313
Cədvəl 1
Pomidor şitilinin başlıca xəstəliklərinə qarşı tətbiq olunmuş yeni mübarizə sxeminin səmərəliliyi
Stasionar: Zirə qəsəbəsi, özəl istixana, sort: Durinta (indeterminant)
s/s
Təcrübənin variantları
Kök
çürümələri
Fitoftoroz
Gövdə
bakteriozu
S
ağlam
ş
it
il
çıxı
şı
%
E
talon
d
an
ə
lavə
şit
il
,
%
1000
əd
əd
, ş
it
il
in
s
at
ış
q
iym
ət
i,
m
an
at
Əl
avə
ç
ək
il
ən
xə
rc
,
m
an
at
/ 1000
ə
d
əd
Xalis
gə
li
r,
m
an
at
/1000əd
S
x
%,
ƏƏ
F
Yayılm
a
%
B
iol
oj
i s
əm
ər
ə
%
Yayılm
a
%
In
te
n
sivl
ik
%
B
iol
oj
i s
əm
ər
ə
%
Yayılm
a
%
B
iol
oj
i s
əm
ər
ə
%
1.
Yeni mübarizə sxemi
2,2
94,2
5,6
1,4
89,2
-
100
99
13
150
6,2
14,2
S
x
=
1,
87
%
ƏƏF
95
=
2
,8
kq
2.
Etalon: təsərrüfat variantı
12,4
67,8
18,5
5,9
64,4
12,5
64,2
86
3.
Nəzarət: Tədbir keçirilməyib
38,5
-
52,0
20,5
-
34,9
-
62
Cədvəl 2
Örtülü sahədə pomidorun məhsuldar bikilərinin üzərində ziyan vuran başlıca xəstəliklərinə qarşı tətbiq olunmuş
mübarizə sxeminin səmərəliliyi. Stasionar: Zirə qəsəbəsi, özəl istixana, sort: Durinta (indeterminant)
s/s
Təcrübənin variantları
Fitoftoroz
Alternarioz
Gövdə
bakteriozu
Fuzarioz
soluxmalar
M
əh
su
ld
ar
lı
q
k
q
/m
2
E
talon
d
an
ə
lavə
m
əh
su
l,
kq
/m
2
Əl
avə
ç
ək
il
ən
xə
rc
,
m
an
at
/m
2
Xalis
gə
li
r,
m
an
at
S
x
%,
ƏƏF
95
Yayılm
a
%
In
te
n
sivl
ik
%
B
iol
oj
i
sə
m
ər
ə
%
Yayılm
a
%
In
te
n
sivl
ik
%
B
iol
oj
i
sə
m
ər
ə
%
Yayılm
a
%
B
iol
oj
i
sə
m
ər
ə
%
Yayılm
a
%
B
iol
oj
i
sə
m
ər
ə
%
1.
Yeni mübarizə sxemi
6,4
2,6
90
-
-
100
-
100
6,2
84
16,4
1,2
0,86
1,54
1,6
%,
0,4
kq
2.
Etalon:təsərrüfat variantı
22,4
5,2
64
18,2
6,4
51
12,8
63
16,5
49
15,2
3.
Nəzarət: Tədbir keçirilməyib
62,8
25,6
-
38,5
16,5
-
34,5
-
32,2
-
3,6
ƏDƏBİYYAT
1.Ахатов А.К. Огурцы и томаты в теплицах. //Приложение к журналу
«Защита и карантин растений» №2, 2011, 48 стр.
2.Быкова Т.А., Белых Е.Б. Особенности защиты овощных культур в теплицах
от бактериозов. //Журнал: «Защита и карантин растений», 2011, №3, стр. 32-
35
3.Грищечкина Л.Д. Проблемы защиты овощных культур от болезней в
теплицах. //Журнал: «Защита и карантин растений», 2011, №2, с. 16-18
4.Власов Ю.И. Вирусные и микоплазменные болезни растений. Москва,
«Колос», 1992, 207с.
5. Головин П.Н. и др. Практикум по общей фитопатологии. Л.Колос. 1977 г.,
342c.
6.Ağayev C.T. Abşeron bölgəsində örtülü sahədə becərilən pomidor bitkisinin
xəstəliklərinə qarşı ekoloji-təmiz mübarizə metodlarının hazırlanması və tətbiqi.
//ETİ-nin yekun hesabatı, Bakı- 2012, 114 cəh
7.Доспехов В.А. Методика полевого опыта. Москва, Колос, 1985, с. 33-58.
ОСНОВНЫЕ БОЛЕЗНИ ТОМАТА В ЗАКРЫТОМ ГРУНТЕ И МЕРЫ
БОРЬБЫ ПРОТИВ НИХ
Дж.Т.АГАЕВ
Научно-Исследовательский Институт Защиты Растений, Апшеронская ОС
В статье приведена
и
нформация о видовом составе основных
вредоносных болезней томата. Показаны результаты исследований в борьбе с
болезнями томата с использованием устойчивых сортов, оздоровлением
семян, методов повышающих устойчивость растений.
MAJOR DISEASES OF TOMATO IN GREENHOUSES AND THEIR
CONTROL MEASURES AGAINST THEM
J.T.AGAYEV
Research Institute of Plant Protection. Apsheron ES
Information is given about composition of the basic diseases infecting the
tomato plant in the covered area. Control methods study results have shown by use
of resistant varieties sanitating of the seeds of durable sorts,
315
UOT: 635.651
ABŞERON BÖLGƏSİNDƏ YAYILMIŞ BİTKİ NEMATODLARININ
BİOEKOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
M.M.TAĞIYEV
Bitki Mühafizə və Texniki Bitkilər Elmi-Tədqiqat İnstitutunun Abşeron Təcrübə
Stansiyası
E-mail:
Mardan.Tagiyev@mail.ru
Məqalədə Abşeron bölgəsinin şimal-şərq ərazilərində becərilən tərəvəz
bitkilərinin köklərinə zərər vuran nematodların növ tərkibi barədə məlumat
verilmişdir. Aparılmış tədqiqatların nəticəsi onlaraq başlıca ziyanlı növlərin
bioekoloji xüsusiyyətləri öyrənilmişdir.
Açar sözlər:
Abşeron bölgəsi, tərəvəz, fır nematodları, Meloidogyne,
Heterodera, inkişaf, temperatur
Ключевые слова:
Апшеронский регион, овощи, галловая нематода,
Meloidogyene, Heterodera, развитий, температура
Key words:
Absheron region, vegetables, Кnob malady, Meloidogyne,
Heterodera,
development, temperature
Hazırki dövrdə bitki nematodunun bir neçə min növü məlumdur. Bunların
əksəriyyəti torpaqda qidalanan nematodlardır. Bunların içərisində az miqdarda
nematod növləri vardır ki, onlar bitkilərə patogenetik (parazit) münasibət
göstərərək onlarda spesifik nematod xəstəlikləri yaradır. Bitkilərdə yaratdıqları
əsas xəstəlik əlamətləri köklərdə fırların əmələ gəlməsi, boydan qalma, yarpaqların
saralması, çiçəklərin tökülməsi və.s ola bilər. Apardığımız tədqiqatlar göstərmişdir
ki, Abşeron bölgəsinin əsasən qumsal torpaqlarında yayılmış nematod növləri
bitkilərin köklərində parazitlik edən Meloidogiye (fır nematodu) və Heterodera
(sista nematodu) cinsindən olan nematodlardır.
Fır nematodları öz inkişafına yumurta kisəsindən (Meloidogyne) başlayır.
Belə ki, yumurta daxilində 1-ci yaş dövrünü keçirən sürfələr 2-ci yaş dövründə
hərəkətli olub nazik iy (mil) şəklindədir. O, adi gözlə görünmür, uzunluğu 0,39-
0,6mm, eni isə 0,018-0,54 mm-dir. Fır nematodunun bu hərəkətli sürfələri öz
inkişafını əvvəlcə torpaqda keçirir. Torpaqda sürfələr yuxarı aşağı hərəkət edərək
müəyyən məsafə qət edə bilirlər. Sahib bitki axtarışında olan sürfələr ilk rast
gəldikləri bitki köklərinə sancılır, ağız aparatındakı xüsusi neştərlə dağıdıcı,
aşılayıcı ferment ifraz etməklə nazik kökləri deşərək onların daxilinə keçir və
orada parazitlik etməyə başlayırlar. Kökə daxil olmuş ikinci yaş nematod sürfələri
kökün mərkəzi silindri istiqamətində hüceyrələri zədələyərək, hüceyrə şirəsini
sormaqla hərəkətsiz vəziyyətə keçir. Intensiv qidalanan sürfələr bitkilərin inkişafını
zəiflədir, yarpaqlar saralmağa başlayır, kök sistemi eybəcərləşir (fırlar əmələ gəlir).
316
Fırın daxilində 3 dəfə ardıcıl qabıqdəyişən sürfələr yetkin hala keçir və beləliklə,
sərbəst yaşayan erkək və dişi fır nematodları əmələ gəlir.
Fır nematodunun inkişaf mərhələləri şəkil 1-də göstərilmişdir.
Şək. 1. Meloidogynenin inkişaf mərhələləri.
1-yumurta; 2-hərəkətli sürfə, 2-ci yaş; 3-6-sürfə, 3-cü yaş; 4-sürfə,
4-cü yaş (♀) formalaşmaqda olan dişi fərd; 5-dişi fərd (yumurta kisəsi ilə);
7-sürfə, 4-cü yaş (♂); 8-formalaşmaqda olan erkək fərd; 9-yetkin erkək fərd.
Fır nematodlarının özünəməxsus bioloji xüsusiyyətlərindən irəli gələn
üstünlükləri onu daha təhlükəli parazitə çevirir. Ən əsası dişi fərdin öz inkişafı
dövründə çoxlu sayda (2000-2500 ədəd) yumurta qoya bilməsi, nematodun
növündən, sahib bitkidən və temperaturdan asılı olaraq nəsilvermə imkanının çox
(5-8 nəsl) olması və nəticədə torpaqda fır nematodlarının hərəkətli sürfələrinin
sayının külli miqdarda artmasıdır. Digər tərəfdən fır nematodlarının ikinci yaş
hərəkətli sürfələrinin əlverişsiz torpaq iqlim şəraitinə çox dözümlü olmasıdır. Elmi
mənbələrə əsasən bu sürfələr qidalanmadan embrional yağın hesabına 8-12 ay və
hətta 4-10 il torpaqda yaşaya bilirlər [4].
Abşeron bölgəsində az yayılan və əsasən qışlıq tərəvəz bitkilərinin (kələm,
kök, turp, və.s.) köklərində parazitlik edən, az yayılan, sista əmələ gətirən
Heterodera nematodunun inkişaf mərhələləri şəkil 2.-də göstərilmişdir.
317
Şək. 2. Heteroderanın inkişaf mərhələləri.
1-yumurta; 2-hərəkətli sürfə (2-ci yaş); 3-sürfə 3-cü yaş (♀);
4-sürfə 4-cü yaş (♀); 5-cavan dişi fərd; 6-yumurtalarla dolu sista;
7-sürfə 3-cü yaş (♂); 8-sürfə 4-cü yaş (♂); 9-tam formalaşmış
erkək fərd; 10-yetkin erkək fərd
Nematod sürfələrinin köklərə daxil olduğu yerlərdə kökün hüceyrələrini
zədələyir. Zədələnmiş parenxim hüceyrələri qeyri-normal inkişaf etdiyindən
həcmcə böyüyərək “nəhəng hüceyrələr” adlanan hüceyrələr əmələ gətirirlər.
Beləliklə, köklər üzərində əmələ gələn bu şişkinliklər xırda və iri fırların əmələ
gəlməsinə səbəb olur. Fırların iriliyi və forması zədələnmiş bitkinin növündən asılı
olaraq xaşxaş dənəsindən adi qoz böyüklüyünədək ola bilir. Sonra fırlar birləşib
kökləri eybəcər şəkilə salır və onların normal inkişaf prosesini pozur.
Görünüşünə əsasən erkəkləri dişilərindən fərqlənən fır nematodları aydın
nəzərə çarpan cinsi dimorfizmə malikdirlər. Dişi nematod armudvari, parlaq ağ
rəndə olub adi gözlə də görünür. Bədən ilə boyun arasında xüsusi sərhəd yoxdur.
Uzunluğu 0,48-1,2 mm, eni isə 0,21-0,60 mm-dir. Boyun hissəsi kiçik baş ilə
qurtarır. Baş hissəsində ağız deşiyi vardır ki, bu deşik çox da dərin olmayan ağız
boşluğuna açılır. Ağız boşluğu düz yem borusuna keçir. Yem borusunun ortasında
olan və bulbus adlanan əzələvi şişkinlik mədə vəzifəsini görür.
Erkək nematod uzunsov olub, əsl qurd şəklindədir. Uzunluğu 1-1,5 mm, eni
isə 0,03 mm-dir. Fır nematodunun sürfəsi nisbətən kiçik olub nazik iy (mil)
şəklindədir. Uzunluğu 0,39-0,6 mm, eni isə 0,018-0,052 mm-dir. Adi gözlə
görünmür. Quyruq hissəsi ensizləşərək tamamilə sivridir.
Fır nematodu ağız boşluğunda yerləşən neştər vasitəsi ilə bitkinin kök
sistemini deşərək onun daxilinə girib hərəkətsiz hala keçir. Kökün nematod
tərəfindən sirayətlənmiş hissəsinə göbələk və bakteriyalar, viruslar daxil olub,
kökün çürüyüb dağılmasına səbəb olur. Odur ki, bitki normal qidalana bilməyib
böyümədən qalır. Nəticədə bitkilər zəifləyir, məhsuldarlıqları kəskin aşağı düşür,
çox vaxt quruyur, yaxud heç bir məhsul vermir. Əgər nematodla sirayətlənmiş
bitki məhsul verersə də, o az və keyfiyyətsiz olur.
Fır nematodunun əmələ gətirdiyi fırlar ilə paxlalıların əmələ gətirdiyi fırları
kökyumruları qarışdırmamaq lazımdır. Paxlalı bitkilərin əmələ gətirdiyi fırlar kökə
yan tərəfdən yapışmış olduğuna görə kökdən asanlıqla qopub düşə bilir, ancaq
nematodun əmələ gətirdiyi fırlar isə kökün eybəcər şəkilə düşməsi ilə fərqlənir və
kökdən qopmur. Bundan başqa nematodun əmələ gətirdiyi fırları, filloksolriyanın
qan mənənəsinin əmələ gətirdiyi şişlərdən, yaxud xərçəng şişlərindən ayırmaq
üçün fırların daxilində nematodları tapmaq lazımdır. Bitki nematodları qışlama
dövrünü əsasən yumurta və hərəkətli sürfə fazasında keçirir [6]. Heterodera
cinsindən olan nematodlar sista fazasında qışlayır və sistanın içərisində olan
yumurtalar və ya 1 yaşda olan sürfələr qorunmuş vəziyyətdə uzun müddət (18-25
il) öz həyat qabiliyyətlərini saxlaya bilirlər [5].
Yumurtadan, yumurta tökən yetkin dişi nematod əmələ gələnə qədər
təxminən 28-60 gün keçir. Bölgədə yayılan fır (Meloidogyne) və sista (Heterodera)
əmələ gətirən nematodların bir bioloji generasiyası əsasən aşağıdakı amillərdən
318
parazitlik etdikləri sahib bitkinin növündən, ətraf mühit amillərindən, əsasən
torpağın temperatur və nisbi rütubətindən asılıdır. Ayrı-ayrı nematod növlərinin
inkişafında müxtəlif temperatur rejimi tələb olunur. Aparılmış elmi tədqiqatlardan
məlum olmuşdur ki, fır nematodlarının yumurtalarında inkişaf 7-9°C-də başlayır.
2-ci yaşda olan hərəkətli sürfələr torpaqda temperatur 12°C-dən yuxarı qalxdıqda
bitkilərin köklərini deşib kökün daxilinə nüfuz edirlər. 10°C-dən yuxarı
temperaturda kökün daxilindəki nematodlar qidalanmağa başlayırlar.
Torpaq iqlim şəraitindən asılı olaraq fır nematodlarının nəsilvermə sayı
dəyişir. Belə ki, tropik ölkələrdə fır nematodları 10-11 nəsil, cənub ölkələrində 4-5
nəsil, Ukraynada 2-3 nəsil, Belorusiyada 1 nəsil verir. Apardığımız müşahidələrə
əsasən fır nematodları Abşeron şəraitində açıq sahələrdə yazdan payıza qədər 4-5
nəsil, il ərzində əkin altında olan örtülü istixanalarda 7-8 nəsil verə bilir.
Kök nematodlarının hərəkətli və yarımhərəkətli növlərinin bəziləri həm
kökün daxilində, həm də xaricindən köklərə müdaxilə edərək parazitlik edirlər.
Belə ki, sista əmələ gətirən Heterodera kök nematodlarının sürfələri (2. 3. 4 yaş)
kökün daxilində endoparazit həyat tərzi keçirir, yetkin fərdi isə yarım endoparazit
həyat tərzi keçirir. Meloidogyne fır nematodlarının hərəkətsiz sürfələri (2. 3. 4 yaş)
və yetkin fərdi endoparazit həyat tərzi keçirir. Nematodların bitki orqanlarına daxil
olma prosesi şəkil 3-də verilmişdir.
Şəkil: 3.Nematodların bitki orqanlarına daxil olma prosesi.
a – hərəkətli kök nematodları;
b – ektoparazitlər, fakultativ parazitlər;
c – yarımhərəkətli endoparazitlər (Meloidogyne), yarımhərəkətli
yarıendoparazitlər (Heterodera).
319
Aşagıdakı foto şəkillərdə bəzi bitki şitillərinin köklərində fır nematodlarının
yayılması vəziyyəti göstərilmişdir (Şəkil 4).
1 2 3
Şəkil 4. Şitillərdə fır nematodlarının yayılması:
1-xiyarda; 2-kələmdə; 3-pomidorda.
Nəticə olaraq qeyd olunmalıdır ki, Abşeron bölgəsində yayılmış bitki
nematodlarının bioekoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, onlara qarşı kompleks
mübarizə tədbirlərinin vaxtında və düzgün yerinə yetirilməsinə imkan
yaradacaqdır.
Dostları ilə paylaş: |