Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan universiteti

---

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ  AZƏRBAYCAN 

UNİVERSİTETİ 

 

 

 

 

 

 

Sərbəst iş 

 

 

 

Kafedra: “İctimai elmlər”  

Fakültə: Humanitar Fənnlər 

İxtisas: Sosial İş 

Fənn: Azərbaycan tarixi 

Kurs: 1 

Qrup: 212807A 

Mövzu: “Salarilər dövləti. Fətəli xan Əfşar” 

Müəllim: Aybəniz Quliyeva 

Tələbə: Aynur Bəxtiyarova 

                                                     

                                                         

Bakı-2021 

---

 

 

Salarilər dövləti

 

Yaxın və Orta Şərqdə yaranmış siyasi hərcmərclik şəraitində Sacilər dövləti də uzun 

zaman  davam  gətirə  bilmədi.  Azərbaycanda  çəkişmələrdən  istifadə  edən  Deyləm 

(Gilan)  hakimi  Mərzban  in  Məhəmməd  axrıncı  Saci  hökmdarı  Deysəmə  (Sacilər 

dövlətində  hakimiyyəti  ələ  keçirən  qualm)  941-ci  ildə  qalib  gəlib  ölkənin  paytaxtı 

Ərdəbili ələ keçirdi. Salari hakimi Mərzban ibn Məhəmməd çətin mübarizə şəraitində 

Sacilər  dövlətinin  hakimiyyəti  altında  olan  Azərbaycan  torpaqlarına  sahib  olaraq  öz 

səltənətinin  möhkəmləndirməyə  çalışdı.  Möhkəmlənməkdə  olan  gənc  dövlət  yeni 

fəlakətlə  üzləşdi.  Mənbələrdə  Rus  adlanan  tayfalar    təbiətinin  və  sərvətinin 

zənginliyinə  görə  Qafqazın  mirvarisi  hesab  edilən  Bərdə  şəhərinə  hücum  etdilər. 

Mərzban ibn Məhəmməd (941-957) Salarilər (941-981) sülaləsindən olduğu üçün bu 

dövlət  Azərbaycan  tarixində  Salarilər  dövləti  kimi  tanınır.  Salarilər  dövlətinin  də 

paytaxtı Ərdəbil şəhəri idi. Salarilərin hakimiyyət dövrü Azərbaycanda çətin bir dövr 

kimi xarakterizə edilir. 

Salarilər,  çox  keçmədən,  Azərbaycanın  şimal-qərb  torpaqlarını  və  Şirvanşahlar 

dövlətini  də  özlərindən  asılı  hala  saldılar,  Dərbəndi  ələ  keçirdilər.  Bundan  başqa 

Mərzban ibn Məhəmməd Ermənistan ərazisini də öz dövlətinə qatdı, Şərqi Gürcüstanı 

tabe  etdi.  Azərbaycanın  cənub-şərq  vilayətlərinin,  xüsusilə,  Zəncanın,  Əbhərin  və 

Qəzvinin  İsfahan  hakiminin  asılılığında  qalması  Mərzbanı  narahat  edirdi.  Onun 

məqsədi Azərbaycanın qədim sərhədlərinin bütövlüyünə nail olmaq idi. O, bu niyyətlə 

948-ci ildə hərbi yürüşə başlayaraq Qəzvinə getdi. Mərzbanın 5 min nəfərlik ordusu 

düşməninkindən  dəfələrlə  az  idi.  Buna  baxmayaraq  o,  döyüşdən  imtina  etməyi 

qeyrətinə sığışdıra bilmədi. Saatlarla davam edən savaş Mərzbanın  məğlubiyyəti  ilə 

başa  çatdı.  O,  sərkərdələri  ilə  birlikdə  əsir  düşdü.  Onun  əsirlikdə  olduğu  dövrdə 

Azərbaycanda  hakimiyyət  uğrunda  feudal  ara  müharibələri  yenidən  qızışdı. 

Hakimiyyəti  əvvəlcə  Mərzbanın  atası,  sonra  isə  qardaşı  Vəhsudan  ələ  keçirdi. 

Hakimiyyət uğrunda mübarizədə keçmiş Sacilər dövlətinin hakimi Deysəm də iştirak 

edirdi. O, Zəncanda, Azərbaycanın və Ərməniyənin bir hissəsində hakimiyyəti bərpa 

etdi. 

Lakin  Mərzban  anasının  və  yaxın  adamlarının  köməkliyi  ilə  953-cü  ildə  əsirlikdən 

qaçıb Ərdəbilə gələrək hakimiyyəti ələ keçirdi. Bu xəbəri eşidən Deysəm qorxusundan 

əvvəlcə  Mosula,  oradan  da  Bağdada  qaçdı.  Bu  hadisədən  iki  il  sonra  Mərzban 

Dərbənddəki  üsyanı  yatırmağa  gedən  zaman  Deysəm  fürsətdən  istifadə  edərək 

Salması ələ keçirdi. Lakin orada çox qala bilmədi. Mərzban onun gözlərini çıxartdırıb, 

özünü  də  zindana  saldırdı.  Bundan  sonra  ölkədə  sakitlik  yarandı.  Əminamanlıq 

---

şəraitində  ölkədə  iqtisadiyyatın  bütün  sahələrində  canlanma  başladı.  Sənətkarlıq, 

ticarət, mədəniyyət inkişaf etməklə yanaşı, əhalinin sayı da artamağa başladı. Feodal 

müharibələrindən təngə gəlmiş adamlar dinclik əldə etdilər. 

Mərzban  vilayətindən  alınan  vergiləri  nizama  saldı.  Maliyyə  işlərinə  nəzarəti  və 

diqqəti  artırdı.  Onun  dövründə  2  cür  vergi  toplanırdı.  Onların  biri  torpaq  və  əmək 

vergisi  idi.  İkincisi,  asılı  ölkələrin  hakimlərindən  alınan  illik  xərac  idi.  Salarilər 

dövlətinin  Azərbaycan  və  onun  tabeçiliyində  olan  ölkələrindən  vergilər  hesabına 

toplandığı  illik  mədaxil qızılla 3  milyon  manata çatırdı. Əlbəttə, bu rəqəm sabit ola 

bilməzdi. Baş verən siyasi dəyişikliklərlə əlaqədar onun məbləği artır və azalırdı. 

Salarilərin qoşunu maaşla saxlanılan süvari dəstələrdən və piyada hissələrindən ibarət 

idi. Onların dənizdə gəmiləri də vardı. 

Beləliklə Salarilər dövləti quzeydə Dərbənd keçidindən başlayaraq güneydə Dəclə və 

Fərat  çaylarının  yuxarılarına  qədər,  Şərqdə  Gilan  da  daxil  olmaqla  Xəzər 

sahillərindən, Qərbdə Ermənistan və Şərqi Gürcüstan da daxil olmaqla geniş əraziləri 

əhatə  edən  bir  dövlətə  çevrildi.  Bununla,  Sacilərdən  sonra  Salarilər  sülaləsinin 

hakimiyyəti  illərində  yenidən  bütün  Azərbaycan  torpaqları  vahid  dövlət  daxilində 

birləşdi. Bu da obyektiv olaraq, bütün ölkə miqyasında iqtisadi əlaqələrin inkişafina, 

sənətkarlıq və ticarətin tərəqqisinə, xarici ticarət əlaqələrinin genişlənməsinə müsbət 

təsir göstərdi. 

Salarilərin  hakimiyyəti  illərində  Xəzər  dənizində  Azərbaycanın  ticarət  gəmiləri 

üzməyə  başladı.  Azərbaycanın  bütün  Yaxın  və  Orta  Şərqdə  iqtisadi  və  hərbi-siyasi 

rolu daha da artdı. Müxtəlif etnik boyların Azərbaycan xalqı ilə qaynayıb-qarışması 

sürətləndi.  Bunula  belə,  Mərzban  ibn  Məhəmmədin  ölümündən  sonra  (957)  onun 

oğulları ilə qardaşı Vəhsudan arasında hakimiyyət üstündə gedən ara savaşları mərkəzi 

hakimiyyətin  zəifləməsinə  səbəb  oldu.  Rusların  tarix  səhnəsinə  qədəm  qoyması 

vəziyyəti  çətinləşdirdi.  Ruslar  özləri  X  əsrdə  yaranmışdıvə  Xəzər  vasitəsilə  ticarət 

əlaqələri  aparılırdı.  Lakin  getdikcə  rusların  hərbi  qüvvələri  yaranır  və  onlar  Xəzər 

vasitəsilə yürüşlərə başlayırlar. X əsrin əvvəllərində Rusların yürüşləri daha da artır. 

Bu  da  təbii  ki,  Salarilərin  zəifləməsinə,  onların  iqtisadi  cəhətdən  tənəzzülünə  ciddi 

təsir göstərir. Bu nöqteyi nəzərdən məhşur Bərdə yürüşünü qeyd etmək lazımdır.