Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

GİRİŞ
Mövzunun aktuallığı. Ölkəmiz müstəqilliyini qazandıqdan sonra fərqli prizmadan inkişaf etməyə başlamış, dünya arenasında istər mədəniyyəti, istər iqtisadi inkişafı, islahatları, hərtərəfli irəliləyişləri ilə nəzərə çarpmağa başlamış, xarici dövlətlərin həm investisiya yönümlü, həm də bu və ya digər tərəfdən əməkdaşlıqları üçün maraq sahəsinə çevrilmişdir.

Bazar münasibətlərinə keçidlə əlaqəli son dövrlərdə Azərbaycanın bütün statistika və uçot sistemi dəyişikliyə məruz qalmışdır. Bu qeyd edilənlər, standartların ölkənin statistika və uçot təcrübəsində tətbiqini zəruri etdi, bu isə beynəlxalq müqayisəni həyata keçirməyə imkan verir. Bunun üçün edilən vacib işlərdən biri isə Milli Hesablar Sisteminin qurulmasıdır.

Əvvəllər Milli Hesablar Sistemi Milli Gəlirin statistikası bazasmda yaranmışdır. Bununla müxtəlif metodlarla Milli Gəlirin (məhsulun) qiymətləndirilən göstəricilərinin vahid sistemə inteqrasiyası həyata keçirilmişdir. Bu inteqrasiya Milli Gəlirin müxtəlif metodlarla hesablanmasmm əsasmda duran qaydalarm uzlaşdırılması və harmonizasiyası demək idi. Növbəti mərhələdə MHS - nin inkişafı və təkmilləşdirilməsi iqtisadi proseslərin müxtəlif aspektlərini xarakterizə edən makroiqtisadi informasiyanm müxtəlif bölmələrinin (sahələrarası əlaqələr, xarici iqtisadi əlaqələr, milli sərvət, maliyyə vasitələri ilə əməliyyatlar) göstəricilərinin ümumi sistemə inteqrasiyası və sistemin əsas göstəriciləri (Ümumi Daxili Məhsul və Milli Gəlir) ilə harmonizasiyası istiqamətində olmuşdur. MHS - nin bu cür quruluşu onun analitik imkanlarmı əhəmiyyətli şəkildə artırır və ayrı- ayrı makroiqtisadi dəyişənlər arasmdakı əlaqələri müəyyənləşdirməyə imkan verir ki, bu da iqtisadiyyatdakı dəyişiklikləri şərtləndirən amilləri aşkar etmək üçün vacibdir.

MHS-nin müasir xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, yalnız bütövlükdə iqtisadiyyatm deyil, həm də onun mühüm struktur bölmələrinin - sahələr və institusional sektorlarm vəziyyətini və inkişafmı səciyyələndirməyə, bu struktur bölmələri arasmdakı qarşılıqlı əlaqələri aşkar etməyə imkan verir.

Milli Hesablar Sisteminin analitik imkanlara malik olması müasir dövrdə statistik təhlilin konseptual əsası kimi onun əhəmiyyətini daha da artırır. Magistr işinin mövzusu da məhz bunlarm konteksində əsaslandırılmışdır.

Tədqiqatın işimin predmeti və obyekti. Dissertasiyada ÜDM, onun komponentlərin, onların sosial-iqtisadi inkişafa təsiri imkanların və onunla əlaqəli olan bir sıra sahələrin təhlili aparılmışdır. Belə ki, dissertasiya işimin predmetinə uyğun olaraq makroiqtisadi səviyyədə maliyyə münasibətləri, onların iqtisadi münasibətlər sistemində rolu, müəssisələrdə, dövlət səviyyəsində fondların yaradılması, bölgüsü və yenidən bölgüsü prosesində yaranan iqtisadi əlaqələr, Neft fondunda, investisiya sahəsində aparılan işlərin təsviri əks olunmuşvə təhlili aparılmışdır. Tədqiqatın predmeti ÜDM, tədqiqat obyekti isə onunla əlaqəli birinci dərəcəli sahələrdir.

Tədqiqat işinin məqsədi Milli Hesablar Sisteminin analitik imkanlarmı araşdırmaq və onun əsasısnda ölkənin sosial - iqtisadi inkişafını statistik təhlil etməkdir. Qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsi zəruri hesab edilmişdir.

-iqtisadiyyatm makroiqtisadi statistik modeli kimi Milli Hesablar Siste- minin statistik təhlil və proqnozlaşdırmada yeri və rolunu araşdırmaq,

- Milli Hesablar Sisteminin qurulmasmm məqsədini, prinsiplərini və analitik imkanlarını araşdırmaq,

-hesablarm əsas növlərini və onlarm təyinatmı araşdırmaq,

-Milli hesablar Sistemində istifadə edilən təsnifatları və onlarm təyinatmı öyrənmək,

-Ölkədə kiçik, xarici və birgə sahibkarlığın cari vəziyyətini araşdırmaq,

- Ümumi Daxili Məhsulun dinamikasını və quruluşunu statistik təhlil etmək,

- gəlirlərin yaranması, ilkin bölgüsü, təkrar bölgüsü və istifadəsi hesablarmı statistik təhlil etmək,

- bəzi makroiqtisadi göstəricilərin xüsusiyyətlərini araşdırmaq,

- dünya təsərrüfatı ilə iqtisadi əməliyyatları statistik təhlil etmək.

Tədqiqatın işimin informasiya bazası və işlənilməsi metodları. Dissertasiya işi yazılarkən AR Mərkəzi Bankının, AR Maliyyə Nazirliyinin, AR Vergilər Nazirliyinin, AR Dövlət Statistika Komitəsinin, AR Dövlət Neft Fondunun saytında yerləşdirilən hesabatlarından , eləcə də, kitab və dərsliklərdən istifadə edilmişdir. Ədəbiyyatlarda, dərsliklərdə, hesabatlarda dərc olunan rəqəmlər qrafik, diaqram və nəticələrdə əks etdirilmişdir. Disertassiya işində statistikanın nəzəriyyəsinin ümumi metodlarından - nisbi və orta kəmiyyətlər, dinamika sıralarının təhlili və s. metodlarından istifadə edilmişdir.