Azərbaycan respublikasi naziRLƏr kabineti yaninda

Key words: language system, bearers of language, nomination, national-cultural component, primary nomination, motivated, generalization.
Geyim adları “öz spesifik milli-mədəni mənaları ilə nəinki hər bir xalqın dil kollektivini səciyyələndirən həyat tərzini, həmçinin onun təfəkkür tarixini də əks edir” (5, s. 88).

Bu tədqiqata biz hər şeydən əvvəl elə geyim adlarını cəlb etmişik ki, onların mənasında milli komponent daha qabarıq duyulsun. Doğrudur, məntiqi kateqoriyaların, insan təfəkkürünün ümumiliyi bütün dillərdə ümumi leksik fondun mövcudluğuna gətirib çıxarmışdır. Lakin bütün ümumi şəraitlərə baxmayaraq hər bir xalqın yalnız ona məxsus olan mədəni realiyaları, məişət və ətraf mühitin məfhumları vardır ki, onları digər mədəniyyətlərdə tapmaq qeyri – mümkündür. Hər bir dil mənasında milli mədəni komponentlər olan dil vahidlərinə malikdir və bu sözlərə toponimlər, frazeologizmlərdən başqa, məişət leksikası və o cümlədən geyim adları da daxildir.

Bu vahidləri bəzi tədqiqatçılar “linqvokulturema” da adlandırır və bu termin bizcə sözdə dilin və mədəniyyətin vəhdət təşkil etməsini göstərir. Bu vahidləri öyrənərkən biz müxtəlif dil daşıyıcılarının dünyanı dərk etməsinin və əks olunmasının xüsusiyyətlərinin müəyyən etmiş oluruq (3).

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, müasir mərhələdə milli-mədəni semantikaya malik sözlər həm semasioloji, həm də linqvo-kulturoloji aspektdə öyrənilməlidir. Bu baxımdan milli-mədəni komponentli sözlərə aid olan geyim adları olduqca böyük aktuallıq kəsb edirlər, çünki hər dildə təzahür edən motivləşmə, birinci və ikinci dərəcəli nominasiya növlərini fərqləndirməyə zəmin yaradırlar.

Azərbaycan və ingilis dillərindəki geyim adları sinxron planda semantik cəhətdən tədqiq edilərkən onları aşağıdakı qruplara bölmək olur: 1) birinci dərəcəli nominasiya nəticəsində əmələ gələn adlar (motivləşməmiş adları). 2) ikinci dərəcəli nominasiya nəticəsində əmələ gələn geyim adları (motivləşmiş adlar).

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, birinci dərəcəli nominasiya əksər dillərdə nisbətən az rast gəlinən dil hadisəsidir. Dilin nominativ fondu əsasən alınma sözlər və ikinci dərəcəli nominasiya hesabına zənginləşir. İkinci dərəcəli nominasiyada insan təfəkkürünün assosiativ xarakteri həlledici rol oynayır, yəni əşyanın adlandırılmasında artıq bəlli olan adın mənasının ya bənzətmə ya da oxşarlıq xüsusiyyətləri ön plana çəkilir və yeni yaranan adda mənanın yeniləşməsi baş verir.

Yenidən mənalandırma artıq mövcud olan biliklərə əsaslanır və bu biliklər də öz növbəsində yeni sözün ya komponentlərin mənasında, ya da daxili formasında öz əksini tapır. Məsələn: 1. Azərbaycan və ingilis dillərində birinci dərəcəli nominasiya nəticəsində yaranmış geyim adları. Azərbaycan: köynək, ətək, jaket, paltar, pijama. İngilis: şhirt, skirt, jacket, dress, pyjamas.

2. Azərbaycan və ingilis dillərində ikinci dərəcəli nominasiya nəticəsində yaranmış geyim adları: Azərbaycan: ziyafət paltarı, hündür daban ayaqqabı. İngilis: evening dress, undershirt, high – heel shoes. Dilçilikdə birinci dərəcəli nominasiya nəticəsində yaranmış sözlər motivləşməmiş terminlər hesab olunur, onlar dil daşıyıcıları tərəfindən birinci dərəcəli hesab olunur və onların yaranma üsullarını və motivlərini yalnız etimoloji və yaxud tarixi təhlil nəticəsində müəyyən etmək olar.

İkinci dərəcəli nominasiya məfhumu ilə motivləşmə məfhumu ayrılmaz əlaqədədir “Motivləşmə sözün elə bir əlamətidir ki, bu sözün səslənməsi və mənası arasında əlaqəsi əsasında həmin sözün eyniköklü və yaxud eyni strukturlu sözlərlə münasibəti müəyyən edilmiş olsun” (2, s. 66).

Motivləşmiş sözlər dilin milli spesifikliyini olduqca dolğun və qabarıq əks etdirir və bilavasitə bu dilin daşıyıcılarının milli təfəkkürü ilə əlaqədədirlər. Bir qayda olaraq, geyimlərin adlandırılmasının əsasını əşyanı səciyyələndirən bir və yaxud bir neçə əlamət təşkil edir. D.N.Şmelyovun fikrincə, “insan yaratdığı əşyaların adları semantik cəhətdən funksionallığa yönəlib. Bu əşyaların zahiri görünüşünə gəldikdə isə burada motivləşmiş əlamətlər kimi material, forma, rəng çıxış edə bilər” (6, s. 234-235).

Dilçilik ədəbiyyatında motivləşmiş əlamət “kifayət qədər səciyyəvi” (4, s. 269) və ya “ən qabarıq” (7, s. 336) adlandırılır.

Qeyd olunmalıdır ki, bu və ya digər dil daşıyıcıları asanlıqla nominasiya prinsipini, yəni motivləşmiş əlaməti dərk edirlər. Məsələn, biz asanlıqla ingilis dilində aşağıdakı geyim adlarının yaranma prinsipləri təyin edə bilərik, soaker – (to soak – hopmaq feli) – sukeçirməyən uşaq tumanı; scullcap (skull – kəllə deməkdir) – araqçın. Və yaxud Azərbaycan dilindəki gödəkcə, biləkcə, şapşap geyim adlarının da nominasiya prinsipləri olduqca aydındır.

İkinci dərəcəli nominasiya qrupuna Azərbaycan və ingilis dillərinin daha gec mərhələlərində yaranmış geyim adları daxildir ki, onlar müasir dil daşıyıcıları tərəfindən asanlıqla anlaşılır. Beləliklə, motivləşmə xüsusiyyətlərindən asılı olaraq Azərbaycan və ingilis dillərində ikinci dərəcəli nominasiya nəticəsində yaranmış geyim adlarını iki qrupa ayırmaq olar: 1) Birbaşa nominasiya nəticəsində yaranmış geyim adları (motivləşmiş əlamət bilavasitə sözün kök – morfemi ilə əks olunur); 2) Sözün məcazi mənası əsasında yaranmış geyim adları (vasitəli nominasiya, yəni motivləşmiş məna digər, artıq mövcud olan sözlə assosiativ əlaqə nəticəsində dərk edilir). Beləliklə, motivləşmiş əlamətləri yekunlaşdıraraq ikinci dərəcəli nominasiya prinsipini D.Smelyovun tərifinə əsasən başa düşürük: “Bu nominasiya prinsipi elə vəziyyətdir ki, dil daşıyıcılarının motivləşmiş əlamətlərin ümumiləşdirilməsi nəticəsində yeni sözlər yaranır və onlar da öz növbəsində digər yeni sözlərin, yeni adların yaranmasına zəmin yaradır” (bax: 6, s. 234).

İndi ingilis dilində ikinci dərəcəli nominasiya nəticəsində yaranmış geyim adlarını təhlil edək.

Bu növ nominasiyanın birinci qrupuna, yəni birbaşa nominasiya qrupuna elə geyim adları daxildir ki, onların adları əşyaların əsas əlamətləri, xüsusiyyətləri və funksiyaları əsasında yaranmışdır, məsələn:

sweater (to sweat feli – tərləmək) – cviter;

snuggles (to snuggle feli – bərk sıxılmaq) – kolqotka.

İkinci qrupa assosiativ əlaqə, məcazlaşma nəticəsində yaranmış geyim adları daxildir, məsələn:

Broom – stick skirt – (broom stick – süpürgə ağacı) – yubka – karandaş –(düz biçimli ətək);

Stovepipe (stovepipe – tüstü çəkən baca) – silindr (papağ növü).

Biz geyim adları tematik qrupunu hər şeydən əvvəl motivoloji səviyyədə, yəni leksik vahidlərin hər iki dildə motiviasiyon – kontrastiv təhlilini aparırıq. Məlumdur ki, dünyanın dil mənzərəsi müxtəlif semantik kontiniumlardan ibarətdir. Lakin hər bir milli dil şüuru bu kontiniumları fərqləndirmək üçün özünün spesifik üsullarını seçir. Bu üsullar onunla müəyyən edilir ki, ingilis və Azərbaycan dillərində geyimlərin adlandırılmasında hansı məfhum sferalarına üstünlük verilir, bu sferaların daxili formalarında hansı məfhumlar ehtiva olunur və bu leksikanın motivasiyası hansı yollarla reallaşır?

Tədqiqatda aparılmış motivasiyon – kontrastiv təhlil göstərir ki, ingilis və Azərbaycan dillərində geyim adlarını əks etdirən linqvokul­tu­rem­lər bu dillərdə müəyyən qanunauyğunluqlara tabe olurlar, oxşar nominativ prinsiplərə əsasən formalaşırlar, konkret semantik sahə ilə əlaqəlidirlər. Bu onunla izah olunur ki, hər iki müqayisə olunan dillərdə geyim adları əsasən ümumi (universal) səciyyə daşıyır, lakin bu adların reallaşmasında hər iki dildə spesifik cəhətlər də özünü göstərir ki, bunlar da hər iki xalqın milli xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Yuxarıda göstərilmiş nominasiya prinsiplərindən bəlli olur ki, onların sayı çoxdur, onlar müxtəlifdir. Bu prinsipləri ümumiləşdirmək fikri əmələ gəlir. Beləliklə, motivləşmə əlamətlərinə görə geyim adları leksik-semantik cəhətdən ingilis dilində aşağıdakı prinsiplər əsas götürülmüşdür:

1. 
   istifadə olunmuş materiala (parçaya) görə motivləşmə:
   

jeans (denims) – jins parçadan şalvar;

2. 
   insan bədəninin hissələrinə görə motivləşmə:
   

waist – (waist – taliya, bel) – korsaj;

knee – length socks ( knee – diz deməkdir) – qolflar;

3. 
   sosial, milli və professional mənsubiyyətə görə nominasiya;