki, bu da son nəticədə məhsulun 
formalaşmasına öz mənfi təsirini göstərir. 
Tarla şəraitində fenoloji müşahidələr çıxışdan başlayaraq tam yetişmə fazasına 
qədər Kupermana görə [4]
,
xəstəliklərlə sirayətlənmə beynalxalq seleksiya 
mərkəzlərinin metodikaları əsasında [5; 6] aparılmışdır. 
Tarla təcrübələri ICARDA beynəlxalq təşkilatının tövsiyələrində nəzərdə tutulan 
sxem əsasında qoyulmuş, Abşeronda vegetasiya müddəti ərzində 2 dəfə suvarma 
aparılmışdır. 
Aparılmış tədqiqatlara əsasən müəyyən edilmişdir, ki əkilmiş nümunələr həyat 
tərzlərinə görə əsasən payızlıq olmuşlar. 1-ci cədvəldə Beynəlxalq pitomniklərdəki 
buğda nümunələri sünbülləmə müddətlərinə görə qruplaşdırılmışdır.