Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

Cədvəl 8

Elementlər	Balıq	Ət	Süd	Çörək, buğda	Tərəvəz	Meyvə	Şirələr
Al	30,0	10,0	1,0	20,0	30,0	20,0	10,0
Fe	30,0	50,0	3,0	50,0	50,0	50,0	15,0
J	2,0	1,0	0,3	0,1	1,0	1,0	1,0
Cd	0,1	0,05	0,01	0,022	0,03	0,03	0,002
Cu	10,0	5,0	0,5	5,0	10,0	10,0	5,0
As	0,1	0,5	0,05	0,2	0,2	0,2	0,2
Ni	0,5	0,5	0,1	0,5	0,5	0,5	0,3
Sn	200,0	200,0	100,0	-	200,0	100,0	100,0
Hg	0,5	0,03	0,005	0,01	0,02	0,01	0,005
Pb	1,0	0,5	0,05	0,2	0,5	0,4	0,4
Se	1,0	1,0	0,5	0,5	0,5	0,5	0,5
Bi	0,5	0,1	0,05	0,1	0,3	0,3	0,2
F	10,0	2,5	2,5	2,5	2,5	2,5	2,5
Cr	0,3	0,2	0,1	0,2	0,2	0,1	0,1
Zn	40,0	40,0	5,0	25,0	10,0	10,0	10,0

Ağır metallar qlobal çirklilik faktoru olaraq insanın və bütün canlıların həyatında təhlükə və risk meydana gətirir. Məruz qalınan doza, genetik quruluş, insanın immunitet sistemi, sağlamlığı, yaş, qidalanma səviyyəsi kimi faktorlara bağlı olaraq insanlarda ən başda xərçəng olmaq üzrə müxtəlif xəstəliklərə səbəb olur. Ağır metalların insan orqanizminə daxil olması qida zəncirindən başqa, tənəffüs və dəri yolu ilə də baş verir. Ölkəmizdə, xüsusilə tədqiq etdiyimiz ərazinin torpaqlarında təhlükə meydana gətirən ağır metalların səbəb olduğu torpaq çirkliliyini minimuma endirmək üçün təcili tədbirlər görülməlidir. Bunun üçün mədən və digər sənaye istehsalı, digər torpaq çirkləndirici fəaliyyətlər və istehsal üsulları torpağın ekoloji strukturuna ən az zərər verəcək, hətta heç zərər verməyəcək şərtlərdə edilməlidir.

Ağır metalların insan orqanizmində təsir göstərdikləri sistemləri təsnifləşdirsək aşağıdakı nəticələrə çıxara bilərik.

• 
  Kimyəvi reaksiyalara təsir edənlər ;
  
• 
  Fizioloji və nəqledici sistemlərə təsir edənlər ;
  
• 
  Kanserogen və mutagen olaraq təsir edənlər ;
  
• 
  Alergik olaraq təsir edənlər ;
  
• 
  Spesifik təsir edənlər ;
  

Bəzi metalların insanda xəstəlik törədə bilən miqdarları (mq/kq)

Cədvəl 9

Metallar	Dağ süxurlarında	Kömürdə	Dəniz suyunda	Bitkilərdə(quru çəkiyə)	Heyvanlarda (quru çəkiyə)
Cd	0,2	0,25	0,0001	0,1-6,4	0,1-3
Cr	100	60	0,00005	0,3-4	0,02-1,3
Co	25	15	0,00027	0,2-5	0,3-4
Pb	12,5	5	0,00003	1,8-50	0,3-35
Hg	0,08	-	0,00003	0,02-0,03	0,05-1
Ni	75	35	0,0045	1,5-36	0,4-26
Ag	0,07	0,1	0,0003	0,97-0,25	0,006-5
Tl	0,45	0,05-10	0,00001	1,0-80	0,2-160
Au	0,004	0,125	0,00001	0-0,012	0,007-0,08
V	135	40	0,002	0,13-5	0,14-2,3

3.2 Ağır metalların yaratdığı çirklənməyə qarşı mübarizə tədbirləri

Tədqiq olunan ərazidə dağ-mədən sənayesinin, qara və əlvan metallurgiyanın inkişafı, təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar ağır metallarla çirklənmiş torpaqların təmizlənməsi olduqca aktual məsələdir.

Sənayeləşmə və şəhərləşmənin təbiətdə meydana gətirdiyi ən əhəmiyyətli problemlərdən biri ətraf mühit çirkliliyi olaraq qəbul edilir. Son dövrlərdə faydalı qazıntıların, kimya sənayesinin istifadə etdikləri metal ehtiva edən kənd təsərrüfatı dərmanları, böyük sənaye komplekslərinin yaydığı qaz və tozların torpaq və bitkiləri çirkləndirdiyi müəyyən edilmişdir. Xüsusilə ağır metal çirkliliyi bu tip torpaqlar üzərində yaşayan bitkilər üçün böyük bir potensial təhlükədir. Buna görə də bu cür ağır metal çirkliliyi görülən torpaqlar üzərində təmizləmə metodları tətbiq olunaraq məhsuldarlığın artırılmasına yönəldilmiş işlər aparılmalıdır.

Ağır metalların torpaqda yüksək konsentrasiyası təkcə torpağın məhsuldarlığı və ekosistem funksiyalarına deyil, eyni zamanda insan və heyvan sağlamlığına ciddi təsir edir. Torpaqların ağır metallarla çirklənməsi metallurgiyanın , dağ-mədən sənayesinin inkişafı, tullantı suların axıdılması ilə olduqca ciddi problemə çevrilmişdir. Ağır metallarla çirklənmiş torpaqların təmizlənməsi ekologiya mühəndisliyinin problemli istiqamətlərindən biridir. Çirklənmiş torpağın kompleks fiziki, kimyəvi, bioloji xüsusiyyətləri, çirkləndiricilərin torpaq mühitində yayılması və hərəkəti ilə bağlı məhdud informasiyanın olması kimi faktorlar təmizləmə fəaliyyətinin maaliyyələşməsində bir sıra çətinliklər yaratmış, eyni zamanda köhnə təmizləmə texnologiyalarının tətbiqinə səbəb olmuşdur. Bununla əlaqədar torpaqların ağır metallardan təmizlənməsində iqtisadi cəhətdən səmərəli və yüksək effektli texnologiyaların tətbiqinə ehtiyac yaranır. [17]

İzolyasiya, immobilizasiya, toksikiliyin azaldılması, fiziki ayırma, ekstraksiya torpağın təmizlənməsində əsas üsullar kimi qiymətləndirilir. Ağır metallarla çirklənmiş torpaqların təmizlənməsində ərazinin xarakteristikası, metalın növü, konsentrasiyası, çirklənmiş torpağın sonrakı istifadəsi kimi mühüm faktorlar diqqətdə saxlanılmalıdır.

Ağır metallarla çirklənmiş torpaqları qismən yaxşılaşdırmaq üçün aşağıdakı tədbirlər görülür:

1. 
   Mexaniki- Torpağın üst, ən çirklənmiş qatı kənar edilərək, 10sm qalınlığında təmiz münbit qat tökülür.
   
2. 
   Kimyəvi- Çirkləndirici maddələr mütəhərrik formadan qeyri-mütəhərrik formaya çevrilir. Torpağı əhənglədikdə turşuluğu aradan qaldırmaqla toksiki metallar qeyri-mütəhərrik formaya çevrilir.
   
3. 
   Aqrokimyəvi- Üzvi gübrələr: yaşıl gübrə, peyin tətbiq etdikdə kadmium, kobalt, nikelin mütəhərrikliyi azalır.
   

Ağır metalların yaratdığı çirklənmə ilə əlaqədar aparılan tədqiqatlar əsasən ağır metalların mənbəyi, yayılma xüsusiyyətləri, insan sağlamlığı və ətraf mühitə təsiri, çirklənmiş ərazinin tədqiqi və analizi, riskin qiymətləndirilməsi ətrafında cəmlənmişdir. Torpağın daha mürəkkəb və kompleks bir sistem olması çirklənmə zamanı onun tərkib hissələri arasında uzun bir vaxt intervalında formalaşan tarazlığın elə bir şəkildə pozulmasına səbəb olur ki, hətta çirklənmənin səbəbləri aradan qaldırıldıqdan sonra uzun müddət ərzində həmin tarazlığı bərpa etmək çətin olur.

Bu tədqiqatlarda həm ərazi üzrə tətbiq olunan, həm də təkmilləşdirmə işləri davam edən texnologiyalardan istifadə olunur.

Ağır metallarla çirklənmiş torpaqlar üçün 4 nəzarət metodu mövcuddur:

1. 
   Çirkləndiricini olduğu kimi qoymaq, ərazinin istifadəsini yasaqlamaq;
   
2. 
   Çirkləndiricini ərazi daxilində immobilizə etmək və ərazini nəzarətdə saxlayaraq digər ərazilərə keçməsinin qarşısını almaq;
   
3. 
   Çirklənmiş torpağı ərazidən kənarlaşdırmaq;
   
4. 
   Torpağı ərazi daxilində və ya xaricində təmizləmək;
   

Torpağın ağır metallardan təmizlənməsi ərazinin yenidən istifadəyə yararlılığının bərpası baxımından iqtisadi alternativdir. Torpağın təmizlənməsi üçün fiziki, kimyəvi, termiki, bioloji prosesləri özündə cəmləşdirən bir sıra metodlar mövcuddur. [20]

Düzgün metod seçimi ərazinin xarakteristikasından, çirkləndirici metalın növündən, konsentrasiyasından və ərazinin sonrakı istifadəyə yararlılığı kimi bir sıra faktorlara bağlıdır. Torpağın təmizlənməsi əsasən ərazinin qazılması, izolə edilən və ya təmizlənən torpağın təkrar yerinə doldurulmasıyla həyata keçirilir. Lakin son illərdə torpağı qazmadan birbaşa ərazidə tətbiq olunan texnologiyalar daha da sürətlənmişdir.

Dünya təcrübəsində ağır metallarla çirklənmiş ərazilərin təmizlənməsində tətbiq olunan bahalı və ənənəvi mühəndislik texnologiyaları yerinə son illərdə iqtisadi cəhətdən daha səmərəli yaşıl texnologiya (fitoremediasiya) tətbiq edilir. Bu metodun tətbiqində adətən hiperakkumlyator bitkilər istifadə olunur. Bu bitkilər yarpaq, budaq və gövdələrində torpaqdakı metalın konsentrasiyasından 50-500 dəfə daha çox metal toplamaq xüsusiyyətinə malikdir. Çiçəkli bitkilərin 0,2%-ni təşkil edən hiperakkumlyator bitkilərin sayı 450-ə qədərdir. [23]

Fitoremediasiya metodunda ağır metalları absorbsiya edən, toxumalarında yüksək konsentrasiyada depolayan və müəyyən müddət sonra təsirsiz hala gətirən hiperakkumlyator bitkilər istifadə olunur.

Son illər bir çox ölkələrdə tətbiq olunan fitoremediasiya metodu ağır metalların təmizlənməsində passiv texnologiya kimi qiymətləndirilir. Müxtəlif təmizləmə metodları ilə müqayisə edildiyində iqtisadi cəhətdən səmərəli olması, asan tətbiq edilməsi və estetikliyi baxımından seçilir.

Fitoremediasiya orta və aşağı dərəcədə ağır metallarla çirklənməyə məruz qalmış torpaqlarda genetik cəhətdən seçilmiş bitkilərin istifadəsini nəzərdə tutur. Bu metod digər metodlarla birgə tamamlayıcı alternativ metod kimi tətbiq olunur.

Ağır metallarla çirklənmiş ərazilərdə tətbiq olunan fitoremediasiya metodu ilə üzvi çirkləndiricilərlə çirklənmiş ərazilərin rekultivasiya metodları arasında bir sıra fərqlər mövcuddur. Bitkilər tərəfindən torpaqdan absorbsiya edilən ağır metallar ya torpaqda stabil hala keçirlər ya da torpaqdan kənarlaşdırılırlar. Thlapsi, Urtica, Taraxacumofficinale, Chenopodium, Polygonumsachalase ve Allyssim cinsindən olan bir sıra bitki növləri kadmium, mis, qurğuşun, nikel və sink kimi ağır metallari orqanizmlərində depolamaq xüsusiyyətinə malikdirlər. Bununla əlaqədar, qeyd olunan cinsləri yetişdirilməsi çirklənmiş torpaqların təmizlənməsində alternativ metod kimi kimi tətbiq olunur. [18]

Məlum olduğu kimi, ağır metallar torpağa təbii və texnogen proseslərin nəticəsində daxil olur. Bu baxımdan fitoremediasiya metodu çirkləndiricinin təbiətinə görə qruplaşdırılır.