AZƏrbaycan respublikasi səHİYYƏ naziRLİYİNİN İCTİMAİ SƏHİYYƏ VƏ İslahatlar məRKƏZİ
Yüklə 279,7 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
DDA- nın Venn diaqramı AzMQS 2013- ə əsasən, uşaqların yaşı nə qədər kiçik olarsa, anemiya
nın rast gəlmə tezliyi bir o qədər yüksək olur, belə ki, 6-11 aylar arasında olan uşaqlarda anemiya 39,5%, 12-23 aylar arasında olan uşaqlarda 33,4%, 24-35 aylar arasında olan uşaqlarda is ə 23,8% olmuşdur. Səkil 3-də Azərbaycanda hamilə olmayan qadınlarda anemiya, dəmir çatışmazlığı və DDA-nın üst-üstə düşməsi göstərilmişdir. Anemiya 24,4% D əmir
çatışmazlığı 15,4% D əmir çatışmazlığından yaranan anemiya 6,5% 15
Şəkil 3. Azərbaycanda hamilə olmayan qadınlarda anemiya, dəmir çatışmazlığı və DDA-ya dair Venn diaqramı DDA probleminin həlli yolları Qidanın və unun zənginləşdirilməsi UNİCEF-in mikroelementlər üzrə Təşəbbüs qrupunun gəldiyi qənaətə görə, qidada vitamin və mineralların çatışmazlığı dünya əhalisinin ⅓
dərman vasitələrinin geniş seçimi, diaqnostikada yeni nailiyyətlər DDA ilə xəstələrin sayının azalmasına səbəb olmur və bu problemin həlli yollarının axtarılmasını tələb edir. İctimai sağlamlığın yaxşılaşdırıl- masının ən səmərəli üsullarından biri tez-tez istifadə edilən ərzaqların zənginləşdirilməsidir. Qidanı zənginləşdirmək və onun qida tərkibini yaxşılaşdırmaq üçün gündəlik istifadə edilən ərzağa əsas vitamin və minerallar (dəmir, fol turşusu, yod, Vitamin A, B) əlavə edilməlidir. Qidanın zənginləşdirilməsi əhalinin sağlamlığının yaxşılaşdırılmasının təhlükəsiz və səmərəli yoludur! Hazırda qida məhsullarının bir hissəsi texnoloji işlənmə nəticəsində öz faydalı xüsusiyyətlərini itirir. Onların bərpasının uyğun yolu qida məhsullarının vitamin və mikroelementlərlə zənginləşdirilməsidir. Qidanın zənginləşdirilməsi dünya təcrübəsində 1920-
ci illərdən bəri istifadə olunur. Zənginləşdirilən əsasən duz, buğda və qarğıdalı unları, şəkər, tərəvəz yağı və düyü kimi gündəlik qidalar olur. Hazırda dünyanın 78 ölkəsində ən azı bir dənli bitkinin zənginləşdirliməsi nəzərdə tutulan qanunvericilik mövcuddur. Ən çox zənginləşdirilən qida məhsulu buğda unudur. Belə ki, 77 ölkənin qanunvericiliyi (o cümlədən ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya) buğda ununun dəmir və ya fol turşusu ilə zənginləşdirilməsini tələb edir. Anemiya 38,2%
D əmir
çatışmazlığı 34,1% D əmir çatışmazlığından yaranan anemiya 23,8% 16
BMT-nin Baş Assambleyasının 2002-ci ildə verdiyi qərara əsasən, yerli səhiyyə sistemi rəhbərləri anemiyaların azaldılmasına yönəldilən yerli şəraitə uyğunlaşdırılmış tədbirlər kompleksinin işlənilməsi və həyata keçirilməsinə dəstək olmalıdırlar. Bu tədbirlər sübutlu təbabətin prinsiplərinə müvafiq olmalıdır. Dəmir çatışmazlığı anemiya ilə müşayiət edildiyi üçün əhalinin qanındakı dəmirin səviyyəsinin yüksəldilməsi və gələcəkdə dəmir çatışmazlığının qarşısının alınması məqsədilə qida zənginləşdirilməsi proqramının bir hissəsi olan buğda ununun zənginləşdirilməsi üçün daha ciddi səylər göstərilməlidir. Dəmirin lazımi qaydada mənimsənilməsinin (sorulmasının) təmin edilməsi üçün ÜST-nin buğda unu ilə bağlı tövsiyələrinə əməl edilməlidir. Mikronutrientlərlə zəngin olan qabığından təmizlənən taxıldan hazırlanan əla və birinci növ unun zənginləşdirilməsi aparılmalıdır. Unun zənginləşdirilməsi onun emalı zamanı itirilmiş komponentləri bərpa edir. Zənginləşdirilmiş unun istifadəsi orqanizmə mənfi təsir göstərmir. Unun zənginləşdirilməsinin icbari olduğu ölkələrin əhalisi 2,2 milyarddır. Ərzaqlara əlavə edilən dəmir və vitaminlərin miqdarı dövlət qanunları ilə tənzimlənir, qablaşdırmada qeyd edilir, istehsalçılar və dövlət nəzarət orqanları tərəfindən ciddi yoxlanılır. Unun dəmirlə zənginləşdirilməsindən başqa DDA-nın aradan qaldırılmasının digər yolları da vardır. Bunlar aşağıdakılardır:
Ana südü ilə qidalanma. Ana südünün (AS) bütün komponentlərinin tərkibi və nisbətinin körpənin mədə-bağırsaq sisteminin funksional imkanlarına müvafiq olması, həmçinin, fermentlərin (amilaza, lipaza, fosfataza, proteaza) və daşıyıcı zülalların mövcudluğu AS-nın körpə tərəfindən asanlıqla mənimsənilməsinə şərait yaradır. Süni qidalarda dəmirin miqdarının daha yüksək olmasına baxmayaraq AS-də olan dəmir güclü bioloji mənimsənilməsi (50-70%) ilə səciyyələnir, süni qidaların tərkibindəki dəmir isə daha az mənimsənilir (cəmi 10%).
Dəmirlə zəngin ərzaqlarla qidalanma. Dəmirin ən yaxşı mənbələri ətin yağsız növləri, xüsusən də qaraciyər və böyrəkdir. Bəzi tərəvəz növləri də (məsələn, yaşıl yarpaqlı tərəvəzlər, bişirilmiş lobya və noxud) dəmirin yaxşı mənbəyi hesab olunur. Tərəvəzlərin tərkibində olan dəmiri daha yaxşı mənimsəmək üçün 17
eyni zamanda vitamin C ilə zəngin olan və ya turş məhsulları (məsələn, meyvə, meyvə və tərəvəz şirələri, şirin bibər, pomidor, qatıq və başqa qıcqırdılmış məhsullar) qəbul etmək lazımdır.
qarşısını almaq üçün anemiyanın inkişafı riski olan əhali qrupu tərəfindən dəmir tərkibli vitaminlərin, mikro
və makroelementlərin əlavə qəbuludur.
Bankının məlumatlarına görə qidada vitamin və mineralların birgə defisiti Ümumi Milli Məhsulun (ÜMM) 5% azalmasına səbəb olur. Bu baxımdan qidanın zənginləşdirilməsi prosesi həm də ictimai səhiyyənin gücləndirilməsinin maliyyə baxımından sərfəli və rentabelli yolu hesab olunur. İlkin sərmayə, əsasən vitamin, mineral və texniki avadanlığın alınması üçün tələb olunur. Hətta xərclər bazarla tənzimləndikdən sonra belə malın dəyərində artım təqribən 1-2% olur. Təxmini hesablamalara görə milli səviyyədə zənginləşdirmə proqramlarının xərci əhali sayından, zənginləşdirilən qida (buğda, duz, buğda və qarğıdalı un ları, şəkər və s.) və əlavə olunan vitamin və minerallardan ( dəmir, fol turşusu, yod, vitamin A, B) asılı olaraq 250-500 min dollar arasında dəyişir və təqribən əhalinin 2/3 hissəsini əhatə etmiş olur. Qidanın zənginləşdirilməsi üzrə müxtəlif proqramlar ildə orta hesabla adambaşına 0,26 dollara başa gəlir. Daha dəqiq hesablamaya görə hər 100 min dollara 384,600-ə yaxın əhalini müxtəlif növ zənginləşdirilmiş qida ilə təmin etmək mümkündür. Dünya təcrübəsi göstərir ki, qidanın zənginləşdirilməsi, qidalanma səbəbli bir sıra xəstəliklərin aradan qaldırılmasında özünü doğruldur. Məsələn, Çində soya yağına dəmirin əlavə olunması anemiya hallarının 1/3 hissəsinin azalmasına gətirib çıxarmışdır. Çilidə isə buğda ununa fol turşusu əlavə edildikdən sonra bir il ərzində onurğa kanalının tam bitişməməsi hallarına (spina bifida) rast gəlmə 51% azalmışdır. Hindistanın Karnataka ştatında duzun dəmirlə zənginləşdirilməsi 10 ay ərzində məktəbli uşaqlar arasında anemiya hallarını 2 dəfə (16,8%-dən 7,7%-ə) azaltmışdır. San-Paulu şəhərində (Braziliya) vitamin A, D və dəmir ilə zənginləşdirilmiş südün istifadəsi nəticəsində anemiya 62,3%- dən 26,4%-ə enmişdir. 18 Asiya İnkişaf Bankının (AİB) dəstəyi ilə 2004-cü ildən başlayaraq Mərkəzi Asiya (Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Tacikistan və Monqolustan) ölkələrində davamlı qida zəngin- ləşdirilməsi proqramı həyata keçirilməyə başlanmışdır. Proqramın tərkib hissəsi olan unun zənginləşdirilməsi nəticəsində artıq 2010-
cu ildə iştirakçı dövlətlərdə bir sıra müsbət dəyişikliklər nəzərə çarpmışdır. Belə ki, ümumi anemiya qadınlarda 42%-dən 34%-ə, uşaqlarda 35%-dən 22%-ə düşmüşdür. Uşaq və qadınlarda ferritinin səviyyəsi artmış, hər ikisində dəmirin və fol turşusunun göstəriciləri yüksəlmişdir. Ağır fol turşusu çatışmazlığı uşaqlarda 39%-dən 2%-ə, qadınlarda 13%-dən 2%-ə enmişdir. Qidanın zənginləşdirilməsi proqramı bir sıra xəstəliklərin qarşısını alaraq səhiyyə sisteminin işinin bir qədər azalmasına kömək edir. Bu cür tədbirlər həm də iqtisadi artıma öz töhfəsini verə bilir. Bəzi təxmini hesablamalara görə dəmir və yod ilə zənginləşdirməyə xərclənən hər 1 dollar 9 dollara qədər iqtisadi fayda verə bilər. Aşağıdakı şəkildə dünya üzrə unun zənginləşdirilməsi barədə məlumat verir.
19
Unun zənginləşdirilməsi Yuxarıda qeyd olunduğu kimi zənginləşdirmə üçün bir çox gündəlik qidalardan istifadə oluna bilər. Ərzaq cəmiyyətin qida rasioununa uyğun seçilə bilər. Azərbaycanda aparılan bir sıra tədqiqatlar göstərir ki, bir çox dünya ölkələrində olduğu kimi ölkəmizdə də zənginləşdirilmək üçün ən uyğun qida buğda unudur. Bu, problemin tam həlli deyil. Lakin anemiya hallarının əsasən dəmir çatışmazlığından baş verdiyini nəzərə alsaq, bu yolla anemiya hallarının qarşısını böyük ölçüdə almaq mümkündür. Ümumilikdə unun zənginləşdirilməsinin bir sıra üstünlükləri vardır: 1. Geniş istifadə olunur və ucuz başa gəlir. Azərbaycanda əhalinin bütün təbəqələri gündəlik olaraq çörək və un məmulatlarından istifadə edir. Buğda ununa müəyyən miqdarda dəmirin əlavə olunmasının ümumi adambaşına düşən xərci nisbətən az olur. 2. Qida davranışında (vərdişlərində) minimum dəyişiklik tələb edir. Zənginləşdirilmiş qidadan istifadə etməyə insanlarda təşəbbüs yaratmaq üçün onları maarifləndirmək lazımdır. Lakin un artıq onların gündəlik qida rasionunun tərkib hissəsi olduğu üçün davranış və vərdişlərində xüsusi dəyişiklik tələb etmir. 3. Zəginləşdirilmiş unun istehsalı, adətən, mərkəzləşmiş və təhlükəsiz olur. Proses, adətən, iri dəyirmanlarda baş verir və məhsul ölkənin bütün regionlarına asanlıqla paylana bilər. Dəmir müəyyən edilmiş qaydada, az dozalarla əlavə olunmalıdır. Zənginləşdirmə düzgün aparıldıqda unun dadına, rənginə və görünüşünə heç bir təsir göstərmir. 4. Unun zənginləşdirilməsi aşağı xərc tələb edən bazar strategiyasıdır. Bir çox hallarda lazım olan texnologiya sadədir və avada
nlıq unun üyüdülməsi prosesinə inteqrasiya olunub. Zənginləşdirmənin texniki avadanlığı üçün tələb olunan xərc də azdır və tərəfdaşlar tərəfindən asanlıqla qarşılana bilər. 5. Unun zənginləşdirilməsi milli iqtisadiyyatın möhkəmlənməsinə xidmət edir. Əhalinin sağlamlığının qorunması əmək məhsuldarlığının artmasına səbəb olur. 6. Un üyü dən dəyirmanlar unu zənginləşdirməklə onun key- fiyyətinin yüksəlməsində müsbət rol oynayırlar. Belə ki, unun 20
texnoloji emalı zamanı itirilən və insan orqanizmi üçün vacib olan maddələr (məsələn, dəmir, fol turşusu) zənginləşdirmə nəticəsində bərpa olunur. Onlar az məsrəflə yüksək keyfiyyətli un istehsal edə bilərlər. Unun zənginləşdirilməsinin risk amilləri Orqanizmdə dəmirin yığılması (izafiliyi) irsi olaraq metabolizmi pozulmuş və bununla əlaqədar dəmir sorulması dəyişilmiş insanlarda bir sıra daxili orqanların toxumalarının zədələnməsinə səbəb ola bilər. Dəmirin izafiliyi ilə əlaqəli ən geniş yayılmış xəstəlik HFE geninin
mutasiyasıdır və irsi hemoxromatoz geni ilə bağlıdır. Bundan başqa, talassemiya, piruvatkinaza və qlükoza-6-fosfatdehidrogenaza çatışmazlığı kimi digər hallar da dəmirin sorulması proseslərinin pozulması ilə əlaqələndirilir. Buna baxmayaraq, h ematoloqlar unun zənginləşdirilməsini məsləhət bilirlər, çünki: 1. Z
ənginləşdirmək üçün una əlavə olunan dəmirin miqdarı azdır; 2. Z
ənginləşdirilmiş undan istehsal olunan hər bir məhsulun qablaşdırılmasında bu barədə müvafiq məlumatlar qeyd olunacaq; 3. Talassemiya lı xəstələr dəmirlə zəngin olan digər ərzaqlardan istifadə edirlər (ət) və onlar dəmiri bədəndən ixrac edən dərman vasitələri qəbul edirlər; 4. T
alassemiyalı xəstələri çox olan ölkələrdə də unu dəmirlə zənginləşdirirlər (İtaliya). ÜST-ni n bu barədə yekun fikri də yuxarıda qeyd olunanları təsdiqləyir: “Unun zənginləşdirilməsinin talassemiyalı xəstələrə böyük mənfi təsir göstərəcəyi barədə düşünməyə heç bir səbəb yoxdur”.
1999-
cu ildə Azərbaycanda keçirilən sorğu nəticəsində yod çatışmazlığının geniş yayılması aşkar edildikdən sonra Azərbaycan hökuməti bu problemin həlli ilə bağlı səylərini artırdı. 2003-cü ildən Azərbaycan Respublikasının ərazisində qida və yem məqsədləri üçün yodlaşdırılmamış duzun idxalı, satışı və istehsalı qadağan edilmişdir. 21
Nəticədə 2006 və 2011-ci illərdə keçirilən “Demoqrafiya və Sağlamlıq Sorğuları”nın göstəricilərinə əsasən ölkə üzrə ev təsərrüfatlarında adekvat şəkildə yodlaşdırılmış duzdan istifadə əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Belə ki, 2006-cı ildə ölkə üzrə cəmi 53,8% olan bu göstərici 2011-ci ildə 79,4% təşkil etmişdir. AİB-nin yuxarıda adı çəkilən Mərkəzi Asiya proqramının tərkib hissəsi olaraq Azərbaycanda da unun zənginləşdirilməsi pilot layihəsi həyata keçirilmişdir. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən altı dəyirman layihədə iştirak etmişdir. Pilot layihənin təhlili nəticəsində məlum o lmuşdur ki, unun zənginləşdirilməsi çox səmərəlidir və bir il ərzində ardıcıl qaydada zənginləşdirilmiş undan istifadə reproduktiv yaşda olan qadınlar arasında anemiyanın səviyyəsinin 69%- dən 50%-ə, dəmir çatışmazlığının səviyyəsinin isə 50%- dən 20%-ə enməsinə səbəb olmuşdur. Əslində bu pilot layihə çərçivəsində DDA-nın qarşısının alınması və unun zənginləşdirilməsi istiqamətində UNICEF və Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi birlikdə bir sıra vacib işlər görmüşlər. Belə ki, digər dövlət orqanları və maraqlı tərəflərin iştirakı ilə işçi qrup yaradılmış, DDA- nın qarşısının alınması üçün məlumat paketi hazırlanmış və 43 rayonda paylanmış, dövlət oqranları və digər tərəfdaşların iştirakı ilə milli seminarlar və yekun konfrans keçirilmişdir. Hətta “Dəmir defisitli anemiyanın qarşısının alınması və buğda ununun zənginləşdirilməsi üzrə” qanun layihəsi 2005-ci ilin oktyabrında Milli Məclisin işçi qrupuna təqdim edilmişdir. Göründüyü kimi DDA problemi və unun zənginləşdirilməsi dövlət üçün yeni bir mövzu deyil.
Tərəfdaşlar Qidanın zənginləşdirilməsi yalnız siyasi iradə ilə həll olunacaq bir məsələ deyil. Hər hansı bir qurumun təkbaşına qidanın zənginləşdirilməsi proqramını həyata keçirməsi qeyri-mümkündür. Davamlı qida zənginləşdirilməsinə nail olmaq üçün əsas maraqlı tərəflər (stakeholders) arasında strateji əməkdaşlığın qurulması çox vacibdir. Bu dörd maraqlı tərəf aşağıdakılardır: E
lmi icma (universitet və elmi araşdırma mərkəzləri), D
övlət qurumları, 22
B eynəlxalq və yerli təşkilatlar,
Q ida sənayesi. Bu cür əməkdaşlıq ittifaqı yalnız tərəflərin prosesdə iştirakını təmin etmir, həm də tərəflərin bir-birilərindən faydalanaraq, davamlı qida zənginləşdirilməsi siyasətinə gətirib çıxarır. Duzun yodl
aşdırılması üzrə Azərbaycan da daxil olmaqla, bir çox dünya təcrübəsi göstərir ki, prosesi uğurla başa çatdırmaq üçün tərəflər arasında daha sıx əməkdaşlığı əks etdirən yanaşma lazımdır. Bu əməkdaşlıq şəraitində qida sənayesinin (özəl sektor) əsas rolu rəqabətə dözümlü qiymət müəyyən etməklə, zənginləşdirilmiş keyfi
yyətli məhsul istehsal etmək, yaymaq və satmaqdır. İdealda qidanın zənginləşdirilməsi:
malın keyfiyyətinə mənfi təsir göstərməməli və
rəqabətli biznes mühitində qeyri-bərabərlik yaratmamalıdır. İctimai sektor (elmi icma, hökumət qurumları, yerli və beynəlxalq təşkilatlar) öz növbəsində özəl sektora qidanın zənginləşdirməsinə kapital qoymağa lazımi şərait yaratmalıdır. Yaradılan şərait bahalaşmış zəngin qidanın aşağı keyfiyyətli və daha ucuz mallarla qeyri- sağlam rəqabətini minimuma endirməlidir. Qidanın zənginləşdirilməsində dövlətin və ictimai sektorun vacib roluna baxmayaraq, nəticədə əhaliyə zənginləşdirilmiş qida təqdim edəcək tərəf özəl sektordur. Buna görə qidanın zənginləşdirilməsi ictimai və özəl sektorun müştərək imkan və məsuliyyəti kimi qiymətləndirilməlidir. Növbəti bölmələrdə qidanın zənginləşdirilməsinin bir elementi olan unun zənginləşdirilməsi üçün tərəflərin üzərinə düşən məsuliyyətdən ayrılıqda söz açılır. Dövlət qurumları Azərbaycanda unun zənginləşdirilməsi ilə bağlı ilkin və ən başlıca məsələ onu ölkənin siyasi gündəminə gətirmək və milli prioritet etməkdir. Bu cür təşəbbüsün arxasında duran əsas hərəkətverici qüvvə hökumət olmalıdır. Çünki yalnız hökumət bununla əlaqəli qaydaları və standartları qəbul və tətbiq edə bilər. 23
Bundan başqa yalnız dövlət vergi və digər müvafiq sahələrdə qanunları və qaydaları dəyişməklə və ya hər hansı digər müvafiq addımlarla özəl sektorun bu prosesdə səfərbərliyinə nail ola bilər. Unun zənginləşdirilməsi milli sağlamlıq və qida siyasətində qoyulan məqsədlərə çatmaq yolunda məhsuldar bir imkandır. İlk mərhələdə çəkiləcək xərclərə baxmayaraq, tədricən xərcləri bazara ötürüb, prosesin böyük hissəsinin özəl sektor tərəfindən maliyyələşdirilməsinə nail olmaq olar. Bundan başqa, bu yolla uzunmüddətli prioritetdə dəmir, sink çatışmazlığı, anemiya və qeyri- adekvat qidalanma nəticəsində yaranan xəstəliklərə dövlət tərəfindən çəkilən xərcləri əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq mümkündür. Zənginləşdirilmiş qidanın uşaqların idrak bacarıqlarına müsbət təsiri təhsildə daha yaxşı nəticələr əldə etmələrinə gətirib çıxara bilir. Bu da daha sağlam və təhsilli gənclik deməkdir. Bunu və müvafiq nəzarət səviyyəsini təmin etmək üçün dövlətin əlində olan əsas alət və vasitələr qida ilə bağlı qanunverici aktlar və ümumi qida nəzarəti sisteminin tətbiqidir. Bu baxımdan ayrı-ayrı dövlət qurumlarının unun zənginləşdirilməsi ilə bağlı görə biləcəyi fəaliyyətlər aşağıdakı kimidir:
ərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyası – u nun zənginləşdirilməsi üzrə Milli Alyans yaratmaq. Bu alyansa səhiyyə, kənd təsərrüfatı, maliyyə, iqtisadi inkişaf, qidaya nəzarət siyasəti həyata keçirən dövlət idarələrinin nümayəndələri, yerli və beynəlxalq təşkilatların, donorların, QHT-lərin, elmi icmanın nüm
ayəndələri, özəl sektorun, xüsusilə də qida sənayesinin nümayəndələri daxil olmalıdırlar. Milli alyans və onun nümayəndələri qidanın zənginləşdirilməsi üzrə dövlət proqramında planlaşdırma mərhələsindən başlayaraq icra mərhələsinə kimi iştirak etməlidirlər.
zənginləşdirilməsi ilə bağlı qanun layihəsini müzakirə çıxarmaq və qəbul etmək.
beynəlxalq standartlara əsasən
qidaya əlavə
olunacaq mikronutrientlərin siyahısını və miqdarını müəyyən etməli, standartlar hazırlamalı, unun hazırlanmış standartlara uyğun 24
zənginləşdirilməsinə nəzarət etməli (Səhiyyə Nazirliyi Respublika Gigiyena və Epidemiologiya Mərkəzi), sağlam qidalanma və zənginləşdirilmiş qidanın faydaları barədə əhali arasında maarifləndirmə işi aparmalıdır (Səhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzi İSİM).
əməkdaşlıq çərçivəsində unun zənginləşdirilməsi ilə bağlı standartlar hazırlamaq və qəbul etmək.
və qeyri-dövlət qurumları arasında unun zənginləşdirilməsinin həyata keçirilməsi istiqamətində aparılan fəaliyyətləri koordinasiya etmək. Unun zənginləşdirilməsi ilə bağlı hazırlanacaq qayda və standartları təxirə salmadan təsdiq etmək.
s ənayesinə iqtisadi və texniki dəstək göstərmək. Xüsusilə, dəyirman sahiblərinə, xırda və orta sahibkarlara əlavə dəstək göstərmək. Bu dəstək texniki dəstək, avadanlıqların yenilənməsi üçün güzəştli və faizsiz kreditlərin verilməsi, zənginləşdirilmiş qidanın marketinq strategiyalarına dair (məsələn, qablaşdırma, etiket vurma) bilik və bacarıqların artırılması formasında ola bilər.
zənginləşdirilməsi ilə məşğul olacaq qida sənayesinə ən azı xərcləri bazara tam ötürənədək vergi güzəştləri tətbiq etmək. Az ərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsi – müvafiq qanun qəbul edildikdən sonra ölkəyə yalnız zənginləşdirilmiş un məhsullarının idxalını təmin etmək.
re gionlarda dəyirman sahiblərinə unun zənginləşdirilməsi üzrə müvafiq texniki dəstək göstərmək. 25
Elmi icma Əsasən universitet və elmi-tədqiqat mərkəzlərinin təmsil etdiyi elmi icma qidanın zənginləşdirilməsində vasitəçilərdən biri rolunu oynayır. Çox vaxt elmi icmanı təmsil edən mütəxəssislər həm özəl sektorda, həm də dövlət sektorunda təcrübəyə malik olmuş olurlar. Qidanın zənginləşdirilməsi proqramı zamanı bu mütəxəssislərin məsləhətçi kimi cəlb olunmalar proqramın uğurunu artırır. Universitet və araşdırma mərkəzləri əsasən 5 geniş istiqamətdə qidanın zənginləşdirilməsi prosesinə öz töhfələr verə bilirlər:
Vitamin və mikronutrient çatışmazlığı üzrə zəruri tədqiqatlar,
Çatdırılma sistemləri və monitorinqin aparılması işləri üzrə tədqiqatlar,
vəkilliyi dəstəkləyəcək sosial-iqtisadi tədqiqatlar,
Unun zənginləşdirilməsi üzrə aparılmış pilot təşəbbüsləri və digər dövlət proqramlarını təhlil etmək, çatışmazlıqları, üstün tərəfləri müəyyən etmək, yerli şəraitə uyğunluğu araşıdırmaq, bu istiqamətdə lazımi tövsiyələr vermək,
Elmi mərkəzlər yuxarıda qeyd olunan fəaliyyətlərə cəlb olunmaqla ölkənin milli strategiyasına öz töhfələrini verirlər və əhalinin sağlamlığında maraqlı tərəflərdən biri olduqlarını sübut edir
lər. Bundan başqa bir araşdırma mərkəzi kimi təcrübəsini və elmi icmada imicini artırmış olur.
Unun zənginləşdirilməsində maraqlı tərəflərdən biri kimi çıxış edə biləcək təşkilatları missiya və fəaliyyət tiplərinə görə ayırmaq lazımdır. Bunlar icma səviyyəsində işləyən təşkilatlardan tutmuş, regional, milli və beynəlxalq, elmi-texniki təşkilatlar ola bilər. Təşkilatların fəaliyyət tipləri onların qidanın zənginləşdirilməsi strategiyasında oynayacaqlar rolu müəyyən edir. Məsələn, daha çox icma səviyyəsində işləyən yerli QHT-lərin rolu milli və icma səviyyəsində sosial səfərbərlik, qidanın zənginləşdirilməsi ilə bağlı ictimai vəkillik, proqramın hazırlanmasında və icrasında iştirak, icma üzvlərinin və dövlət idarələri işçilərinin bacarıqlarının artırılması 26
və s. ola bilər. Bundan başqa ölkə QHT-lərini birləşdirən hər hansı bir şəbəkə və ya alyans qidanın zənginləşdirilməsi təşəbbüsünün beynəlxalq və milli səviyyədə vəkilliyini apara bilər. Əsasən beynəlxalq təşkilatların təmsil etdiyi elmi-texniki təşkilatlar isə qidanın zənginləşdirilməsi strategiyasının milli səviyyədə formalaşmasına və onun istiqamət və komponentlərinə təsir etməyə daha çox qadirdirlər. Bu, proqramın hazırlanmasında texniki dəstəyin göstərilməsi, beynəlxalq ekspert təminatı, əlavə vəsaitin və donorların cəlbi vasitəsilə baş verir. QHT və beynəlxalq təşkilatların rolu aşağdakı kimi ümumiləşdirilə bilər: ► Unun zənginləşdirilməsinin ictimai vəkilliyi. Əsas məqsəd bunun vacibliyi ni vurğulayaraq, məsələni milli prioritet halına gətirmək və qanun layihəsinin qəbuluna nail olmaqdır. ► Unun zənginləşdirilməsi üçün hökumət və özəl sektor arasında məhsuldar və effektiv dialoqun qurulmasında vasitəçi olmaq. ► Qida sənayesi, xüsusilə dəyirmançı və çörəkbişirənlər arasında anemiya və unun zənginləşdirilməsinə dair maarifləndirmə işi aparmaq. ► Qidanın zənginləşdirilməsinin fayda və zəruriliyi barədə müxtəlif seminarlar, konfranslar təşkil etmək. ► Hökumətə unun zənginləşdirilməsini milli səviyyədə həyata keçirmək üçün texniki dəstək göstərmək.
Özəl sektor üçün bu, ilk növbədə malın keyfiyyətini artırmaq imkanıdır. İkincisi, bu istiqamətdə səylər şirkətlərin ictimai məsələyə olan məsuliyyətinin sübutudur. Bu da öz növbəsində korporativ sosial məsuliyyətin bir tərkib hissəsi hesab oluna və təqdim edilə bilər. Təbii ki, malın neçə qəpik bahalaşması malın bazar dəyərinə zərbə vura bilər. Zərəri minimallaşdırmaq üçün şirkətlər sosial marketinq texnikalarından istifadə etməlidirlər. Belə texnikalardan düzgün istifadə hətta əvvəlkinə nisbətdə satış artımına gətirib çıxara da bilir. Şimali Amerika və Avropa ölkələrinin belə təcrübələri buna yaxşı nümunədir. Əlavə olaraq, qidanın zənginləşdirilməsi üçün lazım olan texniki təchizat xərcləri əvvəl şirkətləri qorxuda bilər. Lakin bu cür məsələlərin həllində özəl sektor dövlət dəstəyinə arxalana bilər. Əhalini zənginləşdirilmiş qida 27
ilə təmin etməklə müsbət ictimai imic yaratmaq və dövlətlə daha yaxşı əlaqələr qurmaqla biznesə öz müsbət təsirini göstərə bilər. Aşağıda göstərilənlər Qida sənayesinin bu prosesdə iştirakı üçün səmərəli addımlardır: ►
marketinqin texnikalarından istifadə etmək. ►
keçirmək. ►
Unun zənginləşdirilməsinə dair milli dialoqda və Milli alyansda fəal iştirak etmək. ►
müstəqil Assosiasiyasını yaratmaq. Bu, unun zənginləşdirilmə- sinin təbliğatında, genişləndirilməsində və effektiv koordinasiya işində mühüm rol oynayır.
Nə etmək lazımdır (icradan əvvəl tövsiyələr): 1.
Qidalanma xüsusiyyətləri yaxın olan ölkələrdə (Məsələn, Özbəkistan, Qazaxıstan) DDA ilə mübarizə məqsədi ilə istifadə edilmiş unun zənginləşdirilməsi strategiyasının təhlili. 2.
Azərbaycanda uğurla həyata keçirilən duzun yodlaşdırılması proqramının və 2004-2005-ci illərdə AİB-nin maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilmiş unun zənginləşdirilməsi üzrə pilot layihənin ətraflı təhlili. 3.
təşkilatların, nazirliklərin və tənzimləyici dövlət orqanlarının
Qida sənayesi QHT və beynəlxalq təşkilatlar Universitet və a raşdırma mərkəzləri Dövlət
qurumları Hədəf əhali qrupu 28
(GEM, Az ərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi) rolunun təyini edilməsi. 4. Buğda ununun dəmirlə zənginləşdirilməsinin monitorinqinin və qiymətləndirilməsinin dayanıqlı sisteminin təklif edilməsi. 5. Əvvəldə qeyd edilən vəzifələrin yerinə yetirilməsi nəticəsində əldə edilən məlumatlara əsasən Azərbaycanda anemiyanın profilaktikasının təkmilləşdirilməsi üçün əsas istiqamətlərin təyin e dilməsi.
29 Əlavə 1 Əhalinin anemiya ilə xəstələnməsi 5 2000 2005 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 İlk dəfə qoyulmuş diaqnozla qeydə alınmış xəstələr ( əhalinin hər 100 000 nəfərinə ) 276,7 360,5 439,6 415,5 434,5 433,2 401,6 381,9 402,7 464,5 Müalicə - profilaktika müəssisələrində qeydiyyatda olan xəstələrin sayı, nəfər 28 780 37 807 39 294 40 069 40 564 40 156 39 304 38 385 40 903 42 984 Müalicə - profilaktika müəssisələrində qeydiyyatda olan xəstələrin sayı, (əhalinin hər 100 000 nəfərinə) 360,0 448,3 453,7 456,5 456,9 446,6 431,1 415,6 437,1 453,8 2000-ci ild ən 2014-cü ilədək olan Dövlət Statistika Komitəsinin göstəricilərinə əsasən Əhalinin anemiya il ə xəstələnməsi göstəriciləri 2 dəfə artıb. 18 yaşadək uşaqların anemiya, yod, A vitamini çatışmazlığı, boyatmanın ləngiməsi və zəiflik ilə x əstələnməsi 5 İlk dəfə qoyulmuş diaqnozla qeydə alınmış xəstə uşaqların sayı-cəmi, nəfər: 2010 2011 2012 2013 2014 anemiya
21 565 20 425 20 045 20 302 24 769 yod çatışmazlığı 462 240
144 176
409 A vitamini çatışmazlığı 308 341
51 44
46 boyatmanın ləngiməsi və zəiflik 1 024 580
558 733
731 Əhalinin hər 100 000 nəfərinə: anemiya
845,2 803,6
789,3 798,1
969,2 yod çatışmazlığı 18,1 9,4
5,7 6,9
16,0 A vitamini çatışmazlığı 12,1 13,4
2,0 1,7
1,8 boyatmanın ləngiməsi və zəiflik 40,1 22,8
22,0 28,8
28,6 Müalicə-profilaktika müəssisələrində qeydiyyatda olan xəstə uşaqların ümumi sayından: 2010 2011 2012 2013 2014 anemiya
23 063 22 448 21 515 22 172 23 398 yod çatışmazlığı 1 041 251
149 253
517 A vitamini çatışmazlığı 684 782
70 54
49 boyatmanın ləngiməsi və zəiflik 965 390
473 529
598 Əhalinin hər 100 000 nəfərinə: anemiya
906,8 883,9
847,1 870,1
913,0 yod çatışmazlığı 40,9 9,9
5,9 9,9
20,2 A vitamini çatışmazlığı 26,9 30,8
2,8 2,1
1,9 boyatmanın ləngiməsi və zəiflik 37,9 15,4
18,6 20,8
23,3 Əlavə 2 2011-ci ild ə dünya ölkələri üzrə anemiyanın göstəriciləri 6- 59 aylıq uşaqlarda anemiya göstəriciləri 14 Ölk ə Hemoqlobinin qanda konsentrasiyası Qandakı konsentrasiyası 110 q/l-d ən kiçik olanların faizi Qandakı konsentrasiyası 70 q/l-d ən kiçik olanların faizi İctimai saglamlığın s əviyyəsi Orta göst ərici İnterval Orta göst ərici İnterval Orta göst ərici İnterval Az ərbaycan 114 107-121
35 16-57
0,3 0,1-1,1
Orta Türkiy
ə 117
105-125 30
9-64 0,4
0-1,8 Orta
Qazax ıstan
116 107-124
30 9-59
0,5 0,0-2,4
Orta Türkm
ənistan 116
106-124 32
11-60 0,4
0,0-1,7 Orta
Ukrayna 117
107-125 27
8-56 0,2
0,0-1,3 Orta
Gürcüstan 118
107-125 26
8-59 0,4
0,0-2,1 Orta
Erm ənistan
115 106-122
34 15-59
0,8 0,1-3,7
Orta 33
15- 49 yaşlar arası hamilə olmayan qadınlarda anemiya göstəriciləri 14 Ölk ə Hemoqlobinin qanda konsentrasiyası Qandakı konsentrasiyası 110 q/l-d ən kiçik olanlar ın faizi Qandakı konsentrasiyası 70 q/l-d ən kiçik olanların faizi İctimai sağlamlığın s əviyyəsi Orta n əticə İnterval Orta göst ərici İnterval Orta n əticə İnterval Az ərbaycan 124 118-130
33 17-51
1,2 0,3-3,0
Orta Türkiy
ə 127
118-135 29
10-54 1,0
0,1-3,6 Orta
Qazax ıstan
126 119-133
30 13-51
0,9 0,1-3,1
Orta Türkm
ənistan 125
116-133 32
13-57 1,2
0,2-3,8 Orta
Ukrayna 128
120-134 23
9-49 0,6
0,0-2,3 Orta
Gürcüstan 127
120-132 28
13-47 0,8
0,2-2,4 Orta
Erm ənistan
127 120-133
26 12-48
0,7 0,1-2,2
Orta 15- 49 yaşlar arası hamilə qadınlarda anemiya göstəriciləri 14 Ölk ə Hemoqlobinin qanda konsentrasiyası Qandakı konsentrasiyası 110 q/l-d ən kiçik olanların faizi Qandakı konsentrasiyası 70 q/l-d ən kiçik olanların faizi İctimai sağlamlığın s əviyyəsi Orta göst ərici İnterval Orta göst ərici İnterval Orta göst ərici İnterval Az ərbaycan 116 110-123
31 18-48
0,4 0,1-1,1
Orta Türkiy
ə 118
109-127 28
12-53 0,3
0,0-1,2 Orta
Qazax ıstan
118 11-125
27 14-48
0,3 0,0-1,1
Orta Türkm
ənistan 117
108-125 29
13-54 0,4
0,1-1,2 Orta
Ukrayna 119
111-127 24
10-47 0,3
0,0-1,1 Orta
Erm ənistan
118 110-125
28 14-50
0,3 0,0-0,9
Orta Gürcüstan 119 112-125
25 13-43
0,3 0,1-0,9
Orta 15- 49 yaşlar arası ölkələr üzrə bütün qadınlarda anemiya göstəriciləri 14 Ölk ə Hemoqlobinin qanda konsentrasiyası Qandakı konsentrasiyası 110 q/l-d ən kiçik olanların faizi Qandakı konsentrasiyası 70 q/l-d ən kiçik olanların faizi İctimai sağlamlığın s əviyyəsi Otra göst ərici İnterval Orta göst ərici İnterval Orta göst ərici İnterval Az ərbaycan 124 118-129
33 17-50
1,1 0,3-2,9
Orta Türkiy
ə 126
118-135 29
11-53 0,9
0,1-3,5 Orta
Qazax ıstan
126 119-132
30 13-50
0,9 0,1-3,0
Orta Ukrayna
128 120-134
23 9-48
0,5 0,1-2,3
Orta Gürcüstan 126 120-132
28 13-46
0,8 0,2-2,3
Orta Türkm
ənistan 125
116-132 32
13-56 1,2
0,2-3,7 Orta
Erm ənistan
127 120-133
26 12-47
0,7 0,1-2,2
Orta Əlavə 3 Az ərbaycanda anemiya regionlar üzrə Regionlar üzr ə qadınlarda anemiya göstəriciləri 4 İqtisadi rayon Hemoqlobinin s əviyyəsi üzrə anemiya statusu Yüngül Orta Ağır H ər hansı anemiya Qadınların sayı Bakı
40,3 9,0
0,5 49,8
2245 Abşeron
35,1 13,1
0,9 49,0
537 G əncə-Qazax 16,3 2,1
0,2 18,7
1330 Şəki-Zaqatala 33,0 10,7
1,5 45,3
681 L ənkəran 36,7 11,9
1,1 49,7
892 Quba-Xaçmaz 26,4 9,2
0,9 36,6
669 Aran
36,9 14,1
1,0 52,1
2125 Yuxarı-Qarabağ 35,3 16,2
1,1 52,6
258 Dağlıq Şirvan 35,5 12,3
1,5 49,3
300 Qadınlarda rayonlar üzrə hər hansı bir anemiyanın yayılması iqtisadi rayonlar üzrə fərqlidir: Gəncə- Qazaxda 18,7%, Yuxarı Qarabağda 52,6%. DSS-2011 və DSS-2006-nın məlumatlarının müqayisəsi göst ərir ki, 15-49 yaşlı qadınlarda anemiyanın yayılması son 5 il ərzində 7,4% artmışdır. Regionlar üzr ə uşaqlarda anemiya göstəriciləri 4 İqtisadi rayon Hemoqlobinin s əviyyəsi üzrə anemiya statusu Uşaqların sayı Yüngül Orta Ağır H ər hansı anemiya Bakı
23,4 15,4
0,1 38,9
472 Abşeron
36,0 16,2
0,0 52,3
129 G əncə-Qazax 21,3 7,2
0,2 28,7
347 Şəki-Zaqatala 22,0 16,5
0,0 38,5
153 L ənkəran 22,3 27,1
1,8 51,3
214 Quba-Xaçmaz 20,1 27,1
1,7 48,9
160 Aran
23,7 27,8
0,5 52,0
496 Yu xarı-Qarabağ 28,3 43,9
1,4 73,7
55 Dağlıq-Şirvan 23,9 29,1
0,0 53,0
79 Regional baxımdan Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunda uşaqlar arasında anemiya daha çox (73,7%), G əncə-Qazax iqtisadi rayonunda isə daha az (28,7) yayılmışdır. Ədəbiyyat 1. Azərbaycan üzrə Milli Qidalanma Sorğusu (AzMQS). - BMT-nin Uşaq Fondu (UNİCEF), Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAİD) və Dünya Bankı (WB). - 2013. 2. Dəmir defisitli anemiyanın diaqnostika və malicəsi üzrə klinik protokol. Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi. - Bakı, 2009.
3. Reproduktiv sağlamlıq sorğusu Azərbaycan, 2001 yekun hesabat / F. Serbanesku, L. Morris, Ş. Rəhimova, P. Stapp P. - Bakı, 2003.
4. Demoqrafiya və Sağlamlıq Sorğusu, 2011. Səhiyyə Nazirliyi, İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzi (İSİM). - Bakı, 2013. 5. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi [Elektron resurs]. - http://www.stat.gov.az/source/healthcare/ (11.12.16) 6. Eradication of iron deficiency anemia through food fortification: the role of the private sector / Mehansho, Haile // The Journal of nutrition. 132.4 (2002): 831S833S. 7. Flour Fortification Initiative Nourishing smarter, stronger, healthier lives [Electronic resource] / H. Pachon, R. Spohrer et al. Evidence of the Effectiveness of Flour Fortification Programs on Iron Status and Anemia: A Systematic Review // The FASEB Journal. - 2015. - 29 (1 Supplement) p. 72-94. - Available at: http://www.cdc.gov/immpact/projects/initiatives/flour.html (14.01.2016). 8. Guidelines on food fortification with micronutrients / L.H. Allen, B. De Benoist, O. Dary and R. Hurrell. - WHO. - 2006. 9. Heba Ali. Communication and Social Mobilization Strategy to Address Iron Deficiency Anemia in Azerbaijan. - UNICEF. - 2005.
10. Musa Aijanov. National Strategy And Plan Of Action On Elimination Of Iron Deficiency Anemia In Azerbaijan. - Unicef, 2005. 39
11. Project Health Children (PHC). Why food fortification [Electronic resource]. - Available at: http://projecthealthy children.org/why-food-fortification/ (29.01.2016). 12. Satisfying Hidden Hunger. Addressing Micronutrient Deficiencies in Central Asia. Asian Development Bank. - 2010. 13. The Global Alliance for Improved Nutrition [Electronic resource] Stakeholder Perception Analysis: Ten years strategy for ereductionof vitaminan and mineral deficiencies. - 2006. - Available at http: //www.gainhealth.org/wp-content/uploads/2014 /05/9.-Stakeholder-Perception-Analysis.-Ten-year-strategy-for-the- reduction-of-vitamin-and-mineral-deficiencies.pdf (21.01.2016). 14. The global prevalence of anaemia in 2011. - WHO. - Geneva, 2015. 15. Wheat flour fortification with iron for reducing anaemia and improving iron status in populations / M.S. Field, B.J. Burford and L.M. De‐ Regil. - The Cochrane Library, 2014. 16. Worldwide prevalence of anaemia, WHO vitamin and mineral nutrition information system, 1993-2005 / E. McLean, M. Cogswell, et al. // Public health nutrition. - 2009. - 12(04). - p. 444-454. 17. Working in partnership to beat undernutrition [Electronic resource]. Vanessa Boas GHA France and Anna Gelderd RESULTS UK. - Available at:
http://www.results.org.uk/sites/ default/files/Anemia%20Infographic%203.jpg (26.01.2016). 18.
Концентрации гемоглобина для диагностики анемии и оценки ее тяжести. Всемирная организация здравоохранения [Электронный ресурс]. - 2011 г. - Режим доступа: http://www.who.int/vmnis/indicators/haemoglobin_ru.pdf (18.01.2016). 19. Руководство по обогашению муки для зернопере- рабатывающих предприятий. Ресурсы для планирования, производства и маркетинга высококачественной муки, фортифицированной витаминами и минералами Русская бета-версия презентации [Электронный ресурс] / Авадил Сапарбеков - Режим доступа: http://www.ffinetwork.org/ implement/documents/RussianToolKit.pdf (26.01.2016). 40 Document Outline
Yüklə 279,7 Kb. Dostları ilə paylaş:
|