Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan diLLƏr universiteti

§1.2 Obrazlı ifadə və təsvir vasitələrinin tərcümə metodları və strategiyaları

Mətnin növü və tərcümənin məqsədindən asılı olaraq müxtəlif tərcümə metodlanndan (üsullarından) istifadə olunur.

Ən qədim tərcümə üsulu sözbəsöz (word-for-word) tərcümə üsuludur. Buna sətirarası (sətiraltı) tərcümə də deyilir. Məxəz dildəki sözə hədəf dildə uyğun gələn söz məxəz dildəki sözün altında yazılır. Məxəz dilin söz sırası olduğu kimi saxlanılır, sözlər özlərinin ən ümumi mənalannda, kontekstə uyğunlaşdı- nlmadan tərcümə edilir. Milli çalarlı (cultural) sözlər hərfi tərcümə edilir. Bu üsulun əsas məqsədi ya məxəz dilin mexanizmini anlamaq, ya da çətin mətni tərcümə etməzdən qabaq onu aydınlaşdırmaqdır.

Hərfi (literal) tərcümə mövzndan istifadə etdikdə məxəz dilin quruluşu hədəf dildəki uyğun quruluşa transformasiya olunur. Burda da məxəz dildəki sözlər kontekstə uyğunlaşdmlma- dan, hərfi mənada hədəf dilə çevrilir.

Semantik (semantic) tərcümə üsulu orijinala sadiq tərcümə üsulundan fərqlənir, mətnin estetik dəyərinə (gözəlliyi və təbii səslənməsinə) daha çox fikir verilir. Bu üsuldan istifadə etdikdə məxəz dildəki sözün mənasının transformasiyasında müəyyən güzəşt mümkündür, ancaq sözoyunu, assonans, təkrar və s. üslubi priyomlann məxəz və hədəf mətndə uyğunsuzluğuna yol verilmir. Çox da mühüm olmayan kultral sözlər ancaq kultural terminlərlə yox, kultural cəhətdən neytral terminlərlə də tərcümə edilə bilər. Oxucu üçün kiçik güzəştlər də mümkündür. Orijinala sadiq tərcümə (OST) ilə semantik tərcümə arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, OST müəllif yönümlüdür. Semantik tərcümə isə daha çevikdir.

Orijinala sadiq (faithful) tərcümə üsulundan istifadə etdikdə mütərcim hədəf dilin qrammatik strukturu çərçivəsində məxəz dildəki sözün dəqiq kontekstual mənasını verməyə cəhd edir. Milli çalarlı (cultural) sözlər transformasiya edilir, məxəz dilin qrammatik və leksikasmdakı anormallığın (məxəz dilin normalanndan kənara çıxılması) dərəcəsi saxlanılır. Məxəz dildə yazıçının niyyəti və mətnin dərkinə tam sadiq qalmağa səy göstərilir.

Adaptasiya (adaptation) tərcümənin ən sərbəst formasıdır. Bu tərcümə üsulundan daha çox pyes (komediya) və poeziyanın tərcüməsində istifadə edilir. Adaptasiyada adətən məxəz mətndəki mövzu, surətlər, süjet saxlanılır, məxəz mədəniyyət hədəf dildəki mədəniyyət ilə əvəzlənir, mətn sanki yenidən yazılır. Belə bir yanlış təcrübə var ki, müəyyən bir dram əsəri, yaxud şer əvvəlcə hərfi tərcümə edilir, sonra isə dramaturq, yaxud şair tərəfindən yenidən yazılır. Bu cür tərcümələr həmişə uğursuz olmuşdur, ancaq əsl adaptasiya həmişə uğurla nəticələnmişdir.

Kommunikativ (communicative) tərcümə orijinalın dəqiq kontekstual mənasını elə bir şəkildə çevirməyə cəhd edir ki, orijinalın həm məzmunu, həm də dili oxucu tərəfindən asanlıqla qəbul edilsin və başa düşülsün. Bu tərcümə üsuluna oxucu yönümlü (reader-oriented, reader-centered) tərcümə də deyilir. Burda məqsəd tərcümənin oxucu tərəfindən daha asan qəbulu və başa düşülməsidir.

Sərbəst (free) tərcümə üsulundan istifadə etdikdə müəllifin ifadə tərzi dəyişir, orijinalın məzmunu transformasiya olunur. Tərcüməni oxuyan şəxs onun formasından narazı qalır, çünki tərcümə orijinaldan həcmcə həmişə böyük olur. Adi bir nümunə: bu sətirlərin müəllifi vaxtilə S.Rüstəmxanlınm “Ömür kitabı” əsərini ingilis dilinə tərcümə etmişdir. Orijinalın həcmi 20 çap vərəqi, tərcüməninki isə 23 çap vərəqidir. Buna səbəb ingilis mədəniyyətində olmayan bir sıra məfhumlann mətndaxili və mətnxarici izahının verilməsidir. Bu cür tərcüməyə dildaxili (intralingual) tərcümə də deyilir. Bu tərcümə əksər hallarda çoxsözlü, iddialı və pritensiozdur. Bəzən buna heç tərcümə də demək olmaz.

İdiomatik (idiomatic) tərcümə üsulu ilə olan tərcümədə orijinaldakı mesaj transformasiya edilir, məxəz mətndə olmayan idiom və kolokvializmlər işlətməklə orijinalın mənası təhrif olunur.

Servis (service) tərcümə üsulundan adi danışıq dilindən müəyyən məqsədlə digər dilə tərcümə üçün istifadə edilir. Bu üsul geniş yayılmamışdır, lakin əksər ölkələrdə ondan istifadə olunur. Məsələn, turist axını çox olan ölkələrdə qonaqlar çox vaxt mehmanxana və digər yerlərdə çalışan və xarici dili bilən insanlann xidmətindən istifadə edirlər. Xidməti tərcümə ilə ser- vis tərcüməsini qanşdırmaq lazım deyil. Xidməti tərcümənin məqsədi müştərinin sifarişi əsasında müəyyən bir əsəri tam, yaxud onun bir hissəsini tərcümə etmək, xülasəsini çıxarmaqdır. Bu sətirlərin müəllifi ölkə prezidenti üçün C.Henrinin “Baku: An Eventful History”, M.Əsədbəyin “Oil and Blood in the Orient”, T.Field-in “Privatization of the Oil Industry and the Public Choice”, F.Hooper-in “Management of the Finances of Transnational Oil Companies” və s. əsərləri tərcümə etmişdir.

Nəzmin nəsr ilə tərcüməsi (plain proses translation) üsulundan poeziyanın nəsr ilə tərcüməsində istifadə olunur. Bu üsulla tərcümə etdikdə bəndlər (stanzas) abzasa çevrilir, nəsrə məxsus durğu işarələrindən istifadə edilir, orijinal metafora və məxəz dilə məxsus mədəni (cultural) terminlər olduğu kimi qalır, səs effekti (səs simvolizmi) tərcümədə öz əksini tapmır. Bu cür tərcümələr əksər hallarda orijinal ilə yan-yana çap edilir. Azərbaycan ədəbiyyatında Nizami, Xaqani, M.Ə.Sabir və s. klassiklərin əsərləri ilə əlaqədar tərcümələrdə bu üsuldan geniş istifadə edilmişdir.

informativ (informative) tərcümə üsulundan müəyyən bir əsərdəki informasiyanı sifarişçiyə çatdırmaq üçün istifadə olunur. Belə əsərlər tam olmaya da bilər. Tərcümə zamanı hər şey məntiqi ardıcıllıqla, bəzən də xülasə şəklində verilir. Məxəz mətndəki məlumat parafraz edilmir.

Koqnitiv (cognitive) tərcümə üsulu, “Cognize” dərk etmək deməkdir. Cognition, cognitive eyni köklü sözlərdir. Bu üsulla tərcümə etdikdə məxəz dilin qrammatik quruluşu hədəf dilin müvafiq qrammatik quruluşunda öz əksini tapır, məxəz dildəki məcazilik hədəf dildə neytrallaşır. Semantik, yaxud kommunikativ komponentlər əlavə edilir.

Akademik (academic) tərcümə üsulundan tərcümə işini öyrətmək üçün istifadə olunur. Bu zaman məxəz mətn tamamilə hədəf dil oxucusunun, özü də savadlı oxucusunun qəbul edəcəyi səviyyəyə gətirilir. Bu üsul dövrün danışıq dilinin ifadə etdiyi ekspressivliyi hamarlayır. Oksford və Kembric universitetlərinin tərcümə fakültələrində bu üsuldan geniş istifadə olunur.

Pedaqoji (pedaqogic) tərcümə üsulu xarici dili öyrənmək üçün tapşınqlar şəklində edilən tərcümədir. Bu zaman tərcümə dili öyrənənin lüğət ehtiyatını zənginləşdirir, yeni sintaktik strukturlann qavranılmasma kömək edir, mətnin dərkini asanlaşdınr. Bu tərcümə üsulundan həm xarici, həm də ana dilinə tərcümədə istifadə olunur. Burda əsas tərcümə strategiyası hərfi tərcümədir, müqayisələrə geniş yer verilir. (Bayramov Q, “Tərcümə nəzəriyyəsi”, Bakı, 2008)